1 Қазіргі қазақ тілі лексикасының лексика-семантикалық табиғаты мен сөздік құрамы

Тілдік метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық аясын кеңейтіп, үздіксіз даму үстінде болады. Метафора негізінен мынадай ұқсастықтар бойынша жасалады:

1. 
   Түр-тұлғасы ұқсастықтарына қарай: адамның беті - судың беті, таудың күңгей беті, адамның құлағы – қазанның құлағы, домбыраның құлағы;
   
2. 
   Қимыл ұқсастығы: күн күлімдеді, жұлдыздар жымыңдады;
   
3. 
   Сапа ұқсастығы: мөлдір бұлақ – мөлдір махаббат, ащы пияз – ащы өмір;
   
4. 
   Мінез-құлық ұқсастығы: түлкі «айлакер, қу», аю «икемсіз» т.б.
   

Ұқсату заңының негізінде бір сөз арқылы бірнеше ұғымды танып білуге болады. Қалың – сапалық ұғым, ерекше белгілері - қалың нәрсенің жуан болатындығы; әрі тығыз, жиі орналасуы сияқты ерекшеліктердің әрқайсысы сөйлеу үстінде жеке-жеке мағынаға ие болады: қалың шөп (бітік, тығыз); қалың жұрт (көп, мол), қалың ерінді кісі – жуан, толық. Метафораның негізінде туған ауыс мағына сөздік мағынаға еніп, сөздің туынды мағыналарының қатарында қалады.

Ақын-жазушылардың, танымал қаламгерлердің шығармаларында кездесетін әсерлі сөз өрнектерін поэтикалық метафора деп атайды. Егер тілдік метафора жалпыхалықтық сипат алса, поэтикалық метафораны қоғамдық ақпарат қызметкерлері, көркем әдебиет қызметкерлері қалыптастырады. Мысалы: қара алтын – көмір, сары алтын – бидай, ақ алтын – мақта, түйе – шөл кемесі, комбайн – жер кемесі т.т.

Поэтикалық метафораның бір түрі окказионалды метафора болып табылады. Көркем сөз шеберлері метафоралық сөз қолданысының мынадай амал-тәсілдерін қолданады:

1. 
   Жанды заттың қасиетін жансыз затқа, немесе керісінше жансыз заттың қасиетін жандыға балайды;
   
2. 
   жанды заттардың біреуінің қасиетін екіншісіне ауыстырып айтады;
   
3. 
   жансыз заттардың біреуіндегі ерекшелікті басқасына ауыстырып айтады (5,204).