2-китап indd

151

әрекеттері байқалып қалады. Екіншіден, қазір ашық айтып жүрміз, басқа 

ұлттардың  өкілдері,  әсіресе  орыс  ұлтының  өкілдері  біздің  заңымызды 

өздері  үшін  құбыжық  көретін  пиғыл  білдіріп  жүр.  Осы  заң  азаматтық 

праволарына  зиянын  тигізетіндей,  күндердің  күнінде  қазақ  тілі  арқылы 

өздеріне қысым жасалуы мүмкін дегендей қарсы әрекет жасайды. Мінеки, 

осы  жағдайларға  қарамастан  бүгінгі  таңда  жүз  процнт  деп  айту  әрине 

қиын, бірақ заң өзінің күшіне енгенінен бері, одан бұрын да ел болып, жұрт 

болып  жүргізген  жұмыстың  нәтижесінде  кейбір  жоспарлы  істер  жақсы 

басталды.

Заңның жүзеге асуының жолдары көп. Тілдің өзі бар да оған қатысты 

мәдени,  рухани  өміріміз  тағы  бар.  Балабақшадан  бастап,  мектептерде, 

жоғары  оқу  орындарында  қазақ  тілінде  білім,  тәрбие  беру  басталды. 

Бұл  бұрын-соңды  болмаған  жағдай.  Жаңадан  жүздеген  балабақшалар, 

мектептер қайта ашылып жатыр. Кейбіреулердің берген бағасындай заңның 

іске асуында кішкене мимырттық жүрістің бәсеңдігі, шабандық бар. Оның 

да себебін айтуға болады. Бір себебі, заңымыздың өзі халқымыздың өзі 

секілді  момақан,  жуас,  жалпақ  шешей,  созылуға  ыңғайлы  тұратын  заң. 

Сол Заңдағы 33-баптың жиырма шақты бабында мемлекеттік қазақ тілімен 

қатар орыс тілі бірге жүр. Соның өзінде де кейбір жолдастар бұл заңға қырын 

қарайды.  Егер  екі  тіл  мемлекеттік  тіл  ретінде  қатар  жүргенде  бұрынғы 

70 жылдық дәстүрді бұзып, қазақ тілін ілгері шығарып, мемлекеттік тіл 

ретінде таныту деген оңай шаруа болмай қалады.

Бұл  алдымен  сана-сезімге  де  байланысты.  Әлі  күнге  дейін 

парламенттік жиналыстарда қазақ тілі өзінің бойын көрсете алмай келеді. 

Ол анау есіктің аузында тұрған өгей бала сияқты, төрге шыға алмайды. 

Бұл туралы көптеген пікірлер бар. Дегенмен де, Қазақ ССР Президенті Н. 

Ә. Назарбаев жолдас өзі өткен кездесулерде, теледидарда әрі қазақша, әрі 

орысша сөйлеп, тілімізге мән беріп, үлгі көрсетіп жүр. Осы сияқты біздің 

басшы кадрларымыз, азаматтарымыз мүмкін болған жерде қазақша сөйлеу 

керек.  Сонда  оны  көріп  отырған  қарапайым  халық  «жоқ  мынау  тілді 

үйрену,  құрметтеу  керек  екен,  бұл  мемлекеттің  тілі»  деп  сезінетін 

болады.

–  Осы  орайда  тіл  үйренуге  байланысты  ілеспе  аударманың 

пайдасы бар ма деген сұрақ қойғым келіп отыр! Басқа ұлттың өкілдері, 

не өзіміздің тіл білмейтін «мәңгүрттеріміздің» тілді үйренуіне осы 

кедергі келтіреді деп ойламайсыз ба? 

–  Ілеспе  аударманың  түптеп  келгенде  зияны  бар.  Қазақ  тілін 

білмейтін  қазақ  бастықтар,  әсіресе  жастар  «ой,  оны  неғыламыз 

152

үйреніп,  ілеспе  аударма  бар  ғой»  деп  оған  арқа  сүйейтін  болады. 

Ілеспе  аударма  жөніндегі  ұсынысты  кезінде  өзіміз  айтқанбыз.  Оның 

себебі  бүгінгі  таңда  тілдік  кедергіні  бірте-бірте  сатылап  жеңу  үшін, 

оны  қолдану  қажет.  Қазір  Жоғарғы  Совет  сессияларында,  академия 

жиналыстарында, басқа да ресми жиындарда мұны пайдаланып жүрміз. 

Ілеспе аударма мықты жолға қойылған жерде қазақ тілін үйренуге ынта 

азаяды. Бұл пікір дұрыс.

–  Қазақ  телевизиясының  тіл  үйренуге  арнап  жүрген  хабарлары 

жақсы  әсер  қалдырмайды.  Суреттер  көрсетеді,  хабарлары  қысқа 

болып келеді, әсері аз. Мектеп жасына дейінгі балалар үшін берілетін 

хабар  дәрежесіне  жетпейді.  Жалпы  республика  жұртшылығына 

осындай  хабармен  тіл  үйретуге  талпыныс  жасау  тілімізге  теріс 

көзқарас тудырады деп ойламайсыз ба?

– Ол рас. Бұл енді тілді үйренемін деушілерге қалай үйрету керек, 

ұстаздардың іскерлігіне, талабына байланысты. Тілді нақтылы үйретуге 

арналған методика болады. Әр тілдің өзіне сай оқыту методикасы болуы 

тиіс.  Бізде  осы  методика  кенже  қалған  сала  болып  шықты.  Оны  біз 

енді сезініп жүрміз, Өйткені методика болмағандықтан біздің бірқатар 

ісімізге елеулі кедергілер келіп жүр. Қазір «20 сабақ», «40 сабақ» деген 

сияқты  оншақты  оқулықтар  шықты.  «Тілдескіш»  дейміз  (орысшасы 

разговорник) оны да шығардық. Осылардың бәрінде жетіспей жатқан 

негізгі  нәрсе  –  ол  методикалық  нақтылылық,  жүйелілік.  Біресе,  біз 

үйренеміз деушілерге тілдің грамматикасын үйретеміз. Енді біреулерге 

жеңіл мультфильмдер дәрежесінде хабарлар береміз. Бұл дұрыс емес.

Қазір тіл үйренудің басқа жолдары қарастырылуда. Кишиневтағы 

инженерлердің программасы бойынша видеовизуально экранда бірінде 

орысша,  екіншісінде  қазақша  алдындағы  дисплейдің  экранында  екі 

тілде  жазулар  болады.  Оны  үйренемін  деушілер  өзі  оқып,  түзетіп, 

өздігімен шұғылданатын тәсіл бар. Алдағы уақытта осыны қолданғалы 

жатырмыз.  Дегенмен,  бұл  да  әлі  шешімін  таппаған  сала.  Әсіресе, 

жоғарыда айтқанымдай методикаға байланысты жетімсіздіктер бар.

– Киімі сәнді, ажары әдемі, сырт көркі әсем келген кейбір жастарымыз 

өзінің  ана  тілін  білмейді,  білсе  сөйлегісі  келмейді.  Қазір  тіл  жөнінде 

аз  айтылып  жатқан  жоқ.  Бірақ,  оларға  бұл  сөз  жетпейді.  Қоғамдық 

әлеуметтік  өзгерістерден  тыс  қалған  осындай  жастарды  көргенде 

жанымыз күйінеді.

–  Ол  мынадай  жағдайға  байланысты.  Бізде  «қырық  процент»  деген 

күрделі проблема бар. Осыны кім шығарды, бұл қалай деген әңгімелер де 

153

болды.  Оны  шығарған  мен  едім.  Біз  халықтың  өз  тілін  білмейтін,  шала 

білетін  қырық  процентке  жуық  адамдарының  сана-сезімін  оята  алмай 

келеміз.  Егер  санасы  бар  адам  болса,  олардың  түсінетін  уақыты  болды. 

Теледидардан,  радиодан,  баспасөзден  аз  айтылып  жүрген  жоқ.  Барлығы 

айтылды. Байқап қарасаңыз біз бәрін тек қазақ тілінде ғана айтып жүрміз. 

Бұл біржақтылыққа ұрындырды. Біздің «Ана тілі» газетіміз де қазақ тілін 

насихаттайтын  басқа  да,  газеттер  қазақ  тілінде  шығады.  Қазақша  газет 

оқитындар түсінеді, біледі. Ал оқымайтындар сол бұрынғы күйінше қалып 

келеді.

Республикадағы  орыс  тілінде  шығатын  газеттер  қазақ  тілін 

насихаттауға жұмған аузын ашпайды. Қазір бәрін ашық айтамыз, ашынып 

сөйлеп жатырмыз. Бірақ біздің айтқандарымыз оларға жетіп жатқан жоқ. 

Сондықтан  да  біз  «Ана  тілі»  газетінің  бір  бетін  орысша  етіп  шығаруды 

да ойластырғанбыз. Бәрібір қазақша газетті олардың алып оқымайтынын 

ескеріп, бұл қадамға бастағанымыз жоқ.

Егер  біздің  тіл  туралы  бүгінгі  сөзіміз,  мұқабамыз  сол  қазақша 

білмейтіндер мен нашар білетін қырық проценттің құлағына жетпесе біздің 

күресіміз ұзақ уақытқа созылып кете ме деп қауіптенемін.

Ал осы тілдік негізде, қала мен ауыл жастары арасында түсінбестіктер, 

жиі-жиі  шекісіп  қалушылықтар  болып  жүр.  Қырық  процент  белгілі 

әлеуметтік      жағдайлармен  тікелей  өзімізге  де  байланысты  шаңырақтан 

шығып кеткендер. Сондықтан ақыры түсінбейді деп, олардан теріс айналмай 

қара шаңырақтың астына қайтаруымыз керек. Қазіргі үлкен міндет – осы.

–  Әлі  күнге  дейін  автотранспорт,  әуе,  теміржол  қатынасы 

салаларында  жолаушыларға  қазақ  тілінде  хабарландырулар  жариялау 

жолға қойылмаған. Қазақстан территориясында Заңның күшімен осының 

барлығына ортақ бір ереже есебінде міндеттеуге болмас па еді!!!

– Бұған екі түрлі кедергі бар. Біреуі осы мекемені басқаратын жауапты 

адамға байланысты. Мысалы, қазір  Алматы облыстық партия комитетінің 

хатшысы болып істейтін Шәріп Омаров бұрын қалалық атқару комитетінде 

төраға болып істеді. Ол кісі кезінде көп іс тындырды. Журналистерге 

мекемелер  мен  кәсіпорындар  маңдайшасындағы  жазуларды  дұрыс 

аудартып,  қайта  ілгізді.  Студенттерді  көше  аттарын  ретке  келтіруге 

жұмылдырды.  Қала  транспортында  қазақша  хабарлап  отыруды 

ұйымдастырды.  Ол  кісі  басқа  қызметке  ауысты.  Бұл  мәселелердің 

бәрі қалып қойды. Бұл жерде іс тетігі кейде жеке адамға байланысты 

болатынын  мойындауымыз  керек.  Ал,  енді  аэрофлот  қызметін 

пайдаланып, Москвадан Алматыға ұша қалсаңыз тіптен ұяламыз.