Тіл тағдырына ғалымдар да жауапты

40
жүз берді. «Тіл туралы заң» қабылданды, қазақ тілі мемлекеттік мәртебе 
алды, оны дамытудың 2000 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы 
қабылданды, тіл мәселелерін үйлестіру, термино логия, ономастика 
комиссиялары мен республикалық «Қазақ тілі» қоғамы құрылып, олар 
заңды жүзеге асыруға байланысты біршама жұмыстар атқарып келеді.
Бұл салада республика академиясы да қарап қалған жоқ, аз да болса 
ана тілімізге бетбұрыс жасағаны рас. Бұдан бір жыл бұрын академия 
тарихында бірінші рет жалпы жиналыстың сессиясы ғылымдағы қазақ 
тілінің тағдырына бағышталып, оны дамытудың біраз нақтылы шаралары 
белгіленген болатын. Бұл өте қажет еді, өйткені ғылым тілі мемлекеттік 
әдеби тіліміздің жон арқасы бола тұрса да, оның күні бүгінге дейін өзінің осы 
бір жауапты қызметін өз дәрежесінде атқара алмай келгені баршаға аян. Сол 
жиналыста баяндама жасауға байланысты біз академия құзырындағы 30-дан 
астам институтқа арнайы анкета-сұрақтар таратып, ондағы тіл жағдайының 
анық-қанығына біршама көзіміз жеткен еді. Сондағы біздің аңғарғанымыз: 
а) бір- екі институт (тіл, әдебиет) болмаса, басқасының бәрінде де ғылыми 
өмір, қоғамдық (жиналыс, ғылыми кеңестер, конференциялар, диссер тация 
қорғау т. б.) тіршіліктің барлығы тек орыс тілінде ғана өтіп жатқандығы; 
академияның жартысынан (көбі қазақтар болғандықтан қазақ тіліндегі 
қарым-қатынасты мүлдем жоқ деп айтуға әрине, болмайды, бірақ мәселе 
толыққанды ғылым тілі жайында болып отыр ғой); ә) ал ғылым тілін 
ғалымдардың шығып жатқан еңбегімен болжамдайтын болсақ, ол, міне, 50 
жыл бойы негізінен орыс тілінде дамып, оның тек он-ақ проценті қазақша 
жазылады екен. Оның өзінде де бұлар филология профиліне жататын бір-екі 
институт үлесіне тиетін үлес.
Осы бір деректің өзі-ақ жартысынан көбі қазақ ғалымдары болып 
саналатын ұлттық академияның бүгінге дейін тұтынып келген ғылым тілі 
мемлекеттік мәртебе алып отырған қазақ тілінен іргесі тым алыс жатқанын 
толық дәлелдейтін сияқты.
Осы бір қиын да қынжыларлық жағдайды жақсы түсінген ғалымдар 
былтырғы үлкен жиналыста қазақ тілін ғылым тілі ретінде дамытуға ат 
салысатындығын айтып, нақтылы шаралар белгілеп, каулы алған еді. Сол 
қаулыда, мәселен, 1995 жылға дейін қазақ тілінде жазылатын ғылыми 
зерттеулердің санын ең болмаса 40-50 процентке жеткізу, әрбір институтта 
өз саласындағы ғылыми-техникалық терминдерді реттеп, жетілдіре түсу 
үшін екі тілді жетік білетін бір-екі маман сайлап, ғылыми бөлімшелер 
жанынан арнайы терминологиялық топ құру, салалық сөздіктер шығару, 
көпшілік қолды ғылыми еңбектер жазу, бұқаралық тәсілдер арқылы 

41
ғылым жетістіктерін уағыздау, іс. қағаздарын қазақша жүргізу т. б. 
шаралар белгіленген болатын. Осы қаулыда ғылымдағы тіл тағдырын 
бақылап, бағдарлап отыратын Пре зидиум жанынан үйлестіру 
комиссиясын құру, жас ғалымдарға қазақ тілін міндетті түрде үйрету 
мақсатымен қазақ тілі кафедрасын құру мәселесі де қаралған еді. 
Комиссия құрылды, бірақ істеліп жатқан жұмыс мардымды емес; 
кафедра ашылған жоқ. Академияда іс қағаздары қазақша жүрмейді. 
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының қазақша 
жазып берген былтырғы (1991 ж.) жылдық есебін қоғамдық ғылымдар 
бөлімшесі орысшаға аудартып алды.
Ғалымдардың ана тіліне деген көзқарасын өзгертіп, санасын 
ояту үшін академиялық институттардың барлығында «Қазақ тілі» 
қоғамының бастауыш ұйымдары құрылып, олардың басын қосып, 
игілікті істерін үйлестіріп, бағдарлап, басқарып отыру үшін 
Қоғамның бірлескен комитеті де ұйымдасқан болатын. Амал нешік, 
академиядағы осы бір алғашқы серпілістен кейін басталған осыншама 
игілікті істеріміздің нәтижесі шамалы болып тұр.
Оның себептері көп. Бірақ соның ең бастысы, менін ойымша, 
сол жиналыста барлық шараларды бас шұлғи мақұлдап, уәде берген 
ең алдымен басшы ғұламаларымыздың табиғатына тән бұрыннан 
келе жаткан енжарлық, ана тілінің алдындағы ғалымдық парызы мен 
перзенттік борышын жете сезіне білмеушілік. Ғылымдағы жастардың 
ынтасы, өз тұстарынан ғылым тіліне арнап конференция өткізіп, 
талаптануы (бұл арада мен Аязбаев т. б. жастарды айтып отырмын) 
алдыңғы қатардағы ағаларынан қолдау таба алмай, жігері құм болуы 
осы отырған баршамызға сын.
«Балық басынан шіриді», «Бұлақ суы басынан бұзылса, аяғы 
лайланып жатады» дейді ғой біздің қазақ. «Өнеге ағадан» деп, бізге 
қараған ғылымдағы қалың қауымға өнеге-үлгі көрсетіп жүрген аға 
буын ғалымдар арамызда аз. Қазақ тілі – Қазақстан парламентінде де 
(осы арада бірінші рет парламентте қазақ тілінде баяндама жасаған 
халыққа білім беру министрі Ш.Шаяхметовті ерекше ілтипатпен 
атағым келеді), ғылым сарайында да есіктен төрге оза алмай, сығалап 
жүрген жетім баладай. Бүгінгі мәжілістен де соны көріп отырмыз. 
Сөздің басында, аяғында бір-екі сөзді қазақша айтуға дағдыланып 
алған жолдастардың әрекеті, итке сүйек тастағандай, көпшілікті риза 
қылудың амалы болса болар, бірақ ол қазақша сөйлеу емес. Өзімізді 
өзіміздің алдаудың қажеті жоқ.

42
Тіл тағдырына, ғылым тіліне деген қасаң боп қалыптасқан бұрынғы 
көзқарасымызды өзгертпесек, оның көсегесі көгермейді, ағайын! Егеменді 
ел болып, тәуелсіз мемлекет болып бүкіл әлемге танылып, ал бүгінде Ұлттық 
академия болып, қайта түлеп отырғанда ана тіліміздің туын биік ұстауға 
міндеттіміз. Тіл тағдырына ең алдымен жауапты зиялы қауым, ғалымдар деп 
білемін. 
ҚР ҰҒА Хабарлары. 1992. № 3. 38-40 б.

жүктеу 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: