Жұмыссыздың құқықтық мəртебесі. Жұмыссыз тұлғаның
құқықтық мəртебесі немесе құқықтық жағдайы 4 элементтен
тұрады:
- еңбекке құқықсубъектілік, яғни, жұмыссыздың құқықтар мен
міндеттерді иеленуге қатысты заңмен танылған қабілеті, еңбек
құқығының қатысушысы (субъектісі) болу мүмкіндігі. Жұмыссыз
тұлға халықты жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті органда
тіркелген сəтінен бастап еңбекке құқықсубъектілігін иеленеді (ҚР
«Халықты жұмыспен қамту» туралы заңының 15-бабы).
- жұмыссыздың негізгі құқықтары мен міндеттері, бұларды
жұмыссыздың еңбекке құқықсубъектілігіне ие, яғни, халықты
жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті органда жұмыссыз ретінде
тіркелген тұлға иеленеді.
ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңының 13-бабы
Азаматтар халықты жұмыспен қамту жəне жұмысқа
орналастыру саласында мыналарға құқылы:
- жұмыс берушіге, халықты жұмыспен қамту жөніндегі
уəкілетті органға немесе жеке агенттікке тікелей
жүгіну жолы арқылы жұмыс орнын еркін таңдауға;
- шетелде өзі дербес жұмыс іздеуге жəне жұмысқа
орналасуға;
- халыққа жұмысқа орналастыруға қатысты көмек
көрсететін халықты жұмыспен қамту жөніндегі уəкілетті
органдардан жəне жеке агенттіктерден ақпарат жəне кеңес
алуға;
- қоғамдық жұмыстарға қатысуға;
- мемлекеттік органдардың, жеке агенттіктердің жəне
олардың
лауазымды
тұлғаларының
əрекеттерін
(əрекетсіздіктерін), шешімдерін орталық атқарушы органда
немесе сотта шағымдауға;
- мақсатты əлеуметтік көмек алуға;
- оның келісімімен уəкілеттік органдардың кəсіби
дайындықтан жəне қайта дайындықтан өтуге жіберуіне.
Азаматтардың жұмысқа орналасу саласындағы құқықтарының
арасында аса маңыздысы ретінде жұмыс орнын таңдау құқығын
атауға болады. Азамат бұл құқықты жұмыс берушіге – жалданбалы
еңбекті пайдаланатын жеке немесе заңды тұлғаға тікелей жолдануы
арқылы жүзеге асырады. Жұмыс орнын таңдауға құқық уəкілеттік
органның немесе халықты жұмыспен қамту агенттігінің көмегімен
де жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен қатар, азаматтар уəкілетті органдарда немесе халықты
қамту жөніндегі жеке агенттіктерде қызметтің, жұмысқа
орналасудың, кəсіби білім алудың түрін таңдау мақсатында кеңес
жəне ақпараттар алуға құқылы. Азаматтар уəкілетті органның
жолдамасы бойынша кəсіби бағыттылыққа, кəсіби дайындыққа,
қайта дайындықтан өтуге жəне біліктілігін көтеруге құқылы.
Біздің заңдарда алғаш рет азаматтар өз бетімен жұмыс іздеп,
шетелде жұмысқа орналасу құқығын иеленді. Бұл құқықты жүзеге
асыру үшін мемлекет мемлекетаралық келісімдерді жасасады.
Бұларда көшіп-қонушылардың саны, олардың біліктілік құрамы,
еңбек жағдайлары мен мерзімдері көрсетіледі.
Жұмыссыздардың құқықтары:
- мақсатты əлеуметтік көмек алу;
- зейнеткерлік жасына жеткенде жəне талап етілетін еңбек
стажы болған жағдайда зейнетке мерзімінен бұрын шығу;
- кəсіби дайындықтан, қайта дайындықтан өту. Бұл кезде
жұмыссыз тұлға стипендия алады;
- жұмыссыз тұлғаның келісімі бойынша уəкілетті орган оны
төленетін қоғамдық жұмыстарға жібере алады. Бұл ретте тұлғаның
жұмыссыз мəртебесі сақталады;
- басқа жердегі жұмысқа ауысқан жағдайда өтемақы алуға
құқылы.
ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңының 17-бабы
Жұмыссыздардың
жұмыспен
қамту
саласындағы
міндеттері:
- ҚР «Халықты жұмыспен қамту туралы» заңын сақтауға;
- уəкілетті органдарға келіп тұрудың тəртібін, шарттарын
жəне мерзімдерін сақтауға;
- уəкілетті орган берген жұмысқа жолдаманы алған күннен
бастап бес жұмыс күні ішінде жұмысқа орналасу мəселесі
бойынша жұмыс берушіге өтініш жасауға;
- уəкілетті органға:
- тұрғылықты жерін ауыстыруды;
- тұрақты, уақытша, маусымдық жұмысқа, азаматтық-
құқықтық сипаттағы шарттар бойынша жұмысқа орналасуды;
-
кəсіпкерлік қызметпен шұғылдануды;
- ұйымдық-құқықтық нысаны мен меншік нысанына
қарамастан, ұйымға құрылтайшы (ортақ кұрылтайшы)
болуды;
- мүгедектік тобын белгілеуді немесе оның өзгеруін;
- зейнетақы тағайындауды жəне өзге де табыстарды қоса
алғанда, жұмыссызбен алдағы уақытта жұмыс істеу тəртібіне
ықпал ететін өзгерістер туралы мəліметтерді дер кезінде (бес
жұмыс күні ішінде) табыс етугс міндетті.
Жұмыссыздыққа байланысты əлеуметтік кепілдіктер мен
өтемақылар
Мемлекет
жұмыссыздар
үшін
олардың
материалдық
жағдайының негізін құрайтын белгілі бір əлеуметтік кепілдіктер
мен өтемақыларды белгілеген.
Жұмыссыздарды əлеуметтік қорғауды еңбекке қабілетті жастағы, еңбек
етуге дайын, бірақ табысы немесе өзге де кірісі жоқ азаматтарға мемлекеттік
органдар тарапынан көрсетілетін уақытша материалдық жəне өзге де көмек
ретінде түсіндіруге болады.
Уақытша жұмыссыз қалған азаматтарға заңдарға сəйкес
əлеуметтік қорғаудың келесі түрлері көрсетіледі:
1) заңдарда белгіленген жағдайлардағы жəне мөлшердегі
материалдық көмек;
2) кəсіби дайындықтан өту, біліктілігін көтеру жəне қайта
дайындықтан өту кезінде оқудың ақысын төлеу;
3) жұмыссыздарды жұмысқа орналастыруға жəрдем беру;
4) қоғамдық жұмыстар үшін ақы төлеу;
5) əлеуметтік жағдайы нашар азаматтар қатарындағы жұмыссыз
тұлғаны жерлеуге материалдық көмек беру.
Белгіленген тəртіп бойынша уəкілетті органда тіркелген жəне
жұмыссыздың
мəртебесін
иеленген
жұмыссыз
азаматтар
материалдық көмекке ие болады. Материалдық көмекті алудың
жағдайлары мен мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі
белгілейді.
Жұмыссыздың мамандығы сұранысқа ие емес жағдайда немесе
азамат өзінің бұрынғы мамандығы бойынша жұмыс істеу қабілетін
жоғалтқан жағдайда, жұмыссыздар өз келісімімен уəкілетті
органның жолдамасы бойынша оқу орындарында білім алуға
құқылы. Жұмыссыздарға кəсіби дайындықтан, қайта дайындықтан
