сауда жасау сөйтіп Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі
өндіріске қажетті шикізат көзіне шығу, екіншіден орыс
саудасының
дами
бастауына
байланысты
орыс
саудагерлерінің тауарларын өткізетін тауар керек еді. Ал
қазақтар үшін дала саудасы дамуының нашар болуы айырбас
сауда, мал өнімдері тұтынатын өнеркәсіп тауарлары күнделікті
тұрмыс үшін қажет. Кіші жүз ханы Әбілқайыр кезінде қазақ
жеріндегі саяси экономикалық жағдай осы бағытта дамыды
[3:162].
1726 жылы Әбілқайыр хан Ресейге елші жіберіп, өз ойын
білдіргенмен жауап ала алмады. Ресей патшасы Кіші жүз ханы
Әбілқайырдың кім екенін білмейтін. Бұл әрекеті сәтсіз
аяқталғаннан кейін өзінің сыртқы саясатын жақтаушылары
Бөгенбай батырмен ақылдасып, Ресей патшасына бодан
болуы туралы 1730 жылы қыркүйектің 8 күні хат жазып, елшісі
Сейтқұл мен Құтлұмбетті орыс мемлекетінің астанасы
Петербургке жібереді. Бұл хатта: «Аса ұлы, ізгі бай және ақыл
иесі, ұлы мәртебелі патша күн сайын, ай сайын және жыл
сайын Құдайдың рақымымен мемлекетіңді аман-сау билей
беруіңізді тілейміз. Ұлы мәртебелі сізге біздің мәлімдегіміз
келгені мынау еді: жайықтың арғы бетіндегі Сіздің боданыңыз
башқұр халқымен біздің жақын қатынасымыз болған жоқ, Ұлы
мәртебелі Сізге түгелдей бағынышты болып келіп, мен сіздің
боданыңыз Алдарбаймен бірге өз елшімді жіберіп отырмын.
Осы Алдарбай мәртебелі сізге бізден елші жіберуін талап етті,
сондықтан да мен, Әбілқайыр хан өз қол астымдағы Орта жүз
бен Кіші жүздің сансыз көп қазақ халқымен бірге біздің бәріміз
сіздің қызметшілеріңіз болып табыламыз және қарапайым
халықпен
бірге
Сіздің
қамқорлығыңызды
тілейміз
әрі
көмегіңізбен Жайықтың арғы бетіндегі өз боданыңыз башқұрт
халқымен тату тұрамыз деп күтеміз. Сізге барша игіліктерді
тілейміз және сіздің боданыңыз боламыз»,- деп жазылған
болатын [3:163-164].
Әбілқайырдың бұл тілегін Анна Иоанновнаның үкіметі
қабылдап, қазақтарды Ресейдің қарамағына алуға ұйғарды.
Содан соң 1731 жылы 19 ақпанда императрица Аннаның
Әбілқайыр ханға және бүкіл қазақ халқына олардың Ресей
бодандығына қабылданғаны туралы грамотасын тапсыру үшін
және Кіші жүз қазақтарынан ант алуға Сыртқы істер
коллегиясының тілмашы әрі дипломат А.И. Тевкелев басқарған
елшілері келеді. Елшілер Кіші жүздің Ресей қол астына
алынғаны туралы Ресей патшасы Анна Иоанновнаның
Әбілқайыр атына жазылған грамотасы мен қазақ сұлтандары
227
үшін көптеген сый тартулар алып келді. Ресей әкімшілігі орыс-
қазақ қарым-қатынасын дипломатиялық шаралар арқылы
дамыта әрі кіші жүз ханы Әбілқайырдың антқа берік екеніне
сене отырып, алшақ жатқан Орта жүз хандары мен
сұлтандарын өз жағына тарту үшін әрекеттер жүргізді. Бұл
тарихи процесс қазақ-орыс қарым-қатынастарының дамуына
жаңаша жол ашты. Қазақ елі жау қоршауында қалып, оның
мемлететтігін сақтау басты мәселе болған тұста Әбілқайыр
өзімен көршілес қаһарлы Ресейдің халықаралық деңгейдегі
беделін
пайдалануды
көздеп
одақтасуға
ұмтылды.
90
жылдардың
басында
зерттеушілер
Әбілқайыр
ханды
бодандыққа әкелген "сатқын" деп бағаласа, кейін тарихшылар
М.Қозыбаев, Ж.Қасымбаев, Ә. Мұқтар т.б. мәселенің тарихи
жағдайын терең талдаумен, өзара салыстырумен ханның жаңа
бейнесін жасай түсті. Соның дәлелі ретінде Тарихшы С.М.
Мәшімбаевтың "Кіші жүзге бұғау салу қалай басталды?" атты
мақаласында Әбілқайыр хан туралы пікірі «Әбілқайыр хан
сонымен қатар ел басына күн туғанда қол жинап азаттық үшін
күрескен әскери қолбасшы болды. Ол «Ақтабан шұбырынды,
Алқакөл сұлама» жылдары Кіші жүзге жар салып, әскер
жинады. Сөйтіп жиырма мың қолмен Әбілқайыр Ұлы жүз бен
Орта жүз әскерлеріне қосылып, 1728-1729 жылдары
жоңғарларға қарсы шайқастарға қатысып, жеңіске жетті. Бұл
ұмытылмайтын ерлік. Сондықтан біз қазақ хандарының
қызметіне баға беруде өте абай, мейлінше турашыл болуымыз
керек. Келер ұрпақ тарихи шындықты ашып, қазылық
жасайды»,- деп жазды [4:32].
Сөйтіп, ХУІІІ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ
қоғамындағы саяси-әлеуметтік ауыр жағдайларға байланысты
сол қиын заманда Кіші жүз ханы Әбілқайыр бодандыққа барды.
Елде билік жоқ болды. Сонымен қазақ жері Ресей
империясының
отарына
айналды.
ХУІІІ
ғасырдың
30
жылдарындағы Қазақстандағы саяси жағдай түптеп келгенде
Ресей мен Қазақстан қарым-қатынасында жаңа кезеңнің
басталғандығын айтуға болады. Қазіргі тәуелсіз заманда
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
көрші Ресей Федерациясымен көршілік, мәңгі достық, екі жақты
заманға сай сыртқы саясаты елдің тәуелсіздігінің негізгі мәніне
айналып отыр.
Жалпы ғасырлар бойы жүргізіп келген екі империяның
отарлық саясатына қарамастан орыс-қазақ қатынастары қазіргі
кезеңде өз жалғасын тауып келеді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
228
