қоғамдық бақылауды жүзеге асыру жəне анықталған құқық
бұзушылықтарды жоюды талап ету;
- натуралды-заттай құрылым мен тұтынушы бюджеттің ең
төменгі құрамын жəне оның жекелеген тұтынушылық
бөліктерін қайта қарауға, бағаның өсуіне қарай
еңбекке ақы төлеуді, зейнетақы жəне жəрдемақы
мөлшерін қайта қарауға қатысу;
- өз өкілдері арқылы өзінің кəсіподақ мүшелерінің кəсіпорындарына
жəне жұмыс орындарына бару;
- олардың тапсырмасы бойынша еңбек ұжымдарының
əлеуметтік-экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру
жəне қорғау, олардың атынан ұжымдық шарттарды жасасу;
-
заңдарда
белгіленген
тəртіпте
жиналыстарды,
митингілерді, шерулерді, демонстрацияларды, ереуілдерді
ұйымдастыру жəне жүргізу;
- шығармашылық қызметпен айналысу, өз қызметін
басылымдарда жəне бұқаралық ақпарат құралдарының өзге де
түрлерінде, кəсіпорындарда жариялау.
Мемлекет кəсіподақтардың құқықтары мен мүдделерін
қорғауды жүзеге асырады жəне олардың қызметінің
кепілдіктерін белгілейді.
Қазақстан Республикасының заңдарында, келісімдерде жəне
жұмыс берушілермен жасалатын шарттарда кəсіподақтардың
өзге де құқықтары белгіленуі мүмкін.
Кəсіподақтардың өкілеттіктерін жүзеге асыру тəртібі тиісті
заңдарда жəне кəсіподақтар жарғысында белгіленеді.
Мемлекет кəсіподақтардың маңызды функцияларын жүзеге
асыруы үшін олардың қызметіне қатысты бірқатар құқықтар мен кепілдіктерді
белгілеген.
Кəсіподақтар өздерінің мүшелерінің ғана емес, сонымен қатар,
өзге
де
қызметкерлердің
мүдделерін
қорғауға
құқылы.
Кəсіподақтар жəне олардың органдары өз мүшелерінің жеке еңбек
жəне еңбекпен байланысты қатынастарына байланысты құқықтары
мен мүдделерін білдіреді жəне қорғайды. Егер осыған қатысты
өкілдік
белгіленсе,
кəсіподақтар
өздеріне
мүше
емес
қызметкерлердің ұжымдық құқықтары мен мүдделерін де білдіре
алады.
Кəсіподақтардың норма шығарушылық жəне құқық қолдану
қызметіне қатысу құқығы əлеуметтік-еңбек қатынастарын
құқықтық
реттеуге
қатысуды
білдіреді.
Бұл
дегеніміз,
қызметкерлердің
құқықтары
мен
мүдделерін
қозғайтын
нормативтік құқықтық актілердің жобалары кəсіподақтардың жəне
олардың бірлестіктерінің пікірін ескере отырып тиісті билік
органдарында қаралуы, ұсыныс, ескерту, қосымшалар жасайтын
кəсіподақтардың келісімін алу қажет. Сонымен қатар, əлеуметтік-
əріптестік келісімдер мен ұжымдық шарттардың барлық
нормативтік ережелері кəсіподақтардың қатысуымен қабылдануы
тиіс. Кəсіподақтар тиісті мемлекеттік органдардың əлеуметтік-
еңбек саласы жөнінде құқықтық актілер қабылдауы жөнінде
ұсыныстар жасауға да құқылы.
Тəжірибеде кəсіподақтардың барлық құқықтары, ең алдымен,
бастапқы кəсіподақ ұйымының жəне кəсіподақ комитетінің
қызметінде нақтыланады. Өндірісте, əр түрлі ұйымдарда,
кəсіпорындарда жəне мекемелерде кəсіподақ жұмыс берушінің
немесе басшылықтың еңбек заңдарын қолдануына қатысуға,
белгілі бір қызметкерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғауға,
еңбек дауларын реттеуге, қызметкерлердің тұрмыс жəне еңбек
жағдайын жақсартуға жəне т.б. тиіс.
Кəсіподақ комитетінің құқықтарын осы құқықтардың көлемі
бойынша төрт түрге бөлуге болады:
· кəсіподақ комитетінің айрықша құзыреттік құқықтары,
бұлар тек кəсіподаққа ғана тəн құқықтар (мысалы, емдеу-
сауықтыру мекемелеріне жолдамалар беру, еңбекті қорғауға жəне
еңбек заңдарын сақтауға бақылауды жүзеге асыру жəне т.б.);
· басшылықпен бірлескен құқықтары: ұжымдық шарттар мен
келісімдерді бірлесе отырып, дайындау жəне жасасу, озат
қызметкерлердің тізімін белгілеу, олар үшін көтермелеу
шараларын белгілеу, 5 немесе 6-күндік жұмыс аптасын белгілеу
жəне т.б. Мұндай құқықтарда кəсіподақ пен басшылық
мəселені қоюда жəне оны шешуде теңқұқылы;
· келісушілік сипаттағы құқықтар. Бұл құқықтарда құқық
нормасын жұмыс беруші немесе басшылық қолданады, алайда, бұл
норма алдын-ала кəсіподақ комитетімен келісуі қажет. Мысалы,
жұмыс беруші кəсіподақ комитетнің келісімімен ғана өз
бастамасымен жеке еңбек шартын бұза не мерзімнен тыс
жұмыстарды ұйымдастыра алады, қызметкерлерді мереке не
демалыс күндерінде жұмысқа тарта алады жəне т.б.;
·
кəсіподақ комитетінің кеңесушілік сипаттағы құқықтары.
Бұл жағдайда құқық қолдануды басшылық жүзеге
асырады. Алайда, алдын-ала белгілі бір уақыт ішінде
кəсіподақ комитетін хабарландырылады, жəне кəсіподақ
комитеті осы мəселеге қатысты өзінің қарсы пікірін
білдіруі мүмкін. Құқық нормалары бойынша бұл пікір
басшылық үшін міндетті сипатқа ие емес, алайда, басшы
оны өз қалауы бойынша ескеруі мүмкін.
Сонымен, кəсіподақтар басты, маңызды екі функцияны –
өкілдік жəне қорғаушылық функцияларын жүзеге асырады. Олар
қызметкерлердің мүдделерін білдіріп қана қоймай, сонымен қатар,
олардың еңбекке құқықтарын қорғайды, еңбек жəне тұрмыс
жағдайларын жақсартуға тырысады. Алайда,қазіргі кезде кəсіподақтар, ең
алдымен, еңбектің арқасында өмір сүретін əрбір азаматтың еңбекке құқығын,
негізгі өмірлік маңызы бар құқық ретінде белсенді түрде қорғауға тиіс.
Бұл салада, кəсіподақтардың еңбекке құқығын қорғау
саласында, олар келесі міндеттерді орындауға міндетті:
· жұмысқа орналастыру саласындағы мемлекеттік саясатты жəне
халықты жұмыспен қамту бағдарламаларын жасауға қатысу;
· өздерінің мүшелерін қызметтен заңсыз ауыстырудан жəне
босатудан қорғау жəне қызметтен заңсыз ауыстырылған жəне
босатылған қызметкерлерді қайтадан қызметіне қайтаруға жағдай
жасау;
· қызметкерлерді əлеуметтік қорғау шараларын жасау жəне
қабылдау, осы шараларды ұжымдық шарттар мен келісімдердің
мəтіндеріне енгізу;
· ұйым таратылған, өндіріс толығымен немесе ішінара тоқтатылған
жағдайда қызметкерлердің құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін
кəсіподақтар уақтылы, оған дейін 2 ай мерзімнің ішінде
хабарландырылуы тиіс;
· халықты жұмыспен қамту жағдайына жəне жұмысқа
орналастыру, халықты жұмыспен қамту саласындағы заңдардың
сақталуына бақылауды жүзеге асыру.
Кəсіподақтар қызметінің кепілдіктері. Кəсіподақтар өздерінің
құқықтарын нəтижелі жүзеге асыруы жəне қызметкерлердің
мүдделерін қорғауға қатысты міндеттерді шешуі үшін Қазақстан
Республикасының
заңдарында
оларға
қатысты
бірқатар
материалдық
жəне
заңды
кепілдіктер,
сонымен
қатар,
