А. Б. Медешова қыркүйек 2010ж

Дәрістің мазмұны:

2) Марстың зерттелуі туралы не білесің?

Марс мөлшері жөнінен Жерден 2 есе, массасы жөнінен 9 есе кіші, Марс пен Жердің ара-қашықтығы 56-400 млн. км ауысып тұрады. Марстың көлбеуі 24°56'. Өсімен айналу периоды 24 с. 37 мин., яғни Жердің өсімен айналу периодына жақын.

Марс атмосферасы ыдыраңқы, оның бетінде орташа қысымы Жер үстінде 40 км биіктіктегі жер атмосферасының қысымына сай келеді. Марс атмосферасында көмірқышқыл газы және азот басымырақ, онда оттегі 0,3%-дан аспайды, су буы 0,05%-дай ғана. Атмосфераның қарқынды циркуляциясы байқалған. Жел Марстың бетінен қара қоңыр түсті шаң көтеріп, тозаңды дауыл кезінде планетаның бүкіл дискісін апталап, сарғылт бұлт жауып тұрады.

Марста да Жердегі сияқты жылу белдеулері байқалады, жыл мезгілдерінің ауысуы бар, бірақ маусымдарының ұзақтығы әр түрлі болып келеді, солтүстік жарты шарында көктем мен жаз 371 марстық тәулікке созылады, ал күзі мен қысы 296 тәулік ғана. Жерге қарағанда Күннен қашықта тұратындықтан, Марс жылуды 57% аз алады, ал планетаның ыдыраңқы атмосферасы жылу сәулесін көп ұстай алмайды. Сондықтан да бетіндегі температурасы әр уақытта 0°С-тан төмен болады, тек экваторда ғана түс кезінде +22°С-қа жетеді. Орташа жылдық температурасы Жерге қарағанда 40-45°С-қа төмен.

Марстың ерекшелігі - ақ полярлық «бөріктер» қаптаған, ол қыста өсіп, жазда тартылып отырады. Өйткені Марстың оңтүстік жарты шары солтүстікке қарағанда жылылау, оңтүстік полярлық «бөрік» күштірек тартылады, ал кейде жазда мүлдем жоғалады. Ғалымдар полярлық «бөріктер» қатқан көмір қышқылынан (қалыңдығы метрге жуық) және жұқа (бірнеше см) су мұзы қабатынан (қырау, қар болуы да) пайда болуы мүмкін деп болжайды. Марстың бетімен жазда еріген бөріктің шекарасынан экватор жағына қарай тәулігіне 80 км жуық жылдамдықпен «күңгірттену толқыны» тарайды. Зерттеушілердің көпшілігі мұны бетінің ылғалдануымен, топырақтың еруімен байланыстырса, ал кейбіреулер оның себебін пассаттардың тозаңдарды тасымалдауынан көреді немесе Марста қазіргі кезде өсімдік тіршілігінің тіпті қарапайым формаларының бар екендігі белгісіз болып отырса да, бұл процесте өсімдік қатынасын болжайды.

Марстың рельефінде ашығырақ көрінетін салыстырмалы көтеріңкі кеңістіктер - «материктер» және қарауытқан депрессиялар - «теңіздер» бар. Сақиналы таулармен байланысты кратерлер, цирктер көп. Мұның өзі Марс пен Ай рельефтерінің ұқсастығын көрсетеді. Марста биіктіктер жиілгі 8-10 км жетеді. Марстың беті кеуек тығыз емес және жылу сыйымдылығы аз деп болжанады, ол темір тотығы гидраттары қосындысы бар силикаттардан құралған. Атақты Марсиан «каналдары» - жіңішке сызықша немесе доға тәрізді депрессиялары «Маринер-4», «Маринер-6» және «Маринер-7» станциялары арқылы алынған суреттер бойынша жіңішке опырықтар типіндегі ойыстар деп қаралуда. Әр түрлі уақыттағы жарылулар ғаламды және жергілікті «теңіздердің» шеттері болып келеді де, ұсақ күңгірт аймақтары («шығанақтар», «көлдер», «батпақтар») блоктық құрылымын білдіреді. Марстың құрылу сызба-нұсқасы Ай мен Меркурийдің құрылу сызба-нұсқасынан айырма жасамайды. Бұл планеталармен салыстырғанда Марс Күннің әсерін аз алады, оның есесіне айналу режимінің әсері әлдеқайда күшті болады.

Жер тектес планеталар жөніндегі мәліметтерден алып планеталар (Юпитер, Сатурн, Нептун, Уран) туралы мәліметтер мүлде мардымсыз және оншалықты айқын да емес. Алып планеталар зор мөлшерімен, тығыздығы аз болғанмен массасының көптігімен, химиялық кұрылысы басқаша қалың атмосферасымен, Күннен жылуды соншалықты аз алатындығымен, өсінен айналу жылдамдығының аздығымен, түрлі ендіктерде біркелкі емес, серіктер санының көптігімен ерекшеленеді.

Өзін бақылауға арналған сұрақтар:1) Марс планетасының басқа планеталардан ерекшеліктерін ата?

Ұсынылған әдебиеттер:1,3,4,5,6,7,11.
№ 7 дәріс

Тақырып: Алып планеталар.

Дәрістің мазмұны:

2.Сатурн планетасына сипаттама.

Юпитердің толып жатқан (13) серіктер жүйелері бар, оның ішінде ең үлкені - Ганимед, бұл Меркурийден де ірі. 4 серіктің Юпитерді айналу бағыты планетаның айналуына кері, соған қарағанда ол Юпитердің тартылыс өрісі қосып алған кіші планеталар (астероид) болуы тиіс.

Сатурнның ерекшелігі - экватор жазықтығында жатқан 3 жартылай мөлдір сақинасы, олар Кеплердің үшінші заңына сай айналады. Сақинаның сыртқы диаметрі 275000 км, қалыңдығы 100 м-ден 20 км аралығында. Сақина 0,001 мм-ден 1-10 м-ге дейін мөлшердегі қатты кесектерден құралған және оның үстін қырау, мұз жапқан делінеді. Олардың пайда болуы Сатурн серіктерінің бірінің бұзылуынан. Сатурнның 10 серігі бар, олар мұздан және метаннан тұруы мүмкін. Күн жүйесіндегі серіктердің ең үлкені Сатурнның серігі - Титан (диаметрі 4758 км), оның метан және аммиактан тұратын атмосферасы бар. Сатурнда магниттік өрістің бар екендігі анықталмаған.