1 Жаза тайынду институтының қалыптасуы мен дамуының тарихи кезеңдері

187 
әрекеттердің жиынтығы жағдайында бір жаза тағайындалуы тиіс.
 
2.  Ең  жоғары  жаза  ең  жоғары  жазалардың  қосындысы  болуы  тиіс; 
дегенмен  түрмеге  жабу  немесе  қамауға  алу  түріндегі  жаза  тағайындау 
жағдайында жазаның ең жоғары мерзімі ең қатаң жаза түрі үшін  көзделген 
мерзімнің үштен бір бөлігінен аспауы тиіс".
 
Сөйтіп, қарастырылып отырған ҚК бойынша жазаның ең жоғары заңды 
шегі жиырма жылға түрмеге жабудан аспайды (ҚК 10
-
б. 3
-
б
.). 
Қазақстан  заңына  қарағанда  Нидерланды  ҚК  эквивалентті  емес 
жазаларды қосу жағдайын барынша нақтылы шешеді. Мәселен, ҚК 58
-
бабы 
мынадай  ереже  белгілейді:  «эквивалентті  емес  негізгі  жазалармен 
жазаланатын,  бірден
 
көп  қылмыстық  құқық  бұзушылық  құрайтын  іс
-
әрекеттермен  байланысты  емес,  өз  алдына  дербес  болып  саналатын  іс
-
әрекеттердің  жиынтығы  жағдайында  осы  айтылған  барлық  жазалар 
тағайындалуы мүмкін. Дегенмен, түрмеге жабу немесе қамауға алу түріндегі 
жаза  тағайындау  жағдайында  бұл
 
жазалардың  жалпы  мерзімі  ең  қатаң 
жазаның ең жоғары шегінің үштен бір бөлігінен аспауы керек»
. 
ҚР  Қылмыстық
 
кодексінің
  59-
бабы  жазаның  салыстыруға  келмейтін 
түрлерін  былайша  анықтауға  мүмкіндік  береді 
–  «
Егер  өмір  бойы  түрмеге 
жабу  тағайындалса,  онымен  қосар,  белгілі  бір  құқықтарынан  айыру,  мүлік
-
заттарын  тәркілеу  және  сот  шешімін жариялаудан басқа,  ешқандай да
 
жаза 
тағайындалуы мүмкін емес»
. 
Көптеген  іс
-
әрекеттерді  жасау  кезінде  жалпы  және  арнаулы 
нормалардың бәсекелестігі жағдайында арнайы ереже қолданылады 
–  «
Егер 
іс
-
әрекет қылмыстық санкциямен жаб
-
дықталған бір жалпы норма бойынша 
жазаланатын  болса  және  қылмыстық  санкциямен  айшықталған  арнаулы 
норма болса, онда тек осы
 
арнаулы норма қолданылуға тиіс»
 (
ҚР ҚК 55
-
б
.2-
б
.). 
Қазақстандық  заңға  ұқсас,  мұнда  жалғаспалы  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
және  жиынтық  іс
-
әрекеттерді  шектеу  туралы  мәселе 
қарастырылады.  Мәселен,  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
  56-
б
. 
диспозициясы 
былайша  түзілген:  «Егер  бірнеше  іс
-
әрекет  оларды  бір  ғана  жалғаспалы 
әрекет  деп  санауға  болатындай  түрде  өзара  байланысты  болса,  олардың 
әрқайсысы  өз  бетінше  қылмыс  немесе  жат  қылық  болып  табылатындығы
-
табылмайтындығына қарамастан, тек бір ғана норма қолданылуға тиіс. Егер 
олардың  қатаңдығы  бойынша  айырмашылығы  болса,  ең  қатаң  негізгі  жаза 
қолданылуға тиіс»
. 
Қосымша  жазаларды  қосқан  кезде  сот  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
  60-
бабының ережелерін басшылыққа алады:
 
1.
 
Бір үлгідегі құқықтардан айыру түріндегі жаза бір жазаға бірігуі мүмкін, 
оның  мерзімі  негізгі  жазадан  немесе  негізгі  тағайындалған  жазадан 
кемінде екі жыл және бес жылдан аспайтын көлемде белгіленеді, немесе, 
егер негізгі жаза тек айыппұл
 
болып табылса, бір үлгідегі құқықтардан
 
айыруды  қамтитын  жаза  кемінде  екі  жыл  және  бес  жылдан  аспайтын 
мерзімді бір жазаға бірігуі мүмкін;
 
2.
 
Түрлі  құқықтардан  айыру  түріндегі  жаза  әрбір  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
үшін жеке және жеңілдіксіз тағайындалуы тиіс;
 
3.
 
Белгілі  бір  зат
-
мүліктерді  тәркілеу  түріндегі  жаза  әрбір  қылмыстық 
құқық  бұзушылық
 
үшін  жеке  және  жеңілдіксіз  тағайындалуы  тиіс; 
қамауға алу түріндегі жазаларның қосындысы ауыстыру ретінде 24
-6. 3-

188 
6. белгіленген ең жоғары шектен аспауы тиіс
». 
Қылмыстық заңда жаза түрлерінінің бір
-
бірінен басымдылығын анықтау 
кезінде  қандай  қағиданы  басшылыққа  алу  керектігі нақтылы  бекітілген.  Ол 
бірыңғай  және  түрлі  жазаларды  қосу  кезінде  барынша  дұрыс
 
жүйелеуге 
ықпал  етеді.  Айталық,  ҚР  Қылмыстық  кодексінің
 
9  және  61  баптары 
эквивалентті  емес  негізгі  жазаларды  олардың  салыстырмалы  түрдегі 
қатаңдығы дәрежесі бойынша реттеуді белгілейді. Түрлі негізгі жазалардың 
салыстырмалы түрдегі қатаңдығы осы жазалардың әрқайсысының ең жоғары 
мерзімімен  анықталады.  Негізгі  екі  жазаның  біреуін  тағайындау  судьяның 
қарауында  болған  жағдайда,  салыстыру  негізі  ретінде  тек  ең  қатаң  жаза 
қарастырылады.
 
Бірінші үкімге дейін жасалған қылмыстық құқық бұзушылық үшін жеке 
даралап соттау жағдайында да жаза осы ережелер бойынша тағайындалады: 
«
Егер  адам  сотталғаннан  және  жаза  тағайындалғаннан  кейін  тағы  да 
жоғарыда  аталған  соттылықтан  бұрын  жасалған  қылмысқа  немесе  жат 
қылықтарға  қатысты  айыпты  болып  танылса,  егер  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
жиынтықта  қарастырылса,  осы  тараудың  ережелері 
қолданылады
» (
ҚР ҚК
 63-
б
.). 
Қатысып  жасалған  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін,  сондай
-
ақ 
дайындалу  немесе  оқталу  сатысында  аяқталмай  қалған  қылмыстық  құқық 
бұзушылық
 
үшін жаза қолдану жағдайларының да өзіндік ерекшеліктері бар.
 
Нидерланды  ҚК  Қазақстан  ҚК
-
мен  салыстырғанда  қатысушылардың 
шеңберін мынадай адамдарға дейін шектеп тастаған: 
«
қылмыс жасау кезінде 
саналы  түрде  көмек  көрсетуші,  сондай
-
ақ  қылмыс  жасау  үшін  қажетті 
мүмкіндіктерді,  құрал
-
жабдықтарды,  ақпараттарды  саналы
 
түрде  беруші 
адамдар
» 
(біздіңше,  көмектесушілер).  Тиісінше  мұндай  адамдарға  қатысты 
жазалау шаралары да әр қилы болып келеді. Айталық, жат қылықтарға қоса 
қатысу  жазаланбайтын  болып  жарияланған  (ҚК  52
-
б.).  Қылмысқа  қоса 
қатысқаны  үшін  жаза  тағайындау  кезінде  судья  тек  қатысушы  солардың 
көмегімен  саналы  түрде  көмектескен  немесе  ықпал  еткен  іс
-
әрекеттерді, 
сондай
-
ақ  мүндай  іс
-
әрекеттердің  зардаптарын  ескереді  (ҚК  49
-
б
. 4-
б
.). 
Қатысып жасалған қылмыстық құқық бұзушылық
 
үшін жаза өз бетінше жеке 
жасаған  қылмысқа  қарағанда  жеңілірек  тағайындалады.  ҚК  49
-
6.  сәйкес
 
қылмыстық құқық бұзушылыққа
 
қатысу жағдайында қылмыс үшін көзделген 
ең жоғары негізгі жаза үштен бір бөлікке төмендетіледі. Өмір бойы түрмеге 
жабу түрінде жаза көзделген қылмыстық құқық бұзушылық
 
жағдайында он 
бес жылдан аспайтын түрмеге жабу мерзімі тағайындалуы тиіс.
 
ҚК 50
-
бабында қылмысқа қоса қатысушылардың дербес жауапкершілігі 
қағидасы  былайша  жүзеге  асырылған: 
«
Қылмыстық  жауаптылықты  жоққа 
шығаратын,  төмендететін  немесе  үлғайтатын  жеке  бастық  мән
-
жайлар 
қылмыстық  заңды  қолдану  кезінде  өзінің  негізгі
 
қатысушыға  немесе  қоса 
қатысушыға тікелей қатысы болуы себепті шектелген
». 
Нидерландыда да нақ Қазақстан ҚК
-
дегі сияқты алдын ала қылмыстық 
іс
-
әрекет  үшін  жауаптылық  төмендетілген.  ҚК  45
-
6.  оқталу  жағдайында 
қылмыс  үшін  көзделген  ең  жоғары  негізгі  жазаны  үштен  бір  бөлікке 
төмендетеді.  Өмір  бойы  түрмеге  жабуға  әкеліп  соғатын  қылмысты  жасауға 
оқталу жағдайында түрмеге жабудың он бес жылдан аспайтын шекті мерзімі 
белгіленген.
 

189 
Қылмыстық  құқық  бұзушылыққа
 
дайындалғаны  үшін  жауапкершілік, 
егер  адам  саналы  түрде  анық  қылмыс  жасау  үшін  тағайындалған  мүлік
-
заттарды,  құрылғыларды,  ақшаларды  немесе  басқа  да  өтем  құжаттарын, 
ақпарат  тарату  құралдарын,  құпия  орындарды  немесе  көлік  құралдарын 
сатып  алса,  жасап  шығарса,  шетелге  өткізсе  немесе  керісінше  шетелден 
әкелсе, бір жерден екінші жерге апарса немесе өз иелігінде ұстаса және осы 
әрекеттер  үшін  сегіз  жылдан  кем  емес  мерзімге  түрмеге  жабу  көзделген 
болса,  мүмкін.  Дайындалу  жағдайында  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
үшін 
көзделген ең жоғары негізгі жаза жартысына азайтылады. Өмір бойы түрмеге 
жабу  түрінде  жаза  көзделген  қылмыстық  құқық  бұзушылықты
 
жасауға 
дайындалған жағдайда түрмеге жабу мерзімі он жылдан аспауы тиіс (ҚК 46
-
6.). 
Заң  шығарушы  қылмыстық  құқық  бұзушылық
 
жасаған  лауазымды 
адамдарға  қатысты,  олардың  қылмыстық  жауаптылығын  күшейте  отырып, 
ерекше  назар  аударады.  ҚК  44
-
бабы  былайша  түзілген: 
«
егер  бұқаралық 
қызметші қылмыстық құқық бұзушылық жасай отырып, белгілі бір қызметтік 
міндеттерін  бұзса  немесе  қылмыстық  құқық  бұзушылық  жасау  мақсатында 
ол  өзінің  лауазымдық  орнына  сай  өкілеттіктерді,  мүмкіндіктерді  немесе 
құралдарды пайдаланса, осы құқық бұзушылық үшін заңмен көзделген жаза, 
жаза  ретінде  айыппұл  көзделгеннен  басқа  реттерде,  үштен  бір  бөлікке 
ұлғайтылуы мүмкін
». 
Нидерланды  Қылмыстық  кодексінің  жазаны  өтеу  режимі  түрін 
анықтаудың  міндетті  критериі  ретінде  сотталушының  жеке  басын,  оның 
пікірін  және  өзін  өзі  ақтап  алу  мүмкіндігін  арнайы  ерекшелеуі  де  назар 
аударуға  тұрарлық.  Айталық,  түрмеге  жабу  түріндегі  жазаны  өтеу  режимін 
(жалпы камера, сотталушылардың шектеулі санына арналған жалпы камера, 
оқшаулау)  сот  сотталушының  жеке  басына  қатысты  анықтайды  (ҚК  11
-6.). 
Бұл  ретте  түрмеге  жабу  мерзімі  және  сотталушының  өзін  өзі  ақтап  шығуы 
мүмкіндігі назарға алынады (ҚК 12
-6.). 
Қылмыстық  кодекстің  22
6 
бабына  сәйкес,  судья  кемінде  алты  ай 
мерзімге сөзсіз түрмеге жабу туралы мәселені қарастырған жағдайда немесе 
нақтылы  өтелуге  тиіс  мерзімі  алты  айдан  аспайтын,  бас  бостандығынан 
айырумен байланысты жаза туралы мәселені шешкен кезде, олардың орнына 
қоғамдық  жұмыстар  түріндегі  жаза  тағайындауы  мүмкін.  Судья  қоғамдық 
жұмыстар  түріндегі  жазаны,  тек  ол  мекеме  немесе  адам  бірінші  талап 
бойынша сотталушыға қатысты қоғамдық жұмыстар туралы алғышарттардың 
орындалысына кепілдік беруге дайындығына сенімді болса ғана тағайындай 
алады.  Судья  қоғамдық  жұмыстар  түріндегі  жазаны  тек  айыпталушының 
сұрауы бойынша ғана тағайындай алады
 

жүктеу 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: