631 Тетрадь Ист-Каз 2011 каз p65

Б.  СЌРСЕКЕЕВ

Жџмыс дќптерi

Жалпы бiлiм беретiн мектептiѓ

6сыныбына арналѕан

Ћазаћстан Республикасыныѓ Бiлiм жќне ѕылым

министрлiгi џсынѕан

2-басылымы, ѓделген

Алматы «Атамџра» 2011

ЕЖЕЛГI

2

Сќрсекеев Б.

С28

Ежелгi Ћазаћстан тарихы. Жџмыс дќптерi: Жалпы бiлiм

беретiн мектептiѓ 6сыныбына арналѕан. 2басылымы, ѓделген.

– Алматы: Атамџра, 2011. – 64 бет.

ISBN 978–601–282–257–1

ISBN 978–601–282–257–1

УДК 373.167.1(075.3)

ББК 63.3(0) 3я72

С 28

УДК 373.167.1(075.3)

ББК 63.3(0)3я72

© Сќрсекеев Б., 2011

© «Атамџра», 2006

© «Атамџра», 2011

3

БIРIНШI БЛIМ

БIРIНШI БЛIМ

БIРIНШI БЛIМ

БIРIНШI БЛIМ

БIРIНШI БЛIМ

ЕЖЕЛГI АДАМДАРДЫЃ ,МIРI

1-тарау. Ћазаћстан аумаѕындаѕы тас дќуiрi

§1. Ерте палеолит

(б.з.б. 2,6 млн – б.з.б. 40 мыѓ жыл)

1. Адамныѓ шыѕуы мен ћалыптасуы туралы екi тљрлi кзћарас бар:

бiрiншi кзћарас бойынша адам баласы џзаћ эволюциялыћ дамудыѓ

нќтижесiнде ћалыптасты. Ал дiни џѕым адамныѓ пайда болуы туралы не

дейдi?

2. «Адамзат баласыныѓ шыѕуы» таћырыбына шаѕын ќѓгiме ћџрастырыѓ

дар.

3. Адамныѓ алѕашћы еѓбек ћџралдары. Еѓбек ћџралдарыныѓ атта

рын жазыѓдар.

1 

      2 

      3 

4. Ћазаћстан аумаѕындаѕы тас дќуiрiнiѓ кезеѓдерiн крсетiѓдер.

       Палеолит

                     Мезолит

                    Неолит

4

5. Терiмшiлiк, аѓшылыћ, адамдар тобыры, љѓгiр, ћазѕыш таяћ, љшкiр

тас, шоћпар, шапћы сздерiн пайдаланып, еѓ ежелгi адамдар мiрi тура

лы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

6. Ћазаћстанныѓ ћазiргi картасы. Ћазаћстан аумаѕында мiр сљрген

алѕашћы адамдар питекантроптыѓ замандастары болды.

Картадан Ћазаћстанда алѕашћы адамныѓ «iзi» табылѕан жерлердi

белгiлеѓдер.

§2. Ерте палеолиттiѓ мустье кезеѓi

(б.з.б. 140–40 мыѓ жыл)

1. Адам мiрiне ћоршаѕан орта ќсер еттi. Екi миллион жыл бџрын

алѕашћы еѓбек ћџралдарын пайдалануды љйренген адамдар табиѕаттан

блiнiп шыћты. Олар ќуелде љй салып, тамаћ дайындай алмады. Жауын

мен жыртћыштардан љѓгiрлерге тыѕылып паналады. Ћолдарында

жетiлмеген еѓбек ћџралдары бар олар жеке мiр сљре алмады: не аштан

лер едi, не аѓдар жеп ћояр едi. Сондыћтан адамдар жыртћыш аѓдардан

5

ћорѕану љшiн топтасып мiр сљрдi. Алѕашћы адамдардыѓ мџндай џжымы

ћалай аталды?

2. Тљсiп ћалѕан сздердi мќтiндегi орындарына жазыѓдар.

Аѓныѓ терiсiн еттен немесе майдан тазарту љшiн адамдар

  дайындады. Киiм тiккенде терiлердi бiрбiрiне

жалѕау љшiн 

 пайдаланды. Сљйектен 

жасады. Аѓшылыћ ћаруы тек шоћпар ѕана емес, 

жќне 

 да болды.

Археологтар адамдардыѓ, мќселен, мамонтты лтiрiп, оныѓ

терiсiн тџтастай сыпыра алмаѕанын дќлелдедi. Ол сол кездегi ћџрал

дар љшiн те 

 болды. Сондыћтан адамдар лтiрiлген

жануарлардыѓ жанында 

.

3. Тастан жасалѕан еѓбек ћџралдары ћалай аталады?

4. Адамныѓ жетiлуiнде ћандай згерiс негiзгi рл атћарды деп ой

лайсыѓ:

1) еѓбек ћџралы ретiнде таяћты ѕана пайдалануы;

2) тљрлi еѓбек ћџралдарын жасау;

3) аныћ сйлей алу.

5. Алѕашћы адамдардыѓ отты тџтату ќдiсi жайлы айтыѓдар.

6

6. Оттыѓ пайдасы туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

7. Тас дќуiрi еѓбек ћџралыныѓ суретiн салыѓдар.

§3. Кейiнгi палеолит

(б.з.б. 40–12 мыѓ жыл)

1. «Саналы адамдар» ру болып мiр сљрдi. Ќрбiр руѕа бiрнеше ондаѕан

адам – туыстар топтасты. Ерлер бiрiгiп аѓ аулады, ќйелдер жеуге жарам

ды сiмдiктердi жинады, киiм тiктi, тамаћ дайындады, балаларды баћты.

Ќйел отбасыныѓ ћорѕанышы, терiмшiге айналды. Археологтар ќйелдердi

ћџрметтеудi айѕаћтайтын сљйектен ойып жасалѕан ќйел мљсiндерiн кп

табуда. Еѓ тќжiрибелi ќрi ћадiрлi кiсiлер ру басшылыѕына сайланды. Ру

iшiндегi билiк барлыћ ересек туыстарѕа ортаћ болды, олар бiрлесiп шаруа

шылыћ жќне ћоѕамдыћ мќселелердi шештi. Ру ћауымдыѕы – адамдар џжы

мы болды, оныѓ мљшелерiнiѓ бќрi бiрге мiр сљрдi жќне бiрге еѓбек еттi,

мљлiктердi ортаћ пайдаланды. Рулыћ ћауымды адамдардыѓ алѕашћы то

бырлыћ мiрiмен салыстырыѓдар.

7

3. Алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ ерекшелiгi неде?

1. Ежелгi адамдар шаѕын џжым болып мiр сљрдi.

2. Олар ортаћ шаруашылыћ жљргiздi.

3. Мљлiк ортаћ болды.

4. Бќрi еѓбек еттi.

5. Бiреудi бiреудiѓ ћанауы болмады.

4. Рулыћ меншiкке не жатћанын, ал ненiѓ бiр адамныѓ меншiгi болѕа

нын белгiлеѓдер.

жер

орман

кл

тџраћ

садаћ

найза

балта

зен

тау

5. Ойланыѓдар да, атааналарыѓмен талћылаѓдар: алѕашћы ћауым

дыћ ћџрылыста барлыѕы жаћсы болды, бай мен кедей болмады, бќрi теѓ

болды деуге бола ма? Осылар баћытты мiр сљруге жеткiлiктi ме?

2. Рулыћ ћауым. Суретке ћараѓдар. Суретшi ненi бейнелегiсi келген?

8

6. Параграфтан жаѓа сздердi жазып алыѓдар.

1. 

2. 

3. 

4. 

7. Аныћтамасын берiѓдер.

«Саналы адам» –  

Рулыћ ћауым –  

§4. Орта тас ѕасыры (мезолит)

(б.з.б. 12–5 мыѓ жыл)

1. Мына пiкiрмен келiсесiѓдер ме? Мќтiндi оћып шыѕып з ойларыѓ

ды жазыѓдар.

Соѓѕы уаћытта адамдардыѓ еѓ ежелгi замандаѕы мiр туралы

тљсiнiктерi бiршама згердi. Кптеген тљсiнiктермен келiспеуге бо

лады. Мысалы, бiздiѓ арѕы атабабаларымыз љѓгiрде мiр сљрген

бе? Егер Ћазаћстан картасына ћарасаћ, оныѓ басым блiгi дала мен

шлейт жерлер.

Ежелгi адамдар киiмдi бiлмедi дегенмен келiсуге болмайды.

Олар аш болмады, жиiжиi тамаћ жедi. Ќрине, оларѕа тамаћ табу

љшiн кп еѓбектенуге тура келдi, бiраћ демалатын уаћыттары да

бар едi.

Адамдар те аћылды болды. Олардыѓ кптеген жаѓалыћтары

тiптi бiзге де жќрдемдеседi. Ерекше кркемдiк ћабiлеттерi болды.

Jмiрдiѓ мќнiн џѕынуѕа џмтылды жќне мљмкiн мiр лгеннен кейiн

де жалѕасады деп тљсiнген шыѕар.

Алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыс мiрi туралы бiздiѓ бљгiнгi

бiлетiнiмiз шын мќнiндегiсiнен те кп ерекшеленедi.

9

2. Дџрыс жауаптарды белгiлеѓдер.

Адамдар орта тас ѕасырында

Тџрды: шатырда, љѓгiрде, кљркеде, уаћытша ћос сияћты жеѓiл

баспанада.

Айналысты: аѓшылыћпен, терiмшiлiкпен, балыћшылыћпен,

егiншiлiкпен.

Киiм тiктi: жљннен, жануарлар терiсiнен, сiмдiктер талшы

ѕынан.

Еѓбек ћџралын жасады: алтыннан, тастан, темiрден, сљйектен.

Бiлдi: отты, жазуды, ћарапайым еѓбек ћџралдарын жасауды,

љй жануарларын.

3. Мезолиттiѓ еѓбек ћџралдарын сал.

4. Мал сiру мен еѓбек блiнiсiнiѓ ћалыптасуы туралы ќѓгiме жазыѓдар.

5. Шыѕарманы жалѕастырыѓдар.

Екi тайпа љлкен зеннiѓ екi бетiнде мiр сљредi жќне бiрбiрiмен

ћатынаспайды. Бiр тайпа тек аѓшылыћпен жќне терiмшiлiкпен,

ал екiншiсi осыларѕа ћоса жер ѓдеумен жќне мал баѕумен айна

лысады. Шыѕарманы љйде жалѕастырыѓдар. Ћай тайпаныѓ жаћ

сы мiр сљргенiн айтуды џмытпаѓдар.

10

6. Кестенiѓ тиiстi баѕанына белгi ћойыѓдар.

Мiндеттер

   Ерлер

  Ќйелдер

Жабайы аѓдарды аулау

Жидектер мен тамырлар жинау

Отты шiрмеу

Киiм тiгу

Еѓбек ћџралдарын дайындау

§5. Жаѓа тас ѕасыры (неолит)

(б.з.б. 5–3 мыѓ жыл)

1. Ћазаћстан жерi мен кршi аймаћтарда неолит дќуiрiнде егiншiлiк

пен мал шаруашылыѕы ћалыптаса бастады. Бџрынѕы заманда кљнкрiстiѓ

кзi терiмшiлiк пен аѓшылыћ болѕанын бiлесiѓдер. Бџл екеуi де табиѕат

тыѓ дайын байлыѕын пайдалану кќсiптерi.

«Jндiрiстiк еѓбек» џѕымын ћалай тљсiнесiѓдер?

2. Ћазаћстанныѓ неолит тџраћтары жайлы ќѓгiме жазыѓдар.

11

3. Егiншiлiк пен мал шаруашылыѕыныѓ пайда болуы кне дќуiр тайпа

ларыныѓ мiрiнде љлкен згерiс ќкелдi. Олардыѓ заттай жќне рухани

мќдениетiнде де згерiстер орын алды. Неолит дќуiрiнiѓ таѕы бiр љлкен

жаѓалыѕы – адамдардыѓ ћыш ћџмыраларды (керамиканы) жасауды љйренуi

едi. Бџл дќуiрдi сондыћтан кейде ћалай атайды?

4. Тас дќуiрi кезеѓдерiнiѓ басты жаѓалыћтарын жазыѓдар.

      Палеолит

      Мезолит

Неолит

5. Ћыш ћџмыралардыѓ суреттерiн салыѓдар.

12

6. Неолит дќуiрiнде адамдар мiрiнде ћандай згерiстер жљзеге асты?

1. 

2. 

3. 

4. 

5. 

7. Неолит дќуiрiнде адамзат дамуыныѓ жеделдеуiн ћалай тљсiндiруге

болады?

§6. Мыс-тас ѕасыры (энеолит)

(б.з.б. 3000–1800 жыл)

1. Еѓбек нiмдiлiгi туралы тљсiнiк. Себебiн тљсiндiрiѓдер.

Ѕалымдар ежелгi тас жќне мыс балталардыѓ дќл љлгiлерiн дай

ындады. Жуандыѕы бiрдей (25 см) екi ћараѕай таѓдап алды. Саѕат

таѕы уаћыт аныћталды да тќжiрибе басталды. Екi «аѕаш шабушы»

ћараѕайды тезiрек ћџлатуѕа тырысты, алайда тас балтамен бџл он

бес минутта, ал мыс балтамен бес минутта атћарылды.

2. Ћола еѓбек ћџралдары ћалай аталады?

13

3. Еѓбек ћџралдары ћандай маћсатта ћолданылѕаны туралы ќѓгiме

жазыѓдар.

4. Мыс еѓбек ћџралдарын пайдалану еѓбек нiмдiлiгiн арттырды жќне

з бетiнше жеке шаруашылыћ жљргiзуге мљмкiндiк бердi. Жеке меншiктiѓ

шыѕуыныѓ себептерi неде деп ойлайсыѓ?

1. 

2. 

3. 

5. Ћазаћстан жерiндегi энеолит дќуiрiнiѓ ескерткiштерi ћай жерлер

ден жќне одан не табылды?

6. Мыстас ѕасыры еѓбек ћџралдарыныѓ суретiн сал.

14

§7. Ежелгi адамдардыѓ ћоршаѕан орта туралы тљсiнiгi

1. Ќѓгiменi аяћтаѓдар.

Табиѕатты, жануарлар ћылыѕын, сiмдiктердi баћылап, адам

дар з тќжiрибелерi мен бiлiмдерiн келесi џрпаћћа берiп отырды.

Адамныѓ ћоршаѕан дљние туралы бiлiмi мен тљсiнiгi осылай ћалып

тасты. Аспандаѕы жџлдыздардыѓ орналасуын – «жџлдыз картаѕа»

ћарап баѕдар тљзедi, ал кейiннен ћџмѕа жергiлiктi мекеннiѓ ћара

пайым картасын  сызуды љйрендi. Олар егiндi ћашан егу мен ћашан

жинауды бiлдi. Бiраћ адамдар...

2. Рулыћ ћауым мљшесiн жерлеу.

Суретке ќѓгiме ћџрастырыѓдар:

15

3.  Адамдардыѓ дамыѕандыѕын оларда нердiѓ пайда болѕандыѕы

дќлелдейдi. Туындылар таћырыбы кп болды: жануарлар мен адамдар

суретi, саз балшыћ жќне сљйек мљсiндер, бедерлеп салынѕан суреттер.

Адамдар здерi љшiн маѓызды нќрселердiѓ суретiн, здерi аулаѕан жа

нуарларды, аѓшылыћ крiнiсiн бейнеледi. Олар суреттi немен салѕан?

4.  Бос жерлерге ћажеттi сздердi жазыѓдар.

Алѕашћы ћауымда нер пайда болады. 

 тљкпiрiнде

ћараклеѓке от жарыѕына тас ѕасырындаѕы ежелгi 

шауып бара жатћан 

 тџтас крiнiсiн салды. Мљсiн

нерi де пайда болды: сљйек пен мљйiзден жортып бара жатћан

бџланныѓ немесе адамныѓ 

 ойды. Ежелгi суретшiлер

тараћтыѓ, белдiктiѓ т.б. суретiн жиiрек салды. Туындылар таћы

рыбы кп болды: бедерлер жќне мљсiндер, суреттер т.б. Шеберлер

ерекше шынайылыћпен салды. Сонымен бiрге нобайлап салынѕан

суреттер кейде олар салѕысы келген нќрсеге џћсамады.

Адамдар з љйлерiн жќне басћа заттарды зор сљйiспеншiлiкпен

безендiрдi. Ћыш ыдыс ќдетте ойыћтар, сызыћтар, жiп iздерi

рнектерiмен безендiрiлдi. Љйлердiѓ тiреулерi мен аѕаш ыдыстар

ќр тљрлi ќшекейлендi жќне 

 боялды.

5. Параграфтан жаѓа сздердi жазып алыѓдар. Оларды тљсiндiрiѓдер.

1. 

2. 

3. 

6. Аныћтамасын берiѓдер.

Дiн дегенiмiз –  

7. Мќдениет пен нер, дiн арасында байланыс бар ма? Осы таћырыпћа

ћысћаша ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

16

Тарихи уаћыт Fлшемi

1. Уаћыт сызыѕында даталарды белгiлеѓдер: мџздыћтыѓ басталуы мен

еруi, садаћ пен жебенi ойлап табу, жер ѓдеудiѓ пайда болуы, жер бетiнiѓ

кљрт суыѕан уаћыты.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын (б.з.б.)              Бiздiѓ заманымыз (б.з.)

2. Ертеде адамдар уаћыт межесiн ћалай аныћтаѕан? 5сыныпта ткен

«Ћазаћстан тарихынан ќѓгiмелер» пќнiнен уаћытты есептеудiѓ ћалай пай

да болѕанын еске тљсiрiѓдер.

3. Уаћыт сызыѕындаѕы даталар немен байланысты?

Б.з.б. 40 –  30 мыѓ жыл

1..2..3... ........... ... 2011 ж.

«...............» ћалыптасты.        Тќуелсiз Ћазаћстан Республикасына ..... жыл.

4. Есептеп крiѓдер.

1) Ежелгi адамдар кейбiр тастыѓ соћћыдан уатылмайтынын

бiлген. Отћа ћызѕанда олар жџмсарады да, суыѕанда формасы

згередi. Бџл металл мыс едi. Олар тас сияћты кесек тљрiнде жиi

кездеседi. Адамдардыѓ осы жаѓалыћты ашћанына ћанша уаћыт

болды?  

2) Садаћ пен жебе шамамен б. з. б. 7 мыѓыншы жылдыћта пайда

болды. Бџл шамамен бџдан ћанша уаћыт бџрын болѕан?  

æ

æ

17

2-тарау. ЋОЛА ДЌУIРIНДЕГI ЋАЗАЋСТАН

§8. Дќуiрдiѓ негiзгi сипаты

1. Ћола еѓбек ћџралына кшу.

Адам мыс кенiн отћа ртеген, содан кейiн арнаулы пеште мыс

ћорытуѕа кштi. Мџнда оѕан ћыш ыдыс кљйдiрудегi тќжiрибесi, пеш

соѕа алуы жќне онда крiктiѓ кмегiмен жоѕары температурада ћыз

дыра бiлу даѕдысы жќрдемдестi. Џзаћ практикалыћ тќжiрибесi

нќтижесiнде бiртiндеп адам мысћа

 ћалайы ћосса, ћорытылѕан металл

ћатты, жаћсы еритiн жќне ќдемi сары тљстi болатынын аныћтады.

Бџл металл ћалай аталады? 

2. Ѕалымдардыѓ айтуынша Ћазаћстанда осыдан 4 мыѓ жыл бџрын

ћоланы ћорытуды игердi. Ћола нiмдерi тас пен мыс ћџралдарын ысырып

шыѕарды. Ћола еѓбек ћџралдарыныѓ пайда болуы еѓбек нiмдiлiгiнiѓ ар

туына ћалай ыћпал еттi?

Картада Ћазаћстан аумаѕындаѕы ћола дќуiрiнiѓ тџраћтары.

Бџл жерлерден табылѕан ескерткiштерге сипаттама берiѓдер.

3. Ћола еѓбек ћџралдарыныѓ ћалай пайдаланылѕаны туралы

ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

2—5631

18

4. Еѓбек ћџралдарыныѓ суретiн салыѓдар.

§9. Ћола дќуiрi тџрѕындарыныѓ шаруашылыѕы

1. «Андрондыћтардыѓ ауылындаѕы мiр» таћырыбына шаруашылыћ

таѕы згерiстердi крсетiп ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

19

2. Ћола дќуiрi тџрѕындарыныѓ тџрмысына сипаттама берiѓдер.

              Андрондыћтар

               БеѕазыДќндiбай тџрѕындары

3. Келесi сздердi пайдаланып ќѓгiме ћџрастырыѓдар: љй жанындаѕы

мал шаруашылыѕы, жартылай кшпелi мал шаруашылыѕы, Беѕазы

Дќндiбай мќдениетi.

4. Андрон мќдениетi.

Ѕалымдар андрондыћтардыѓ тџраћтарын ћалпына келтiрдi.

Олар бџтаћтармен, терiмен, аѕаш ћабыѕымен жабылѕан жартылай

жертле болып келедi. Тџраћтыѓ тбесi кбiнесе сырѕауылдардыѓ

љстiне тселген шпшекпен жабылды да, љстiне топыраћ тселдi.

Мџндайда жертленiѓ iшiнде тастан ћаланѕан ошаћ болды. Жер

еденiнен сљт нiмдерi мен ет саћтау љшiн шџѓћыр ћазылды. Тџраћћа

жапсарлас мљйiздi iрi ћараѕа, ћойѕа, жылћыѕа арналѕан ћора са

лынды.

Андрондыћтар ћоныстарыныѓ суретiн салыѓдар.

20

§10. Ћола дќуiрi тџрѕындарыныѓ ћоѕамдыћ жќне

мќдени Fмiрi

1. Ћола дќуiрi тџрѕындарыныѓ ћоѕамдыћ ћџрылымына сипаттама

берiѓдер.

2. Параграфтан жаѓа сздер мен олардыѓ аныћтамасын жазып алыѓдар.

1. Абыздар –

2. 

3. 

4. 

3. Ћола дќуiрi адамдарыныѓ нанымсенiмi жайлы з ойыѓды жаз.

4. Андрон ќшекейлерiнiѓ немесе тџрмыстыћ заттарыныѓ суреттерiн

салыѓдар.

21

ЕКIНШI БЛIМ

ЕКIНШI БЛIМ

ЕКIНШI БЛIМ

ЕКIНШI БЛIМ

ЕКIНШI БЛIМ

ЕРТЕ ТЕМIР ДЌУIРIНДЕГI ЋАЗАЋСТАН

3-тарау. К,ШПЕЛI МАЛ ШАРУАШЫЛЫЅЫ –

ТIРШIЛIКТIЃ ЋАЙНАР К,ЗI

§11. Темiр дќуiрiнiѓ негiзгi ерекшелiктерi

1. Адамзат тарихыныѓ ежелгi кезеѓдерi.

Ћандай кезеѓдерден           Ћай мыѓжылдыћты       Ћџралсаймандары неден

          тџрады?               (ѕасырларды) ћамтиды?            жасалынѕан?

2. Темiр дќуiрi.

Ерте темiр дќуi          Сипаты                 Ерте темiр дќуiрiндегi Ћазаћстан

 рiнiѓ мерзiмi                                             аумаѕын жайлаѕан тайпалыћ

                                                                                     одаћтар

3. Рутайпалардыѓ зара кбiрек араласуына не себеп болды?

22

4. Тмендегi суретке ћарай отырып, темiрдi ћалай ндiргенi жнiнде

ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

5. Ћазаћстан аумаѕын мекендеген жауынгер тайпалардыѓ суретте бей

неленген темiр ћарулары ћалай аталады?

23

§12. КFшпелi мал шаруашылыѕыныѓ ћалыптасуы мен дамуы

1. Осыдан 3 мыѓ жылдай бџрын Ћазаћстан даласындаѕы тiршiлiк орта

згердi. Адамдар соѕан орай шаруашылыћтыѓ ћандай тќсiлiн ойлап тап

ты?

Кшпелi мал шаруашылыѕы пайда болуыныѓ себептерiн атап

крсетiѓдер:

1.

2.

3.

4.

5.

2. Кш (ћазiргi заманѕы суретшiнiѓ суретi).

Суреттi пайдаланып, кш туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

24

3. Ежелгi Ћазаћстан тџрѕындарыныѓ кшпелi малшылыћ љшiн таѓ

даѕан мал тљрлерiн атаѓдар.

1. 

   2. 

     3. 

     4. 

Олар нелiктен осы малдарды таѓдады?  

4. Ћойлар мен жылћылар тебiндеп жайылады. Тебiндеп жайылу де

ген не?  

5.  Салыстыр:

    Кшпелi мал шаруашылыѕы

          Аѓ аулау

6. Кшпелi мiр салты отырыћшы егiншiлер мiрiнен несiмен

ерекшеленедi?

1. 

2. 

3. 

4. 

25

§13. КFшпелi баћташылыћ – шаруашылыћтыѓ негiзгi тљрi

1. «Кш» суретiне ћарап ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

2. Жайлау, ћыстау, кктеу, кљзеу сздерiн пайдаланып, дала мiрiн

суреттеѓдер.

3. Сз табыѓдар.

Сз ќрiптерден тџрады. Бiрнеше ќрiптен бiрнеше сз ћџрауѕа

болады. Мысалы, ТАРИХ сзiмен АР, ХАТ, ТАР, ХИТ, ТИР сздерiн

жасауѕа болады. КJШПЕЛI сзiнiѓ ћџрамындаѕы ќрiптерден

бiрнеше сз ћџрап крiѓдер. 

26

4. Кшпелiлер кшiћоныныѓ љлгiсхемасын салыстырыѓдар.

5. Кшпелi шаруашылыћты табысты жљргiзу љшiн

кшпелiлер ненi бiлуге тиiс болды?

1. 

2. 

3. 

4. 

6. Ћазiргi кезде сендердiѓ аймаћтарыѓда мал шаруашылыѕыныѓ ћан

дай да бiр тљрi бар ма?  

7. Ќѓгiменi аяћтаѓдар.

Ћыстауѕа арнап зен маѓындаѕы жер таѓдалды, ол жерде ћалыѓ

ћамыс пен талшiлiк љш тљрлi мiндет атћаратын: желден, ћардан,

бораннан ыћтасын,  малѕа азыћ,  адамдарѕа отын болды.

Кктеудiѓ ћыстаудан ерекшелiгi – тбешiктер мен биiк жер

лерде болатындыѕы. Кшпелiлер кљнi бойы ашыћ аспан астында

жљрдi, кшпелiлер жџмысы ћой мен тљйенiѓ кктемгi ћырћыны

мен молая тљсетiн.

Наѕыз ћол бос мезгiл – 

жаз.

Кљзде малшылар  

27

4-тарау.  ЕРТЕ ТЕМIР ДЌУIРIНДЕГI ТАЙПАЛЫЋ-МЕМЛЕКЕТТIЛIК

ЋЏРЫЛЫМДАРДЫЃ ЋАЛЫПТАСА БАСТАУЫ

§14. Саћтардыѓ мекендеген жерi. Саћ ћоѕамы

1. Картадан саћ ћоныстарын табыѓдар.

Тапсырма: Саћтиграхаудалар тџрѕан Ћазаћстан аймаѕын белгiлеѓдер.

2. Оћулыћтаѕы Геродот пен Страбонныѓ еѓбектерiне сљйенiп, саћтар

дыѓ шаруашылыѕы мен тџрмысын сипаттаѓдар. Ежелгi саћтар мiрiнен

ћандай жаѓа мќлiмет бiлдiѓдер? Осы материалдардыѓ авторлары жнiнде

не бiлесiѓдер?

3. Саћ топтарыныѓ атын жазыѓдар.

1)  

2)  

3)  

4) 

Едiл

Ќ м у д а р и я

28

4. Саћ ќйелдерi ћоѕамда те сыйлы болды. Љйге кiрген џл еѓ алдымен

анасына, содан кейiн ѕана барып ќкесiне иiлiп таѕзым еткен. Тiптi кейбiр

саћ ќйелдерiн тайпа ксемi етiп сайлаѕан. Ежелгi деректердiѓ бiрiнде саћ

тардыѓ љйленуi туралы «егер саћ жiгiтi бiр ћызѕа љйленгiсi келсе, онымен

ќуелi кљш сынасуы керек. Ћыз жеѓсе, жiгiт оныѓ тџтћыны болып есептелiп,

оѕан толыћ тќуелдi болды. Тек жеѓген жiгiт ћана з билiгiн жљргiзе ала

ды» деп жазылѕан. Сондайаћ тайпа мiрiндегi маѓызды оћиѕаларды ћарай

тын халыћ жиналысына ерлермен бiрге ќйелдер де ћатысуѕа ћџћылы бол

ѕан. Мќтiнге ћатысты з ойларыѓды айтыѓдар.

5. Саћ ћоѕамында мiр сљрген адамдардыѓ љш тобын атаѓдар.

1)  

2)  

3)  

6. Кшпелi тайпалар арасында жиiжиi ќскери жорыћтар бо

лып тџрды. Ќскери ћаружараћтардыѓ ќр алуан тљрлерiн ндiру

iсi жедел дамыды. Бџл уаћыт алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ

ыдырап, ќскери демократияныѓ пайда бола бастаѕан кезi едi.

Тайпа ксемiн бљкiл тайпа мљшелерi сайлады жќне ол бас ћол

басшы да болды. Тайпа одаћтарыныѓ ксемдерi сонымен ћатар ру,

тайпа арасындаѕы ћаћтыѕыстарды да шешiп отырды. Ќрбiр ксем

з тайпасыныѓ ћарумен, азыћтљлiкпен ћамтамасыз етiлуiн ћада

ѕалады, тайпа атынан келiссздер жљргiздi. Сонымен ћатар ксем

дер ру мен тайпа арасындаѕы жайылым жќне кшiћон мќселесiн

реттедi. Жер блiсiмен айналысып,  осы жерлердi пайдалану

ережесiн аныћтады.

Сџраћ. Ќскери демократия дегендi ћалай тљсiнесiѓ?

§15. Саћтардыѓ тџрмысы мен шаруашылыѕы

1. Саћ ћауымы мљшелерiнiѓ мiрi туралы шаѕын ќѓгiме жазыѓдар

(малшылар, ћалалыћтар, ШiрiкРабат тџрѕындары, ксем сайлау таћырып

тарынан з таѓдауыѓ бойынша).

29

2. Ерте темiр дќуiрiнде мљлiк теѓсiздiгiнiѓ болѕанын археоло

гиялыћ ћазбалар мен жазба деректерден айћын круге болады.

Тапсырма: мљлiк теѓсiздiгiнiѓ пайда болуыныѓ себебiн жазыѓдар.

1.  

2.  

3. Тiзiмдегi малшылар тамаѕыныѓ астын сызыѓдар:

ћара бидай, жљзiм, ет, сљт, анар, рiк, ћџрт, iрiмшiк, нан, ћымыз.

4.  Мќтiндi оћып, ондаѕы бос жерлерге ћажеттi сздердi жазыѓдар

(киiз љй, терi, жљн, жер).

Кшпелiлер 

 жќне 

љйлерде тџрды. Љй iшi заттары сынбайтын, алып жљруге ыѓѕайлы

,  

  материалдарынан жасалды.

Ћыш ыдыс та кшпелi мiрге ыѓѕайланып жасалды.

5. Мќтiндегi ћатенi табыѓдар.

Жазба деректер материалдары саћтар киiмiн елестетуге

мљмкiндiк бередi. Ќйелдер терiден немесе ћарапайым жљн матадан

тiгiлген кеѓ шалбар, жаѕасыз џзын шекпен киiп, оѕан алтынмен

немесе ћоламен безендiрiлген ауыр ћола тоѕалы жалпаћ белдiк таћ

ты. Басына шошаћ немесе киiзден жасалѕан дѓгелек бас киiм,

аяѕына – кшесi жџмсаћ етiк кидi.

30

6. Саћтардыѓ дiни нанымдары мен ѕџрыптары таћырыбына ќѓгiме

ћџрастырыѓдар.

§16. Саћтардыѓ тќуелсiздiк љшiн кљресi

1. Шыѕарманы аяћтаѓдар.

«Азияны баѕындырып парсы патшасы Кир саћтарѕа ћарсы со

ѕысћа аттанды. Ол кезде саћтарды басћарѕан Томирис патшайым

едi. Томирис патшайым Сыр зенiнен жаудыѓ туiне кедергi жаса

ѕан жоћ, йткенi з жерiнде соѕысу жеѓiл, ал жаудыѓ керi ћашып

ћџтылуына жолындаѕы зен кедергi болатынын бiлдi. Кир ќскерiн

зеннен ткiзiп, саћ жерiне кiрдi.

Ары ћарай не  болды? Шыѕарманы аяћта.

2. Шыраћтыѓ ерлiгiн ежелгi грек тарихшыларыныѓ ћайсысы

жазды?

1. Геродот

2. Страбон

3. Полиен

4. Помпей Трог

31

3. «Шыраћтыѓ ерлiгi» атты шыѕарма жаз.

4. Тарихи жыл санау есептерi.

Кир лгеннен кейiн он бiр жылдан соѓ парсылар Ћазаћстан

аумаѕына ћайтадан басып кiрдi. I Дарийдiѓ Бехистун жазуынан

«Мен ... ќскермен саћтар елiне аттандым; љшкiр бас киiм киетiн

саћтарѕа ћарсы...» дегендi оћимыз. Дарий жорыћћа ћай жылы

шыћты? 

Ћазiргi заманѕы ѕалымдар Кирдiѓ б.з.б. 530 жылы 70 жасын

да ћайтыс болѕанын аныћтады. Кирдiѓ ћай жылы туѕанын аныћ

таѓдар.  

Б.з.б. 530 жылы Саћ патшасы Томирис Кирдiѓ ќскерiн тас

талћан еттi. Бџл оћиѕа ткенiне ћанша жыл болды? 

Осы жылды уаћыт сызыѕына белгiле.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын

                         Бiздiѓ заманымыз

æ

5. Суретте грекмакедон ќскерi бейнеленген. А. Македонский мен

кшпелiлердiѓ соѕыс тактикасын сипаттаѓдар.

32

5-тарау. ЕРТЕ ТЕМIР ДЌУIРIНДЕГI САЋ КЕЗЕЃIНIЃ

МЌДЕНИЕТI (ЋАЗАЋСТАН ,ЃIРЛЕРI)

§17. Шыѕыс Ћазаћстан

1. Шыѕыс Ћазаћстанныѓ табиѕат жаѕдайын сипаттаѓдар. 

2. Шiлiктi «Алтын ћорѕанынан» табылѕан заттарды, оныѓ iшкi, сырт

ћы ћџрылымын сипаттап жазыѓдар.

1.  

2.  

3.  

33

3. Ѕалымдар 1998 жылы б.з.б. 5–4 ѕасырларѕа жататын Берел ћорѕа

нын ћазуды бастады. Берел ћорѕанына ћанша жыл екенiн есептеѓдер.

Берiлген даталарды уаћыт сызыѕына белгiле.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын

          Бiздiѓ заманымыз

4. Берел ћорѕанына З. Самашевтiѓ басшылыѕымен археологиялыћ

ћазба жџмыстары 1998–1999 жылдары жљргiзiлдi.

Берел (ћалпына келтiрiлген) ћорѕаны. Суретке ћарап ќѓгiме ћџрасты

рыѓдар.

æ

5. Параграфтан жаѓа сздердi терiп жазыѓдар. Олардыѓ маѕынасын

тљсiндiрiѓдер.

34

6. Берел мен Шiлiктiден табылѕан ќшекейлердiѓ суреттерiн салыѓ

дар.

7. Тарихи ќѓгiме: «Берел олжалары не туралы айтады?»

35

§18. Оѓтљстiк Ћазаћстан жќне Жетiсу Fѓiрi

1. Саћтар заманыныѓ ќшекейлерiне мџћият зер салып, саћтар

мќдениетi туралы ауызша ќѓгiмелеѓдер.

36

Саћ  заманыныѓ  ќшекейлерi: 1 – ћола ќшекейлi белдiк; 2, 5 –

алтын тоѕалар; 3 – алтын ќшекей; 4 – аѕаш тоѕаныѓ алтын ћап

тамасы; 5 – 10, 12, 14 – ћола тоѕалар; 11 – сљйек ине; 13 –

алћа; 15 – сљйек ине; 16 – ћола ине.

2. 1969–1970 жылдары Алматы облысыныѓ Есiк ћаласына

таяу жерде ерекше жаѓалыћ ашылды. Б.з.б. 5–4 ѕасырларѕа жа

татын тоналмаѕан те бай мљрде табылды.

Осында табылѕан олжа ћанша жыл жер астында жатћанын есептеѓ

дер.

200 мыѓ   30 мыѓ   3 мыѓ   2 мыѓ

1..2..3 ... ............... ... 1970 ж.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын

Бiздiѓ заманымыз

3. Б.з.б. 8 ѕасырдан бастап Ћазаћстанныѓ, Сiбiрдiѓ, Орал мен Едiлдiѓ

аумаѕында «аѓ стилi» ћалыптасты.

Ћазiргi Ћазаћстан аумаѕыныѓ ћай аудандарында саћ ескерт

кiштерi бар?

4. Саћ ћорѕаны.

æ

Тапсырма. Саркофаг, менгир, дромос сздерiн пайдаланып, ћорѕан

ћџрылысын сипаттаѓдар.

37

5. Ћысћаша шыѕарма жаз.

«Алтын киiмдi адам».

6. Параграфтан жаѓа сздердi жазып алыѓдар.

1)

2)

§19. Орталыћ Ћазаћстан

1. Картадан Орталыћ Ћазаћстанныѓ аумаѕын крсетiѓдер. Орталыћ

Ћазаћстанды ертеде ћандай тайпалар мекендедi?

2. Орталыћ Ћазаћстанныѓ ежелгi тџрѕындары туралы жазба деректер

тым аз. Олар Геродоттыѓ шыѕармасында еске алынады. Геродот Орталыћ

Ћазаћстанды сипаттаѕанда ћандай тайпалар мен халыћтар туралы жазды?

3. Ћалып ћойѕан сздi мќтiндегi орнына жазыѓдар:

Тасмола мќдениетi алѕаш рет 

 облысыныѓ

Екiбастџз ауданыныѓ жерiнен табылды. Бџл мќдениеттiѓ зiндiк

ерекшелiгi 

 ћорѕандар болып табылады.

4.  Кейбiр  ѕалымдардыѓ пiкiрiнше «мџртты» ћорѕандар ненiѓ рлiн

атћарѕан?

5.  Орталыћ Ћазаћстандаѕы «мџртты» обалар. «Мџртты» обалардыѓ

ћџрылысы туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

38

6. Мџртты обалардыѓ тљрлерiне сипаттама берiѓдер.

§20. Солтљстiк Ћазаћстан

1. Ћазаћстан – те љлкен ел. Оныѓ ќр тџсында ауа райы мен

табиѕаты ќр тљрлi.

Ћазiргi ћай облыстар Солтљстiк Ћазаћстанѕа жатады?

2. Солтљстiк Ћазаћстанныѓ табиѕи ерекшелiгi неде?

1. 

2. 

3. 

3. Солтљстiк жќне Оѓтљстiк Ћазаћстан жнiнде мќлiметтер жазыѓ

дар.

Оѓтљстiк Ћазаћстан

Солтљстiк  Ћазаћстан

Ауа райы

жаз бен ћыстаѕы

ауаныѓ орташа

температурасы

жаздыѓ џзаћтыѕы

ћыстыѓ џзаћтыѕы

39

4. Ћазiргi заманѕы суретшiнiѓ суретi бойынша Аћтау бекiнiсћала

шыѕын сипаттап жазыѓдар.

5. Ћалып ћойѕан сздi мќтiндегi орнына жазыѓдар.

Ерте темiр дќуiрiнде Солтљстiк Ћазаћстанда 

 ндiрiсi

жоѕары дамыды. Тайпалар металл ндiрдi жќне игердi. Солтљстiк

Ћазаћстанды мекендеген тџрѕындар 

 тайпалармен мќде

ни байланыста болды. Бџны ћазба жџмыстары кезiнде табылѕан

 дќлелдейдi.

6.  Солтљстiк Ћазаћстан аумаѕында да «мџртты» ћорѕандар

кездеседi. Олар Орталыћ Ћазаћстанныѓ ћорѕандарына џћсайды.

«Мџртты» ћорѕанныѓ суретiн салыѓдар.

7. Солтљстiк Ћазаћстандаѕы мал баѕу ерекшелiктерi:

1.  

2.  

3.  

40

6-тарау. Ћазаћстан аумаѕындаѕы алѕашћы мемлекеттiк

бiрлестiктер

§21. Љйсiндер тарихы, орналасћан жерi

1. Картаѕа ћараѓдар да, келесi сџраћтарѕа жауап берiѓдер:

1) Љйсiндер Ћазаћстанныѓ ћай аймаѕында мiр сљрдi?

2) Љйсiндермен шекаралас халыћтар мен елдердi атаѓдар.

3) Љйсiндер аумаѕында ћазiргi ћай облыстар орналасћан?

4) Љйсiндер аумаѕынан аѕатын зендердi атаѓдар.

2. Љйсiндердiѓ шыѕуы туралы аѓызды оћыѓдар да, келесi сџраћтарѕа

жауап берiѓдер.

Сюнну деген кiмдер? Ћай халыћтыѓ билеушiсi «шаньюй» ата

лады? Тменде келтiрiлген аѓыз шындыћћа негiзделген бе? Солай

болса, оныѓ негiзiнде не жатыр?

«Љйсiндердiѓ басшысын Гуньмо деп атайды. Оныѓ ќкесi сюн

нудыѓ батыс шекараларындаѕы шаѕын патшалыћты билеген. Сюн

ну оныѓ ќкесiне шабуыл жасаѕан кезде Гуньмо туѕан, оны далаѕа

тастап кеткен. Тџмсыѕымен ет тiстеген ћарѕалар оныѓ љстiнде ай

налып џшып жљрдi, ал ћасћырлар оны емiзген. Шанью бџѕан таѓ

ѕалып, мџны таѓѕажайып нќрсе деп санап, оны тќрбиелеп сiрдi».

Ќ м у д а р и я

41

3. «Љйсiндердiѓ мемлекеттiк билiгi» схемасына тљсiнiктеме берiѓдер.

Гуньмо

Бектер, ксемдер, ќскербасылар

Жасаћтар

Ћатардаѕы ћауым мљшелерi (малшылар, жер ѓдеушiлер)

4. Љйсiндердi саћтардыѓ мџрагерлерi деп атайды.

Љйсiндердiѓ мќдениетiн сипаттап, оны саћтардыѓ мќдениетiмен

салыстырыѓдар. Саћтар мен љйсiндер арасындаѕы џћсастыћтарды

неден байћайсыѓдар?

  Саћтар мќдениетi

Љйсiндер  мќдениетi

æ

æ

æ

5. Ћытай деректерiнде кездесетiн «Усунго» сзi Љйсiн мемлекетi

дегендi бiлдiредi. Љйсiндер Орталыћ Азиядаѕы еѓ ћуатты мемлекет

болып есептелдi. Ћытай деректерiнде: «Љйсiндердiѓ љлкен гуньмо

сы Чигу ћаласында тџрады, онда 120 000 љй, 630000 адам, 188800

жауынгер бар» деп жазылѕан. Љйсiн атауы ћытай жазбаларында

ћай ѕасырдан бастап кездеседi?

6. Ежелгi љйсiндердiѓ ордасы ћайда орналасћанын жќне оныѓ ћалай

аталатынын жазыѓдар.

42

§22. Љйсiндердiѓ шаруашылыѕы мен тџрмысы

1. Ћыстау.

Суреттi пайдаланып, љйсiндердiѓ ћысћы тџраћтары туралы ќѓгiме

ћџрастырыѓдар.

2. Ћытай тарихшысы Сыма Цяньнiѓ «Тарихи жазбалар» еѓбегiнен

љзiндi оћыѓдар. Мќтiндегi ћалып ћойѕан сздердi (ћолайлы, жауын

герлерi, жайылымнан, суы, ѕџндарѕа) орындарына ћойыѓдар.

«Љйсiндер 

 жайылымѕа кшiп жљредi. Бџл жаѕы

нан олар 

 џћсайды. Олардыѓ шыныћћан ондаѕан мыѓ

 бар. Ќуелде олар ѕџндарѕа баѕынды. Кейiн басћа

кшпелiлермен бiрiгiп, оларѕа баѕынбайтын болды. Халыћ 630 мыѓ,

киiз љй саны 120 мыѓ, жауынгерлерi 188 800. Жерi љлкен, тегiс,

 мол, жаѓбыр кп жауады. Ауа райы 

».

43

3. Љйсiн дќуiрiнiѓ ескерткiштерi туралы ќѓгiме жаз.

4. Љйсiн ќшекейлерi: 1–5 – ћола ќшекейлер; 6 – кљмiс тљймелер;

7 – кљмiс сырѕа; 8, 11 – ќйнек секiлдi нќрседен жасалѕан моншаћ;

9, 12, 17 – ћола сырѕа; 10, 13, 14, 21 – ћола тљйреуiштер; 15, 16 –

темiр тљйреуiштер; 18 – тау хрусталiнен жасалѕан моншаћ; 19 –

алћа; 20 – алтын сырѕа; 22, 30, 32, 33, 34 – ћола салпыншаћтар;

23 – алћа; 24 – тас тљйме; 25 – алтын сырѕа; 26 – алтын саћина;

27 – ћола айна; 28 – алћа; 29 – кљмiс саћина; 31 – сљйек ћапсырма.

44

Тапсырма. Суреттегi бџйымдарды ћалай пайдаланѕанын аныћтаѓдар.

5. Љйсiндер мiрi туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

§23. Ћаѓлылар туралы деректер. Ћаѓлы ћоѕамы

1. Карта бойынша Ћазаћстанныѓ ћазiргi ћай облыстарында ћаѓлылар

мiр сљргенiн аныћтаѓдар.

Ћаѓлылар ежелгi заманнан Ћазаћстан аумаѕында тџратын еѓ

љлкен тљркi тайпаларыныѓ бiрi. Ћазiргi кезде ћазаћтыѓ Џлы жљз

ћџрамында ћаѓлы деген ру бар.

Ќ м у д а р и я

45

2. Оћулыћты оћып шыѕып, Ћаѓлы мемлекетiндегi басћару схемасын

ћџрастырыѓдар.

3. Ћаѓлылардыѓ кршiлерiмен ћарымћатынасын сипаттап жазыѓдар.

4. Ћаѓлылар ћай кезде мiр сљрдi? Ћанша уаћыт бџрын? Ѕалымдар

ћаѓлылардiкi санайтын археологиялыћ ескерткiштердi атаѓдар.

46

5. Ѕалымдар аныћтаѕан iрi елдi мекендер мен ћалалар аты:

Аћтбе, КкМардан, Ћарауылтбе, Шаян, Ћостбе, Кљлтбе. Ћала

лар мен елдi мекендер айналасында орлар мен ћорѕан ћабырѕалар

болды.

Оћулыћтан жќне басћа да кiтаптардан ћалалар туралы мќлiметтердi

жинап, КкМардан ћаласы туралы ќѓгiме жазыѓдар.

6. Ћаѓлылар аумаѕынан археологтар тапћан заттардыѓ суретiн са

лыѓдар.

§24. Ћаѓлылардыѓ шаруашылыѕы мен тџрмысы

1. Зах каналы.

Суреттi пайдаланып, ћаѓлылардыѓ суармалы егiншiлiгi

жнiнде ауызша шаѕын ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

47

2. Мќтiндегi ћалып ћойѕан сздердi (малшылыћ, егiн, ћалалар, сиыр)

орындарына ћойыѓдар.

Ћаѓлылардыѓ негiзгi кќсiбi жартылай кшпелi 

болды. Олар Сырдария аѓѕарында 

, жер ѓдеумен айна

лысты. Ћаѓлылар жылћы мен ћой жќне 

 џстады. Ћаѓлы

ларда 

 да болды.

Ћаѓлы тайпаларыныѓ одаѕы 120 мыѓ љйден немесе 600 мыѓ

адамнан тџрды жќне 120 мыѓѕа дейiн жауынгер жинай алатын.

3. Ћаѓлы мемлекетi ћолайлы географиялыћ аймаћта орналас

ты. Оныѓ аумаѕынан Џлы Жiбек жолы ттi.

Ћазаћстанныѓ картасхемасын жасап, Џлы Жiбек жолы тетiн

жерлердi белгiлеѓдер.

4. Мќтiн мен оћулыћ иллюстрациясын пайдаланып, ќѓгiменi аяћтаѓдар.

Таћырыбы:

Кшпелiлер љздiк аѓшы едi. Дала кеѓiстiгi жеке жќне џжым

дыћ аѓшылыћћа туге мљмкiндiк жасады. Аѓшылыћ малшылыћћа

ћосымша кќсiп болды. Олар:

5. Оћулыћтаѕы «Бишi бикеш» леѓiн оћыѓдар. Ћаѓлылардыѓ мќдениетi

туралы не бiлдiѓдер?

6. Сауданыѓ дамыѕанын археологтар тапћан теѓгелер дќлел

дейдi. Теѓгелердiѓ ћай кезде жасалѕанын ѕалымдар аныћтады. Олар

б.з.дыѓ 3–4 ѕасырларында жасалѕан.

Уаћыт сызыѕына осы уаћыттыѓ орнын белгiле.

2 млн жыл   100 мыѓ    30 мыѓ

1.. ... ...................... ... 2006 ж.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын

Бiздiѓ заманымыз

æ

48

§25. Ѕџндар тарихы. Ѕџн мемлекетiнiѓ ћалыптасуы

1. Ћазаћстан даласына ѕџн тайпалары б. з. б. 1 ѕасырда ћоныстана

бастады. Ѕџндардыѓ ћоныстануы туралы мына жоспар бойынша ќѓгiме

жазыѓдар:

Ѕџндар ћайда мiр сљрдi? Оныѓ кршiлерi кiмдер? Ѕџн тайпала

рыныѓ бiр блiгiнiѓ Ћазаћстан аумаѕына ћоныстануыныѓ себебi неде?

2. Ѕџндардыѓ ћоныстанѕан аумаѕын картадан аныћтаѓдар.

3. Ѕџндардыѓ мемлекеттiк басћару схемасын жасап, тљсiндiрiѓдер.

4. Тапсырма: ћалып ћойѕан ќрiптi орнына ћойып, сздiѓ маѕынасын

тљсiндiрiѓдер.

Шан...юй –

Тљмен...асы –

5. Суретке ћарап ѕџндар кеѓесiне сипаттама берiѓдер. Суретте ћан

дай сќт крсетiлген? Кеѓеске кiм ћатысты? Суретшiнiѓ салѕан ѕџндар

кеѓесi крiнiсi сендердiѓ тљсiнiктерiѓмен љйлесе  ме?

49

6. Ћытай деректерiнде ѕџндар тактикасы туралы былай делiнедi: «Жау

ды алдап ћолѕа тљсiру: жауды кргенде жемге џмтылѕан ћџс секiлдi шљйiледi;

ал жеѓiлгенде ћыш секiлдi блiнiп кетедi, бџлт сияћты ыдырайды». Бџл де

ректен не тљсiндiѓ?

7. Џлы Ћытай ћорѕаны.

Џлы Ћытай ћорѕаны ћашан жќне не љшiн тџрѕызылѕанын жа

зыѓдар.

§26. Халыћтардыѓ џлы ћоныс аударуы

1. Ѕџндар жорыѕы баѕытыныѓ картасы. Картаны пайдаланып, ѕџндар

жорыѕы туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

50

2. «Халыћтардыѓ џлы ћоныс аударуыныѓ» себебi не?

1.

2.

3. Тарихтаѕы жыл санау.

Мде б.з.б. 209 жылы билiкке келдi. Мде бастаѕан Хунну им

периясыныѓ пайда болу тарихы егжейтегжейлi жазылѕан Л.Н. Гу

милевтiѓ «Хунну» кiтабы 1993 жылы жарыћ крдi. Осы аралыћта

ћанша уаћыт ттi?  

Каталаун шайћасы мен саћтардан б.з.б. 530 жылы жеѓiлген

Кирдiѓ жорыѕы аралыѕында ћанша жыл ттi? 

«Ѕџн» атауы ћытай деректерiнде б.з.б. 3 ѕасырда кездеседi.

Ћытай деректерiндегi «ѕџн» атауы ћанша ѕасыр бџрын жазылѕан?

1856 жылы Парижде «Аттила жќне оныѓ мџрагерлерiнiѓ та

рихы» кiтабы жарыћ крдi. Авторы – француз тарихшысы Тьер

Амедиди. Аттила 453 жылы лген соѓ, џлы ѕџн туралы кiтап ћан

ша жылдан кейiн жарыћ крдi?

Б.з.б. 209 жылы Орталыћ Азия ѕџндарын Мде басћарды. 445

жылы ѕџндардыѓ билеушiсi Аттила болды. Осы екi оћиѕа арасын

да ћанша жыл ттi?   

4. Белгiлi даталарды пайдаланып, оћыѕан материалдар бойынша

бiрнеше хронологиялыћ тапсырма ћџрастырып крiѓдер.

5. Ѕџндар жорыѕыныѓ маѓызы. Ѕџндардыѓ ќскери табыстарыныѓ

себебi неде?

51

«Скифияда немесе басћа елдерде патшалыћ ћџрѕан ешкiм Ат

тиладай соншама џлы iстердi ќрi ћысћа мерзiм iшiнде жасай алѕан

жоћ. Оныѓ билiгi мџхиттардаѕы аралдарѕа дейiн жљрдi. Ол тап

скифтердiѓ зiн ѕана емес, римдiктердi де алымсалыћ тлеуге

мќжбљр еттi. Оныѓ ќскерiнiѓ кљшiне ешбiр халыћ ћарсы тџра ал

мады».

Рим  деректерiнен

6. Жоѕарыда айтылѕан мќтiндi жќне оћулыћ материалын пайдала

нып, Аттила (Едiл) туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

7. Аттила лагерiнде болып, ѕџндардыѓ мiр салтын сипаттап,

тмендегiнi жазѕан кiм?

«Соѕыстан кейiн тыныш ќрi ћамсыз тiршiлiк етедi, ќркiм ћолын

да барымен ћанаѕат етедi. Ќсiресе жаћындарын здерiнiѓ мейiрiмдi

ќрi жылы iлтипатымен жќне сљйiспеншiлiгiмен бауырына тартады».

§27. Ѕџндардыѓ тџрмысы мен шаруашылыѕы

1. Ѕџндардыѓ шаруашылыѕы мен тџрмысы, мiр салты туралы ќѓгiме

жаз.

52

2. Аттилада болѕан Византия елшiсiнiѓ жазѕаны: «Бiрнеше зеннен

тiп, бiз бiр љлкен ауылѕа келдiк, онда Аттиланыѓ сарайы орналасћан.

Бiзге басћа жерлердегiге ћараѕанда, оныѓ тамаша сарай екенiн айтты. Са

рай шеберлiкпен ѓделген бренелер мен таћтайшалардан салынып ќсем

безендiрiлген. Биiк мџнаралар патша сарайыныѓ сќнiн келтiрiп тџр». Осы

мќлiметтен кем дегенде екi ћорытынды жасаѓдар:

1.  

2.  

3. Мде басћарѕан Хунну (ѕџн) державасы ћџрылѕан жылды уаћыт

сызыѕына белгiлеѓдер.

Бiздiѓ заманымыздан бџрын

Бiздiѓ заманымыз

4. Ѕџндар тарихындаѕы негiзгi оћиѕаларды атаѓдар.

5.

Суреттерге зер сала ћарап, кшпелiлер мќдениетi жнiнде

ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

æ

53

§28. Сармат тайпаларыныѓ орналасуы.

Сармат ћоѕамы

1. Сарматтарды тарихи деректерде алѕашћы кезеѓде б.з.б. 8 ѕасырда

савроматтар деп атаѕан. Картадан сарматтардыѓ Ћазаћстанныѓ ћай айма

ѕын мекендегенiн крсетiѓдер.

2. Сарматтармен кршi тџрѕан тайпалар мен халыћтардыѓ атын атаѓ

дар.

3. Кп нљктенiѓ орнына тиiстi сздердi ћойыѓдар. Ежелгi грек тарих

шысы Геродоттыѓ хабарлауынша, савроматтар ...... те жаћын тiлде сйле

ген, ћауымдаѕы ...... теѓ саналѕан. Савроматтар ......, ...... туыстас келген.

4. Аршакидтер ќулетi билiгiнiѓ негiзiн кiм, ћай жылы салѕан?

54

5. «Савроматсармат тайпаларыныѓ саны, оныѓ кемуiн ѕалымдар не

мен байланыстырады?

6. Оћулыћтыѓ ћосымша оћуѕа арналѕан материалдарынан «Амазон

калар туралы аѓызды» оћып, Сармат ћоѕамындаѕы ќйел адамдардыѓ орны

туралы ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

§29. Сарматтардыѓ шаруашылыѕы мен тџрмысы

1. Сарматтардыѓ шаруашылыћтыѓ ћандай тљрiмен айналысћанына

сипаттама берiѓдер.

2. «Сармат ксемi» таћырыбына ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

55

3. «Сармат ескерткiштерi» атты шыѕарма жазыѓдар.

4. Саћтар мен сарматтардыѓ мiр салтын салыстырыѓдар.

Саћтар

Сарматтар

5. Мќтiндегi ћатенi табыѓдар.

Савроматтар мен сарматтар егiншiлiкпен айналысћан. Олар

жылћы, бџѕы, тљйе сiрдi. Таѓдау осы жануарларѕа бекер тљскен

жоћ. Бџѕылар мен тљйе ћар астынан азыћ тауып жей алатын, алыс

ћашыћтыћћа жљруге жарамды, топтанып жайылуѕа бейiм болды.

Бџдан зге, жануарлардыѓ наћ осы тљрлерi адамдардыѓ етке, майѕа,

сљтке, жљнге сџранысын тедi, клiк жќне жљк тарту кљшi ретiнде

пайдаланылды.

Археологиялыћ ћазбалар сарматтарда ћыш нiмдерiнiѓ кеѓ тарал-

ѕанын крсеттi. Б.з.б. 7–6 ѕасырлардаѕы ыдыс жайпаћ тљптi ћыш ћџмы-

ра тљрiнде болды. Б.з.б. 5–4 ѕасырларда дѓгелектеу жќне пiшiнi соѕан

жаћын  ыдыс  тарады.

6. Сармат ыдыстарыныѓ суретiн салыѓдар.

56

ЉШIНШI БЛIМ

ЉШIНШI БЛIМ

ЉШIНШI БЛIМ

ЉШIНШI БЛIМ

ЉШIНШI БЛIМ

ЋАЗАЋСТАН К,ШПЕЛIЛЕРIНIЃ МЌДЕНИ ЖЕТIСТIКТЕРI

7-тарау. ДIН ЖЌНЕ МЌДЕНИЕТ

§30. Ежелгi Ћазаћстан мќдениетi

1. Аныћтамасын берiѓдер.

Мќдениет дегенiмiз –  

2. Саћтар нерiнде зiндiк бейнелеу тљрi – «аѓ стилi» пайда

болды. «Аѓ стилi» ћашан ћалыптасты?  

Ол несiмен ерекшеленедi?  

3. Ћалып ћойѕан сздi мќтiндегi орнына жазыѓдар (безендiрудi, тас

тарды, тљйiршiктермен, «полихром стилi»).

Кшпелiлер заттарды 

, яѕни бџйымѕа тљрлi

тљстi 

 жапсыруды бiлген. Олар заттарды 

ќшекейлеген. Б.з.дыѓ 3–5 жылдарында 

 барын

ша гљлдендi.

4. Тљрлi елдердегi жартастаѕы суреттер.

   Øû£ûñ Åóðîïà                                       ½àçà¼ñòàí                             Ìîí£îëèÿ             Ρò¥ñòiê Ñiáið         Áàéêàë ìà¡û

57

Шыѕыс Еуропа, Ћазаћстан, Монѕолия, Оѓтљстiк Сiбiр, Байкал маѓы.

Жоѕарыдаѕы суреттердi салыстырыѓдар. Оларда ћандай џћсастыћтар

бар?

5. Кшпелiлер кљнделiктi мiрге ћажеттi бџйымдар жќне нер туын

дыларын жасады.  Олардыѓ бiразын ћазiр де ћолданады. Кшпелiлер ой

лап шыѕарѕан заттарды атаѓдар.

1.  

2.  

3.  

4.  

5.  

6. Џлы Жiбек жолы.

58

Џлы Жiбек жолы ћашан ћалыптасты?  

Џлы Жiбек жолы ћайдан басталып, ћай жерлерге дейiн жеттi?

Џлы Жiбек жолы Ћазаћстанныѓ ћай аумаѕымен ттi?

Ћазаћстан аумаѕымен ћандай тауарлар тасылды? 

§31. КFшпелiлердiѓ салт-дќстљрi мен дiни нанымдары

1. Аныћтамасын берiѓдер.

Дiн дегенiмiз – 

2. Сарматтар Кљн мен Отћа табынды. Адамдар оттыѓ тазарта

тын кљшiне сендi. Олар оттыѓ кљшiмен жыншайтандарды ћуды.

Ћазаћстан аумаѕында таѕы ћандай тайпалар Кљнге табынды жќне Отты

ћадiр тџтты?

59

3. Саћ, ѕџн, љйсiн, ћаѓлы, сармат тайпаларыныѓ мќдениетi мен дiни

нанымсенiмдерiнiѓ џћсастыѕы мен айырмашылыѕын жазыѓдар:

Саћ

Ѕџн

Љйсiн

Ћаѓлы

Сармат

4. Ћазаћстанныѓ ежелгi тџрѕындарыныѓ дiни нанымдары туралы

ќѓгiменi аяћтаѓдар.

Нанымныѓ негiзгi тљрi аруаћтарѕа сену болды. Арнайы рулыћ

ћорымдар ћыстау маѓында орналасты. Ћайтыс болѕандарды жыл

мезгiлiне жќне жеткiзуге ћашыћтыѕына ћарамастан осында ќкелiп

жерлеген.  

5. Ќѓгiменi аяћтаѓдар.

Саћтардыѓ тљсiнiгiнше, лiм – арѕы жаћтаѕы ќлемдегi мiрдiѓ

жалѕасы. Сондыћтан марћџмѕа жаћсы киiм кигiздi, мљрдеге оны

мен бiрге ћару, тџрмыстыћ заттар, азыћ, кейде лтiрiлген аттыѓ

денесiн ћойды.

Саћ заманында...

60

6. Кшпелiлер нерi жнiнде ауызша ќѓгiме ћџрастырыѓдар. Мќде

ниет пен нер, дiн арасында байланыс бар ма? Ойланып крiѓдер.

§32. Ежелгi дќуiр адамдарыныѓ бет пiшiнi

1.  Антропология дегенiмiз не?

61

2. Тарихи антропология жнiнде ќѓгiме ћџрастырыѓдар.

3. Ћола дќуiрi адамдарыныѓ антропологиялыћ сипаттамасын берiѓдер.

4. Ерте темiр дќуiрi адамдарыныѓ тљртљсi.

Мазмџны

Бiрiншi блiм

Ежелгi адамдардыѓ Fмiрi .................................................................. 3

Екiншi блiм

Ерте темiр дќуiрiндегi Ћазаћстан .................................................... 21

Љшiншi блiм

Ћазаћстан кFшпелiлерiнiѓ мќдени жетiстiктерi .......................... 56

У ч е б н о  м е т о д и ч е с к о е   и з д а н и е

Сарсекеев Бауыржан

ИСТОРИЯ ДРЕВНЕГО КАЗАХСТАНА

Рабочая тетрадь

Для 6 класса общеобразовательной школы

(на казахском языке)

2-е издание

Редакция меѓгерушiсi Ќ. Пiрманов

Редакторы И. Хасенџлы

Кркемдеушi редакторы Д. Ћџрманов

Техникалыћ редакторы Џ. Рысалиева

Корректоры  Ќ. Кенжалина

Компьютерде беттеген  Н. Развинавичене

ИБ №050

Теруге 28.12.2010 берiлдi. Басуѕа 22.04.2011 ћол ћойылды.

Пiшiмi 60х90

1

/

16

. Офсеттiк ћаѕаз. Ќрiп тљрi «мектептiк».

Офсеттiк басылыс. Шартты баспа табаѕы 4,0. Есептiк баспа табаѕы 2,8.

Таралымы 18 000 дана. Тапсырыс № 5631.

«Атамџра корпорациясы» ЖШС, 050000, Алматы ћаласы,

Абылай хан даѓѕылы, 75.

Ћазаћстан Республикасы «Атамџра корпорациясы» ЖШСнiѓ

Полиграфкомбинаты, 050002, Алматы ћаласы, М. Маћатаев кшесi, 41.