1093 Akikat pen anyz

Ақиқат пен аңыз
Әзілхан Нұршайықов
I
Алматы жазда да, күзде де әсем ғой, шіркін! Сентябрьдің аяқ кезі болса да, астана 
ыстық, шуақ, жылы нұрға бөгіп тұр. Бірақ ауа райының хабаршылары бүгін жиырма бес 
градус ыстық болады деп айтқанымен, жаз жиырма бесі мен күз жиырма бесінің жалыны 
бірдей болмайды екен. Жаздың мұндай күндерінде шолақ жең көйлек киген көше 
жаяулары жандарына сая таппай дедектейтін еді. Қазір де көйлекшендер көп 
кездескенімен, бірсыпыра жұрт иықтарына костюм іліпті, бәрі де аяқтарын асықпай 
басатын болыпты. 
Күн әлі де едәуір ыстық болғанымен, сары күздің келгенін сары ала жапырақтар 
айқын анғартқандай еді. Төбеден төмен қарай қалықтай құлаған екі-үш жапырақ Фурманов 
көшесімен жоғары қарай өрлеп бара жатқан менің алдыма келіп түсті. 
Комсомол көшесінің киылысындағы «Ювелирторг» магазинінен өткеннен кейін, 
үйлердін номеріне көз сала бастадым. Өйткені менің іздеп келе жатқан үйім осы тұста 
болуға тиіс. Білетін адамдар маған магазиннен өтісімен-ақ оң жағыңа карай бер деп 
түсіндірген. Расында да лезде-ақ мен бұрышында төрткіл көк қаңылтырға ак сырмен 117 
деп бадырайта жазылған номері бар үш қабат үйдің қасына келдім. 
Үйдің осы номеріне көзім түскен сәтте жүрегім сәл шым ете қалып, өн бойымды 
әлдебір жеңіл діріл аралап өткендей болды. Ол бірте-бірте ұмытылыңқырап бара жаткан 
ескі сезім еді. Ұлы Отан соғысында жүрген кезімізде, шабуылға шығар алдында дәл 
осындай болып, көңіл кобалжыңқырайтын да, артынан дайындық басталғаннан кейін, 
дененің дірілі басылып, қорыққаның, қобалжығаның ұмыт боп кететін. 
Сыртқы есіктен ішке кіріп, үшінші қабатқа көтерілдім. Мен іздеп келген 6-пәтер 
баспалдақтың сол жақ түкпірінде екен. Есіктің коңырауын іздеп, алғашында таба 
алмадым. Аныктап қайтадан қарасам, есіктің топса жақ жақтауында көзге көрінер-көрінбес 
боп, түймедей ғана коңырау кнопкасы тұр екен. Ішке хабар жіберіп, ақырын соны бастым. 
Содан соң дәл келдім бе екен деп ойлап сағатыма қарасам - он болыпты. 
Ішкі жақтан сөйлеп жүрген әйел даусы естілді. Маған есік ашуға келе жатқан кісі 
болар деп, сәл шегініңкіреп тұрдым. Бірақ есік ашылмады. Мен кнопканы қайта бастым. 
Осы кезде есіктің дәл ар жағынан шылдыр ете қалған қоңырау үнін естідім. Сонда ғана 
басыма алғашында қоңырауды қатгы баспадым ба екен деген ой келді. Өйткені мұның 
алдында дәл мұндай боп жақыннан шыққан қоңырау дауысын естімеген сияқты едім. 
Әлде үйдің үшінші қабатына көтерілгенге жүрек алкынып, үй иесі қалай қарсы алар екен 
деген сасқалақпен аңғармай қалдым ба, оны өзім де білмеймін. 
... 1943 жылдың жазында біздің құрамамыз - 100-Дербес атқыштар бригадасы 2-
Балтық майданыньщ бір шетінен екінші шетіне ауыстырылды. Атап айтқанда Великие 
Луки қаласының түбінен Ловать өзенінің жағасына барып жайғастық. Жорықпен жолда 
кетіп бара жатқанымда менің қолыма «Знамя» журналының сол жылғы 5-номері тиді. Сол 
журналда Александр Бек деген автордың «Панфиловшылар алғы шепте» атты повесінің 
басы жария- 
ланған екен. Мен онда Бек дегеннің кім екенін білмейтінмін, ондай жазушы барын да 
естімеген болатынмын. Бірақ Панфилов дивизиясын, одан шыққан 28 батыр есімдерін, 
Мәлік Ғабдуллин мен Төлеген Тоқтаров сол дивизияның түлектері екенін жақсы 
білетінмін. Сондықтан болар, мен бұл повестен бас алмадым. Күндіз тоқтай қалғанда 
күннің жарығымен, түнде қонған жерде ай сәулесімен оқыдым. Оқыған тарауларды жол-
жөнекей жауынгер серіктеріме баяндап та отырдым. Содан соң, алғы шепке сол 
журналдың 6-номері және келді. Панфиловшылар туралы повестің жалғасын түнде, ай 
қараңғы болғандықтан, зеңбірек касына келіп отырып, аккумулятордың жарығымен 
оқыдым. Повесть те бітті, 
аккумулятордың да жарығы таусылды. Әрине, менің мұным тәртіп бұзғандық, тіпті қылмыс 
еді. 

Менің зеңбірегімнің жарығы таусылғанын взвод командирі лейтенант Полянңев ертеңінде-
ақ білді. Ол білген жоқ еді, мен өзім айттым. Зеңбірегімнің жарығын түнде кітап оқимын 
деп тауысып алдым дедім. 
Полянцев өте ашуланшақ кісі еді. Бірден айғайды салып, сыбап алды. Мен сені қазір атып 
тастаймын деді. Бірақ атқан жоқ. Погонымды, мылтығымды, белбеуімді сыпырып алып, 
үш тәулікке гауптвахтыға айдатты. Кылша мойным талша деп, қару кезенген солдаттың 
алдына түсіп, желбегей шинелім салпандап, дивизион штабының қасындағы гауптвахтыға 
қарай сапар шектік. Бұл бір көрмеген құқайым еді, оны да көретін болдым деп ойладым 
ішімнен. 
Позициядан шыға бере алдымыздан біздің батареяға қарай салт атпен келе жатқан 
дивизион командирі майор Сахонь кездесті. 
Майор Сахоньды біз генерал Панфиловтан кем көрмеуші едік. Тілі сақаулау болғанымен, 
өте байсалды, ақылды кісі еді. Карамағындағы артиллеристерді офицерден бастап, әрбір 
солдатына дейін білетін. Мен, айдауда келе жатсам да, екі қолымды жамбасыма 
жапсыра ұстап, аяғымды көтере сермеп, дік-дік басып, мойнымды командир жакка бұрып, 
салт атгы Сахоньның қасынан сәлем беріп өттім. Майор мені таныды да, атының тізгінін 
тартты.
- Қане, тоқтандар, - деді артымда маған мылтық кезеп келе жаткан айдаушы 
солдатқа. 
Майор атының басын бұрып, қасыма өзі келді де: 
- Аға сержант, қайда жол тартып барасың? - деді. 
- Гауптвахтыға, жолдас майор. 
- Не үшін? 
- Зеңбірек аккумуляторын шығындап түнде кітап оқығаным үшін. 
- Ол дұрыс болмаған екен. 
- Кінәлімін, жолдас майор. 
- Қандай кітап еді? 
- Панфиловшылар туралы. 
- Ұнады ма? 
- Өте ұнады, жолдас майор. 
- Момышұлының, оның басқа да жерлестерінің ерлігіне сүйсіндің бе? 
- Сүйсінгенде қандай, жолдас майор! 
- Мен де сүйсіндім. Ал сен ол кітаптың мазмұнын жолдаста- рыңа айтып бердің бе? 
- Дәл солай, жолдас майор. Бүкіл батареяға баяндап бердім. 
- Онда жігіт екенсің, аға сержант, - деді майор маған ат үстінен сығырая карап. - Сені
гауптвахтыға кім жіберді? 
- Взвод командирі лейтенант Полянцев, жолдас майор. 
- Ендеше мен сенен ол жазаны алып тастадым. Казір қайт та, взводыңа барып, өз 
міндетіңе кіріс. Лейтенант Полянцевқа менің осы бұйрығымды айт. 
Біз батареядан қырық-елу метр ғана алыстаған едік. Айдаушы солдат өз бетімен кетті де, 
мен старшинаға барып погонымды, белбеуімді, наганымды алдым. Пилоткамның қызыл 
жұлдызын қайта қадап басыма кидім де, асықпай аяндап, орман шетінде жауынгерлермен 
сабак өткізіп жаткан взвод командиріне карай беттедім. Лейтенант мені көре сала 
орнынан ұшып тұрып, бакырып коя берді. 
- Сен неге сенделіп жүрсің әлі күнге дейін? - деп ақырды. 
- Сенделгенім жоқ, түп-түзу келе жатырмын, жолдас лейтенант. 
Оның аузы жыбыр-жыбыр ете түсті. Бұл оның мені әке-шешемнен сықпыртканы. 
- Менің саған гауптвахтыға бар дегенім қайда? 
- Орта жолдан қайтып келдім, - жолдас лейтенант. 
- Кім право берді саған гауптвахтыға бармай кайтып келуге? Бұл үшін мен сенің көзіңе 
көк шыбынды үймелетермін әлі. 
Осылай деп ол қасында тұрған сержантқа бұйрық берді: 
- Омарбаев, қазір мынаның белбеуін шешіп, погонын сыпыр да, дивизиондағы 
гауптвахтыға айдап бар. 

Мұқан Омарбаев амалсыз орнынан тұрып, аяғын сылбыр басып маған карай аяндады. 
Мен оған «асықпа» дегендей белгі бердім де: 
- Баяндауға рұқсат етіңіз, жолдас лейтенант, - дедім Полянцевқа қарап тік тұра калып. 
- Үніңді өшір. Рұқсат етпеймін, - деді ол. 
- Рұксат етпесеңіз, онда мен рұксатсыз баяндауға мәжбүр боламын... 
- Өшір үнінді... 
- Қазір, жолдас лейтенант. Сіздің бүйрығыңызды дивизион командирі майор Сахонь 
жолдас бұзды, - дедім мен. - Майор осыны сізге айт және Полянцев жолдас дереу маған 
келсін деді. 
- Қайда майор? Сен бағанадан бері неге айтпай тұрсың ол кісінің шақырғанын? 
- Айтайын деп едім, сіз маған сөйлеуге рұқсат бермедіңіз ғой, жолдас лейтенант. 
Лейтенант пилоткасын түзеп киіп, қос бармағын белбеуіне сұқты. Гимнастеркасының 
бырысканын артына қарай жиырды. 
- Қайда жолдас майор? 
- Позицияда. 
Лейтенант орман шетіндегі зеңбіректер тұрған жерге қарай тұра кеп жүгірді. Барды да 
майорға өзінің шақырту бойынша келгенін айтып рапорт берді. Майор мен лейтенанттың 
барлық сөздері бізге анық естіліп тұрды. 
- Зеңбірек командирін не үшін тұтқындадыңыз, жолдас лейтенант? - деп сұрады 
майор. 
- Түнде кітап оқимын деп зеңбірек шамын тауысқаны үшін, жолдас майор. 
- Неге сүйеніп тұтқындадыныз? 
- Уставқа сүйеніп, жолдас майор. Устав бойынша тәртіп бұзған жауынгерді үш тәулікке 
дейін гауптвахтыға отырғызуға правом бар ғой. 
- Әрине бар. Бірақ Уставтағы правоны дұрыстап пайдалана білу керек, жолдас 
лейтенант. Ол сержант бір зеңбіректің отын өшіргенімен, сол оқыған кітабы арқылы 
батареяның бар жауынгерінің жүрегіне от жақты. Уставта осы да есептелген. Сіз оны 
ескермегенсіз. Өзіңіз батальон командирі Момышұлы туралы кітапты оқыдыңыз ба? 
- Жок, жолдас майор. 
- Ендеше, оны оқымағаныңыз үшін, мен сізді үш тәулікке үй тұтқыны етіп қамасам 
қалай болар еді? Бұл да менің уставтық правом ғой. Сонда сіз ол кітапты оқып шығарсыз 
деп ойлаймын. 
- Кұп, жолдас майор, үш тәулікке үй тұтқыны болуға. Бірақ ана кітапты қайдан 
аламын? 
Оны өзіңіз тұтқындаған сержанттан сұраңыз... Мен сізге арест жарияламаймын, 
лейтенант. Бірак бұл есіңізде болсын.
Осыдан кейін «Знамя» журналының мендегі екі номері қолдан-қолға көшті. Каршадайынан 
батырлар жырын жаттап өскен қазак балалары бұл повесті өлеңдей жаттап алдық. 
«Фамилиясы жоқ адаммен»-батальон командирі Бауыржан Момышұлымен біз майданда 
осылай танысқан едік. Оның ерлігіне, батылдығына, тапқырлығына, сонымен бірге 
адамгершілік асыл қасиеттеріне сүйсіндік. Егер өтірік жазсаң алдымен сол қолынды, одан 
соң оң қолынды шауып тастаймын деп, қылышын жарқ еткізіп қынабынан суырып алып, 
жазушыға серт қойған сәті әрқашанда жадымызда жүрді. Оның Боранбаев есімді корқақты 
жазалағанын да жөн көрдік. Оның Бозжанов, Рахимов сияқты серіктерін де 
өзімізге үлгі тұттық. Командирлеріміз Бауыржандай қатаң, қаһарман болуға тырысты. Біз, 
солдаттар, Бауыржандай батыр, батыл болуға ұмтылдық. Бәріміз де Момышұлын бір 
көрсек, тілдессек-ау деп арман еттік. Бірақ мен Бауыржанмен соғыста кездесе алмадым. 
Ал онымен соғыс біткеннен соң 18 жыл кейін, онда да тек телефон аркылы ғана 
тілдесуіме тура келді. 
Момышұлы әскерден босап, Алматыға келгенде мен Павлодарда кызметте 
болатынмын. «Бауыржан отставкаға шығыпты», «Бауыржан пәленшеге былай депті» 
деген сияқты ұзынқұлақ хабарларды естігеніміз болмаса, көпке дейін онымен жүздесу сәті 
түспеді. Алайда мен киын күндерде пір тұтқан адамым болғандықтан жүрегімдегі оған 

деген сонау солдат кезеңнің ыстық сезімін суытпай сақтап жүрдім. Оның үстіне 
Момышұлының «Біздің семья», «Жауынгердің тұлғасы», «Москва үшін шайқас» атты 
кітаптары бірінің соңынан бірі шығып, менің оған деген сүйіспеншілігімді бұрынғыдан да 
арттыра түсті. Момышұлын бұрын командир ретінде кұрметтесем, енді жазушы ретінде 
және жақсы көре түстім. 
1961 жылы мен Алматыға ауыстым. Сол жылдың жазында Қазақстанның 40 
жылдығын тойлау белгіленді де, соған арнап газетіміздің мерекелік қосымша номерін 
шығармақ болдық. Мерекелік номерге басқа авторлармен бірге Момышұлының да 
мақаласы жоспарланды. Редактордың орынбасары ретінде қосымша номерге жетекшілік 
ету маған жүктелген-ді. Мақаласын ұйымдастыратын авторларды редакция 
қызметкерлеріне бөле келгенде жұрттың бәрі Бауыржаннан кашқалақтап, онымен 
байланыс жасаудан тайсалақтай берді. Мен оның себебін түсінбедім. 
- Ол кісімен сөйлесу қиын, - деді партия тұрмысы бөлімінің меңгерушісі ақын 
Құрманғали Ұябаев, - көңілі түспесе ұрсып тастайды, сөйлеспей қояды. Жігіттер 
сондықтан батпай отыр. Ол кісімен өзіңіз сөйлескеніңіз дұрыс. 
Акыры Бауыржанның үйіне менің телефон соғуыма тура келді. Ар жақтан трубканы 
әйел алды. Әйелмен сәлемдескеннен кейін мен Баукең үйде ме деп сұрадым. 
- Үйде. Бұл қайдан? - Мен қайдан екенін айттым. Әйел «казір» деп трубканы тастап 
кетіп калды. 
- Мен тындап тұрмын, - деді бір кезде еркек дауысы трубканы жарып жібере жаздай 
гүр ете түсіп. 
- Сәлеметсіз бе, Бауке. 
- Сәлемет.
- Бұл «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясынан ғой, - дедім мен шапшаңдата 
сөйлеп, әскери адам жіті, қысқа, нак сөйлегенді ұнататын болар деген оймен. Содан соң 
лауазымым мен фамилиямды айттым да, бірден бұйымтайға кірістім. - Мерекелік номерге 
сіздің мақалаңызды жоспарлап едік. Соған... 
- Тоқта, фамилияң кім сенің? - деді Бауыржан менің жоғарыда айтқандарыма мән 
берместен. 
Мен фамилиямды қайталап айттым. 
- Мен ондай адамды білмеймін, - деді Бауыржан сөзін нығыздай сөйлеп. - Мен сізбен 
сөйлеспеймін... 
Бұл күнге дейін мен газет атынан сөйлескен кісіге мұндай жауап берген адамды 
кездестірген жоқ едім. Аудан, облыс, өлке басшыларымен емін-еркін сөйлесіп, тілек-
тапсырмамызды бірден айта беретінбіз. Үлкенді-кішілі журналистермен сөйлеспейтін, 
олар- 
дың өтінішін орындаудан бас тартатын ешкім болмайтын. Момышұлы мандайдан тарс 
еткізіп, екі сөзге келместен, трубканы ілді де тастады. 
Абыржып, аң-таң болып мен қалдым. Ақыры: жазушы ағайындардың жазғанын ғана 
окып, атағына алыстан сүйсініп жүре беру керек екен-ау. Оларды көрсем, білсем, 
тілдессем деу бекершілік екен ғой. Қайта солардың мінез-кұлқын, жеке өмірін білмей-ақ 
қоюдың өзі абзал шығар деп түйгенмін де қойғанмын. 
Әрине, Момышұлы жоғарыда аталған мақаланы бізге жазып беріп, ол қосымша 
арнаулы номерде жарияланды да. Менімен сөйлеспегені үшін Бауыржан артынан ғапу да 
өтінді. Дегенмен, жүрегім сол жолы май ішкендей шайлыққан мен осыдан кейін 
Момышұлына жоламайтын да, жуымайтын да едім. Аман-сау, абыройлы болуына сырттан 
тілектес көптің бірі болып жүре беретінмін. Мінеки, бүгін келіп мен сол адамның есігін өзім 
қағып тұрмын. 
- Әй, ашсаңшы, - деп гүр ете калған зор дауыс естілді менің коңырауымнан кейін. 
«Бұл мықтының өзі болды» дедім ішімнен. 
Есік ашылды. Үстіне аяғының басына түсе сүйретілген гүлді көк халат киген сұңғак бойлы, 
сымбатты әйел карсы алды. Бұл - Бауыржанның жұбайы Кәмәш. Батырдың әйеліне бас 
идім де, кіруге рұқсат сұрадым. 
- Кіріңіз. 

Кірсем, есіктің дәл қарсысында кухня бар екен. Соның төрінде таңертеңгі шай үстелінің 
басында, ескі әскери кительді иығына желбегей жамылған, үстіне қайырма жағалы, 
омырауы ашық, сарғыш түсті кейлек, жолақты жұқа шалбар, аяғына жасыл тапочка киген 
Бауыржан отыр екен. Үстел басында еңсесін тік ұстап, еті қашқан иегін сәл көтере түсіп, 
сырттан кірген кім екен деп, есікке тесірейе қарап отырған ол бір сәт маған шығыңқылау 
бет сүйегін, суалыңқылау ұртын, салбыраңқы мұртын, кісіге тайсалмай тіке қарайтын, 
қарағанда жанарынан ұсақ-ұсақ ине шашырап жатқандай боп көрінетін сәл қысықтау көзін, 
қара жартастай қасқиып тік жажан мандайды шимайлаған жол-жол әжімдерін әлдебір 
шебер қол гранитке айқындай қашап, айнытпай түсірген аса бір сұсты, сол сұстылығымен 
тартымды көрінетін тас мүсінге ұксап кетті. 
Табалдырықтан атгағаннан кейін мен оң қолымды кеудеме басып: 
- Бауке, сәлеметсіз бе? - дедім.
Бауыржан үндемеді. «Бәлей, бүлдірдім-ау. Ассалаумағалейкум деп айтпағаныма 
кырсығып отыр ма?» - деп мен де үнсіз тұрып қалдым. Бауыржан өзіне сәлемді қазақша 
бермеген адамдарды үйінен қуып шығады екен деп естігенім болатын. Және ондайда 
бірден: «Кругом! Шагом марш!» деп айтады екен депте еститінмін. 
Маған да солай етер ме екен деп қатты қысылып тұрдым. 
Осы арада Бауыржанның тілшілерді қабылдауына байланысты жұрт аңыз етіп 
айтатын екі оқиға ойыма сап ете қалды. Бірде Момышұлына радиодан магнитофонын 
арқалап тілші келеді. Тілші шашын әйелше қоя берген жас жігіт екен. 
- Әй, сен кімсің? - дейді Бауыржан оны көрген бойда. 
- Радиожурналистпін, ағай. Сізбен сөйлесейін деп келіп едім. 
- Өзің әйелмісің, еркекпісің, мен сонынды айт деп тұрмын саған. 
- Еркекпін, ағай. 
- Кругом! - дейді Баукең оған ежірейіп. Сасқан жігіт ұршықша айналып кейін бұрылып, 
есікке қарап тұрады. - Сен еркек болсаң, онда шашынды еркекше алдырып кел. Марш! 
Жігіт салы суға кетіп кеңсесіне қайтады. Қыскартайын десе шашын қимайды, 
қысқартпайын десе - тапсырма қинайды. Сөйтіп жүргенде бір күн өте шығады. Ертеңінде 
оны бастығы шакыртады.
- Момышұлымен әңгіме дайын ба? - деп сұрайды бастық. 
- Жок. 
- Неге? 
- Шашыңды еркекше алдырып келмесең, сенімен сөйлеспеймін деп куып шықты. 
- Шашынды неге алдырмайсың? 
- Кимаймын. 
Бастық ашуланады. 
- Ол материал программада тұр. Шашың тұрғай басынды алдырсаң да бүгін материал 
осында болсын! - деп бұйырады ол жігітке. 
Жігіт амалсыздан шаштаразға барып шашын жұқарттырады. Содан соң Бауыржанға 
қайтадан барады. 
Екінші аңызда Бауыржан Кубадан келгенде бастығы Момышұлынан интервью әкел 
дегенде бір журналистің «Мені Бауыржанға жұмсағанша тордағы арыстанның жалынан бір 
сипап қайт деп бұйырыңыз» дегені айтылатын. 
Осы екі оқиға есіме түскенде менің одан сайын берекем қаша бастады. 
- Мұнда кел, - деді Бауыржан даусын жылытпастан маған тесірейе қараған күйі. Әлі де 
қуып шығар, шыкпасына көзім жетпей сақтана басып қасына барғанымда Бауыржан қолын 
ұсынды. 
- Аман-есенбісің? 
- Шүкір, Бауке. 
- Отыр,-деп менің арт жағымдағы бос орындықты нұсқады. 
II

- Бауке, денсаулығыңыз қалай? Анада, өткен май айында ауруханада 
жатқандағыңыздан кейін көрісіп отырғанымыз осы, жүдеп калған сияқтысыз ба? - дедім 
әңгімені бастардан бұрын. 
- Мен салмын,-деді ол сәл бөгеліп барып. Бауыржанның не айтқалы келе жатқанын 
мен қапелімде аңғара алмай қалдым. «О не дегені? Ақан сері, Біржан сал сияқтымын 
дегені ме? Оны неге байланысты айтып отыр?» - деп ойладым. - Сал аурудың не екенін 
түсінесің бе? - Мен ол сөздің мәнісін енді ұқтым да, басымды изедім. Бауыржан сөзін 
қайтадан жалғады. - Мына асқазан, өкпе, бауыр, жүрек, жүткыншақ дегендерің тегіс сап-
сау. - Ол алдымен кеудесін сипады да, екі қолын бірдей беліне апарып тоқтатты. - 
Ал мына жақ ит боп кетті, жүре алмаймын. Мұның өзі жұлын, жүйкеге байланысты ауру. 
Мен екі рет ауыр жарақаттанған кісімін. 
Бірақ екеуінде де саптан шыққамын жоқ. 1942 жылы полк командирі кезімде омыртқама оқ 
тиді. Санбатқа жеткізгенше ес-түсімді білген жокпын. Есімді жисам, етпетімнен жатыр 
екенмін. 
Бас жағымда дәрігер бірдеңе деп баж-бұж етіп тұр. Бақсам сөзі мен туралы екен. «Бұл 
кісіні дереу госпитальға жіберу керек» деп безек қағады. 
- Сонша не боп қапты?-дедім дәрігерге. 
- Омыртқаңызда оқ қадалып тұр, жолдас капитан,-деді дәрігер одан сайын дегбірі 
кетіп. - Сізді дереу госпитальға жөнелтуіміз керек. 
Тістеніп, әрең дегенде қолымды жеткізіп, арқамды сипасам, расында да оқ бар екен. 
- Скальпелің бар ма? -дедім дәрігерге. 
- Жок. 
- Өткір бәкің бар ма? 
- Жоқ. 
- Ұстараның жүзі бар ма? 
- Бар. 
- Ендеше соны спиртпен шай да, оқ тұрған жердің етін кес! 
- Олай етуге болмайды, жолдас капитан... 
- Болады! Бұйырамын! Орындамасаң -атамын! - деп етпеттеп жатқан күйімде оң жақ 
жамбасымдағы кабураның аузын ағыта бастадым. Батырға да жан керек деген емес пе, 
дәрігер дереу айтқанымды істеуге кірісті. Ол аркамды кескілей бастағанда пистолеттің 
сабын сындырардай кысып, тісім шықырлап мен жаттым. 
- Мінеки, жолдас капитан, оғыңыз! - деп дәрігер әлден уақытта омыртқама тірелген 
оқты алып, алақаныма салды. Жарамды тандырып алып, арқамнан алынған оқты мені 
санбатқа жеткізген Блоха деген жауынгерімнің колына ұстата салып, жаумен ауыр ұрыс 
жүргізіп жатқан полкке кайтадан жеттім. Бірнеше күн қатарынан жаумен жағаласып, жан 
ұшырып жүргенде арқамдағы жараны ұмытып та кеттім. Ол бірде суланып, бірде қара 
қотырланып, бірде кыши бастап, өзінен-өзі жазылып та бітті.
Бауыржанның аузынан шыккан Блоха деген фамилия менің көз алдыма екінші бір 
картинаны елестетті. 
1960 жылы бір топ ақын, жазушы шахтерлермен кездесу үшін Алматыдан Қарағандыға 
келді. Солардың ішінде Бауыржан Момышұлы да бар еді. Бір күні таңертең жазушылар 
шағын-шағын топтарға бөлініп, шахталарға кеткелі жатканда, мейманхананың Бауыржан 
түскен бөлмесінің есігі тыкылдады. 
- Кіріңіз, - деді жайбарақат темекі тартып отырған бөлме иесі. 
- Қайда менің батям? - деп гүрілдек дауысты, Бауыржанның өзін екі орап алғандай 
алпамса денелі, ұзын мұртты әлдебіреу ырғаң-ырғаң басып, есікті айқара ашып тастап 
ішке қарай кіріп келе жатты.
Бауыржан тез мойнын бұрып, дауыс шыққан жаққа жалт қарады. Жалт қарады да, 
корбандап, құшағын жайып, өзіне қарай ұмтылып келе жатқан алып денелі адамды бірден 
таныды. Батырдың қаһар жүзі жылып, қатал жүрегі жібіп, жұмсарып қоя берді. Бір кезде 
полк командирі Момышұлын қол астындағы жауынгерлерінің бәрі тегіс «батя» деп 
атайтын еді. «Батя» - қазакша «әке» деген сөз. Командирдің өзін қол астындағы 
жауынгерлері ресми түрде «жолдас командир» деп атауы оңай. Ал оның «әке» деп атауы 

оңай іс емес. Солдаттар әкедей зейіл, әкедей әділ, әкедей қамқоршы командирді ғана, 
өздерін әкедей аялап, әкедей сүйе білетін командирді ғана әскери уставтың талап етуінше 
емес, әз жүрегінің әмірімен, осылай «әке» деп атайды. Бауыржанға «батялап» кіріп келе 
жатқан адамның артынан бүкіл полкы жамырай еріп келе жатқан сияқты боп көрінді. Ол 
орнынан атып тұрды да: 
- Мен мұндамын, ұлым! - деді даусы еркінен тыс елжірей шығып. 
Қос кұшақ айқаса түсті. Былайғы жұртқа кесек боп көрінетін Бауыржан келген адамның 
құшағына еркін сыйып кетгі. Екі алып адам бірін-бірі аймалай құшқанда кешегі Ұлы Отан 
соғысында Москваны шойын кеуделерімен қорғаған екі ер солдаттың болат жүректері 
бордай езіліп кеткенге ұқсады. Бұлай болатын жөні бар еді. 
...Ашық жерде, ак қардың үстінде жатқан батальон күні бойы жаудың бес рет жасаған 
атакасын тойтарды. Бес ретте де пулеметші Блоха ерекше көзге түсті. Бұл күні полктың 
ең жанды жері болған бұл батальонмен Бауыржан күні бойы бірге болды. 
Фашистердің алтыншы атакасы басталмас бұрын Бауыржан еңбектеп, пулеметші 
Блоханың қасына келді. 
- Сенің табандылығыңа, ерлігіңе және мергендігіңе бүгін мен ерекше сүйсіндім, Блоха. 
Саған деген шын жүректен шыққан алғысымды айта келдім, - деп, Бауыржан етпетінен 
жатқан ақ тонды еңгезердей солдаттың арқасына қолын тигізді. 
Арпалыс сәтте алғы шепке келіп сүйікті командирі алғыс айтса, солдатқа одан қымбат не 
болушы еді! Солдатқа сол сәттегі командирдің бір ауыз жылы сөзінен жоғары не награда 
болушы еді! Блоханың қақпақтай жауырыны окыс бүлк-бүлк етіп қалды. 
- Совет Одағына қызмет етемін!.. Батя!..- деді ол булығып. 
Бауыржан солдатка бұдан басқа дәнеңе деген жоқ. Тез еңбектеп, рота командирінің 
окобына қарай кетті. Полк командирі кеткеннен кейін, көп кешікпей, демала алмай ентігіп, 
түсі кашып шәпеті денелі рота командирі пулеметшінің қасына жетті. Осы кезде немістер 
алтыншы шабуылды бастауға кіріскен еді. Олар бар қаруларынан оқ атып, бұрқылдата 
жөнелді. 
- Полк командирі ауыр жарақаттанып қалды, - деді ол дегбірі қашып. - Блоха, 
айналайын, бұл жерде батяны сенен басқа алып кете алатын кісі жоқ. Тез барып құтқар 
батяны. Сенің орныңа пулеметке өзім жатамын. 
Блоха төбе құйқасы шымырлап, өзінің не боп кеткенін білмей қалды. 
- Тірі ме? - деді бар аузына түскен сөз осы болып. 
- Тірі, тез жете гөр, айналайын!. 
Көбік карды садақтың оғындай сызып рота командирінің окобына тез жеткен Блоха ес-
түсін білмей жатқан Бауыржанға төнді. 
Алыпты алып қана аркалайды емес пе, оны иығына салып, тез-тез жиырылып, 
енбектей женелді. Оның артынан кетіп бара жатқан танктың бір жақтабанының ізіне ұқсап, 
шұбатылған траншеядай терең із минут сайын ұзара берді... 
Екеуі үстел басына отырып, хал-жай білісті. Блоха Карағандының бір 
шеберханасында ұста болып істейді екен. Бауыржанның осында келгенін газеттен окып, 
әдейі іздеп келіпті. 
Бауыржанның буфетінде бір жартылык таза спирт бар еді. Соны алып келді де, 
графиннің жанында тұрған үлкен стаканға толтыра кұйып, Блохаға ұсынды. 
- Мен қазір ішпеймін, - деді Бауыржан, - шахтаға кездесуге бара жатырмын. Ал 
екеуіміздің осы кездесуіміз үшін сен мынаны жұтып қой. 
- Дем алмастан ба, батя? 
- Иә, дем алмастан. 
Блоха бір стакан спиртті екі-ақ қылқып, көріктей кеудесін керіп, терең бір дем алды да, 
аузын күректей алақанымен сүрте салды. 
- Екеуіміздің бүгін бірге отыратын он-ақ минут уакытымыз бар, - деді Бауыржан. - Сен 
ертен офицерлердің клубына кел, сонда молырак сейлесеміз. 
- Немене, батя, ылғи асыктыра бересің, - деп Блоха наразылык білдірді. - Соғыста 
асықтырғаның жөн. Енді тыныштық кезде асықгырмасаңшы. 

- Молчать! - деді Бауыржан мұрты тікірейіп. - Мен болашақ ұрпақтың асықпауы үшін 
асығамын. Понятно тебе? 
Ертеңінде белгіленген сағатта Бауыржан Қарағандының офицерлер үйіне келді. 
Атақты Момышұлын көру үшін қала офицерлері әйелдерімен, бала-шағаларымен 
жиналған екен. Блоха да сол жерден кездесті. 
Ине шаншар жер жоқ иін тірескен жұрттың алдында Бауыржанға сөз берілді. Сөз 
берілерден бұрын Момышұлының Ұлы Отан соғысының каһарманы, бүкіл дүние жүзіне 
белгілі әдеби герой, атақты жазушы екені айтылды. 
- Жолдастар,-деді Бауыржан орнынан тұрып,-дүние жүзіне аты жайылған атақгы 
Момышұлы мен емес. - Жұрт демін ішіне тартып, сілтідей тына қалды. Осы кезде 
Бауыржан сөзін қайтадан жалғады. - Бірақ ол осында отыр. - Жұрт одан сайын аң-таң 
бола бастады. Осы кезде Бауыржан президиум үстелінің басында отырған өзгелерден 
бітімі бөлек, балуан денелі адамды нұсқады. - Міне, ол мына кісі. Осыдан 18 жыл бұрын 
бұл кісі мені ажалдан алып қалды. Мені ажалдан арашалап алып, жаңа айтылғанындай, 
бүкіл дүние жүзіне паш еткен адам бұрынғы пулеметшім Блохамен мен кеше ғана 
табыстым. Сіздердің алдарыңызда осы адамды құшақтап, үш рет бетінен сүюіме рұқсат 
етіңіздер. 
Жұрт ду қол шапалақгап, орындарынан түрегелісті. Бауыржан мен Блоха екеуі 
сүйісіп болғанша алақан шартылы басылмады. 
Жұртты тыныштануға шақырып, Бауыржан қолын кетерді. Осы кезде Бауыржанның 
касындағы жігіттердің бірі сахнаға шығып, гвардия полковнигі Момышұлының атынан деп 
гвардия жауынгері Блохаға бағалы сыйлық тапсырды. 
- Ендігі сөзді гвардия жауынгері, бұрынғы пулеметші, қазіргі ұста Остап Тарасович 
Блохаға беремін,- деп Бауыржан орнына отырды. 
Блоханың мінбеге шығуынан түсуі тез болды. 
- Жолдастар! - деді ол даусы гүр ете қалып. - Бәріңізді батямен бірге біздің үйден дәм 
татуға шақырамын...
Кездесуден кейін Бауыржан Блоханың үйіне қонаққа барды. Ұстаның он баласымен, 
әйелімен танысты. 
- Батя, есінде бар ма?-деді Блоха Бауыржан кетерде. - Санбатта дәрігер арқанды 
ұстараның жүзімен тіліп, әрең алған оқты маған беріп едің ғой. Мен соны ескерткіш үшін 
жоғалтпай сақтап жүрдім. 
Соғыстан қайтып келе жатканда зат қапшығыммен бірге жоғалтып алдым. Қазір саған не 
сыйларымды білмей отырмын. 
- Маған ештеңе сыйлаудың керегі жоқ, - деді Бауыржан. - Сен менің өз өмірімді өзіме
сыйлаған кісісің. Одан артық ешқандай сыйлық болмайды. 
- Сонда да, - деді Блоха шалбарының қалтасына қолын сұғып, - мына Волоколамск 
тас жолымен немістердің танктері бізге қарап қаптап келе жатқанда, оларды лайықты 
қарсы алар алдында менің темекі тұтатқан шақпағым еді. Осы үйдегі соғыстан калған 
жалғыз белгі осы ғана. Олқысынбасаң осыны саған сыйлағым келеді. 
- Бұл сыйлығынды қабыл аламын, - деді Бауыржан винтовка гильзасынан жасалған 
шакпақты алып жатып. - Бұл баға жетпес ескерткіш... 
Бауыржан 1942 жылы өзінің қалай ауыр жараланғанын айтып, жанындағы жолдасы 
Блоха есімін аузына алғанда, менің ойыма осы оқиға түскен еді. 
- Ол жара арқаңыздың қай тұсында? - дедім ойымда бөтен ештеңе жоқ мен, батырлар 
жырында айтылатын: «Омыртқада он жара, қабырғада қырық жара» дейтін жолдар есіме 
түсіп. 
Бауыржан маған алая бір қарады да, жонын беріп теріс айналып кетті. Үстіндегі кительді 
жауырынының астындағы көйлекпен қоса, жоғары қарай жұлқи тартып, тез көтерді де: 
- Қара! - деп зекіді маған. 
Мен оның етіндегі жараның орнын тексерейін деп ойлаған жоқ едім. Ол аркасын 
жалаңаштай бастағанда не істерімді білмей, бөгеліп қалдым. 
- Қара деймін! - деді ол даусын одан сайын қатайта түсіп. Мен амалсыздан оның 
қоңырқай тәніне көз салып, қолыммен арқасын сипалай бастадым. 

- Мына біреу ме? - дедім сегізкөздің тұсындағы титтей тыртықты көріп. 
- Жоғары сырсаңшы көйлекті, адам құсап, - деді Бауыржан дегбірсізденіп. 
Қолым дірілдеп көйлегін жоғары көтерсем, расында да жауырынынан бір қарыстай төмен, 
қыр арқасында ақ тыртық бар екен. 
- Міне, таптым, - дедім сол жерді тапқаныма қуанып. 
Бауыржан көйлегін төмен түсіріп үн-түнсіз қайтадан бері бұрылды. Мен қызарып 
кеттім. Сол жарасы бар болғырдың қай жерінде екенінде не шаруам бар еді деп, 
аузымнан ол сұрақтың қалай шығып кеткеніне өкіндім. Енді оған ойланбай сұрақ 
қоймаспын дедім ішімнен. 
Бірдеңені бүлдіріп алған баладай болып, мен үндемедім. Ол маған мұрты жыбырлап, 
тесіле карап отырды да, мойнын ары карай бұра түсіп, кайтадан сөйледі. 
III
- Екінші ауыр жараланғаным 1944 жылы, - деді ол сөзін кайтадан жалғап. - Комдив 
болып жүргенде кұладым... 
- Аттан ба? - деппін мен Бауыржанның жаңағыға шамданып өзімді куып шықпағанына 
куанып, әлгінде ғана енді оған ойланбай сұрақ коймаспын деген іштей сертімді ұмытып. 
Деуін десем де, тағы да бірдеңені бүлдіріп алдым ба деп, кыбыжықтаңқырап калдым. 
- Жок, жаяу келе жатып, - деді Бауыржан менің бұл сұрағыма шамданбай.- Оңбай 
құладым және жаным шығып кете жаздады. Біразға дейін жығылған орнымда қозғала 
алмай қалдым. Есімді жиған соң орнымнан тұрсам, жерден шошайып шығып тұрған темір 
қазықка тура құйымшағыммен құлаппын ғой. Содан кейін бірнеше күн атқа отыра алмай, 
шалқамнан жата алмай жүрдім. Бірақ соғыстың қызуымен тағы да госпитальға соқпастан 
кете бардым. 
Бауыржан сәл бөгеліп, сөзін қайтадан жалғады.
- Мінеки, осының екеуі де жүйкеге тікелей байланысты аса ауыр жарақаттар еді. Оның 
үстіне мен 207 рет ұрысқа кіріп, 5 рет қоршауда қалған кісімін. Соғыстың әр секундын 
жүйкеге қадалған бір ине деп есептесек, сонда менің нерв жүйеме көзге көрінбейтін 
қаншама жарақат түсті десеңші! Жас кезде елеп-ескермей жүре бергенмен, соның бәрі 
тереңге көміп тастаған мина сияқты пәле екен ғой. Міне, алпыска шығып, қуат кеми 
бастағанда сол оқтар сарт етіп шыға келді де, екі аяқтан ала кеп түсті. Мінеки, қарағым, 
біздің жай осылай. 
Бауыржанның соңғы сөздері сәл мұндылау болып шықты. Оның үстіне басқа 
адамдардың аузынан естігенде онша әсері бола бермейтін «қарағым» деген сөз 
Бауыржан айтқанда соншама жылы сияқты боп сезілді. Қатал адамның аузынан шыққан 
жылы сөздің 
жанға ерекше әсері бола ма екен деп ойладым ішімнен. 
- Мен комдив кезімде тоқсан килограмм едім. Онда мына сояудай саусақтар 
айналасында әжептәуір еті бар, адам көруге тұрарлық болатын. - Ол маған ежірейе 
қарады. Ақырын байқасам, мұртының екі жақ ұшы жыбырлап кеткен екен. Бұл Баукеңнің 
айдынданғандағы әдеті болу керек деп ойладым. Мен тағы да басымды изедім. 
- Қазір салмағыңыз қанша, Бауке? 
- Қазір алпыстан әзер асатын болдық қой, - деп Бауыржан қолын бір-ақ сермеді. 
Мен оның мұнша арығанын аяғандай болып, басымды шайқадым. 
- Әй, мен мүсіркегенді ұнатпаймын, - деді ол жұлып алғандай. - Менің биыл 
ауруханадан неге шығып кеткенімді білесің бе өзің? 
- Жок, Бауке, білмеймін.
- Білмесең тында. Ауруханаға түсе қалсаң-ак әркімдер келіп: «Бауке, қалайсыз? Өң-
өң-өң... Ө-е-е!» деп, - осы арада ол мойынын ішіне алып, әлдекімше бұқиып, 
әлдекімдердің даусын салды,- өтірік есіркегенсіп, мүләйімси қалады. Солардың мен өліп 
кетсем, қуанбаса, күйінбейтінін біліп тұрамын. Сөйте тұра олардың өтірік «Өң-өң-өң...» 
дегендерін жаным жек көреді. Осындай өтірік мүләйімсу, мүсіркеуді көрмеу үшін 
ауруханадан шықтым 
да кеттім. 

Бауыржан сәл бөгеліп барып, сөзін қайтадан жалғады. 
- Ауруханадан шығып, үйде біраз тыныққан соң елге жүріп кеттік. Елде інім бар еді, 
әкемнің інісі - Момынқұлдың баласы. Колхозда парторг екен. Осылай ауылда екі ай жатып 
қайттық. 
Осы кезде шай келді. 
- Ал, өз халдарың қалай? Денсаулық жақсы ма? 
- Шүкір, Бауке. 
- Маған не шаруамен келдің? 
- Сіздің алпыс жылдығыңызға байланысты «Жұлдыз» журналының тапсырмасымен 
келдім. 
- Сенің бойындағы ең жақсы қасиетің не? - деп сұрады ол менің сөзімді тындап 
болғаннан кейін. 
- Жанымдағы адамның сөзін жалықпай тындау, Бауке. 
- Жүр, онда ана бөлмеге барып сөйлесейік,-деді Бауыржан, бұған сенерін де, сенбесін 
де білмегендей маған тесірейе қарап. 
Үндемеу үлкен тактика екенін мен осы арада ұқтым. Бауыржан маған ақыра бастаса, 
менің оған қарсы қолданар негізгі тактикам осы болуы керек деп қорыттым. 
«Ана бөлме» дегені кухнямен іргелес, қораның ішкі жағына қарай шығатын балконы бар 
бөлме екен. Бөлменің сол жағында жиналмаған аласа ағаш төсек, оның қарсысында үсті 
қобыраған газетке толы дөңгелек журнал үстелі мен екі кресло тұр. Оң жақ қабырғада 
жабулы тұрған есік бар. Кіре берістегі, балконға қарсы кабырғаға биік шкаф қойылыпты. 
Бауыржан аяғын жерге тіреп, шалқалап төсекке жайғасты. 
Тайға мінген ересек кісінің тізесіндей болып, екі тізесі төсектен асып тұрды. 
Журнал, газеттердің үстіне он шақты парақ ақ қағаз қойылған екен. Газеттерді 
жинап, түкпірдегі креслоға қойдым да, өзім екінші креслоға отырып, қалтамнан қойын 
дәптерімді суырдым. Оны суырғанмен көлемі шағын дәптерге көсілтіп тез жазу киын 
болатынын сездімде: 
- Бауке, рұхсат болса, мынау кағазға жазсам ба екен?-дедім. 
- Е, жазғын, саған әдейі қойылған қағаз ғой, - деді Бауыржан. 
Өйткені мен бұл үймен кеше телефон арқылы хабарласқанмын. - Ал «Жұлдыз» саған не 
жаз деп отыр? 
- Оларға сіздін алпысқа толуыңызға орай бір нәрсе керек сияқты. Атап айтқанда 
жазушының мүшел мерекесіне байланысты жазылатын дәстүрлі мақала қажет көрінеді,-
дедім мен. - Ондай макала жазуға мен әдебиет зерттеушісі, сыншы емеспін. Ал сіздің 
творчествонызды талдауға жай сыншы емес, әскер психологиясын білетін өзгеше сыншы 
керек. Сіз туралы очерк жазу да қиын. Өйткені сіздің ерліктеріңіз жайында Александр 
Бектің, Бауыржан Момышұлының кітаптарында толық баяндалған. Сол қалың кітаптар 
арқылы халыктың сүйікті кейіпкеріне айналған адам жайында он беттік очеркте мен не 
айта аламын, Бауке? Олар не айтсаң да сен айт, сен де соғыста болған адамсың ғой деп 
менің түп 
етегімнен ұстап отыр. Мен оларға өзімнің әскери, әдеби атағым сізден әлдеқайда кіші 
болғандықтан сізбен тілдеспей, сізден рұқсат алмай ештеңе жаза алмайтынымды айтып, 
өзіңіздің елден келуіңізді тостым. Міне, бүгін қалың оқушы қауымға сіз туралы не айтуға 
болады деп өзіңізбен ақылдасуға келдім. 
Бауыржан біраз үнсіз отырды, дәлірек айтқанда төсекте үнсіз шалқалап жатты. Содан 
соң қаһар шақырғандай кабағын түйіп алды. Бірақ жауабын жай бастады. 
- Мен туралы менен рұқсатсыз ештеңе жазбаймын дегенің дұрыс, - деп бастады сөзін. 
- Бірак, қарағым, сен өкпелемегін; мен өзім туралы ешкімге мақала диктовать етпеймін! - 
Ол он шақты сөзін жұмсақтап жылы етіп бастағанымен, оған «қарағым» дегенді 
қосқанымен, соңғы сөздерін маған ежірейе қарап, қатуланып айтты. Мен бір ол кісіге өзіңіз 
туралы мақала жазып беріңіз, мен соған қол қояйын деп мөлиіп отырғандай, сол үшін мені 
түтіп жіберердей боп зығырданы қайнағаны білінді. Мен сізге өзіңіз туралы мақала жазып 
беріңіз деп келгемін жоқ десем: «Енді неге келдің» деп тап беретін сияктанды. Мен 
жоғарыдағы «тактикама» сай, мойнымды салбыратып отыра бердім. - Екіншіден,-деді Ба- 

уыржан даусын одан сайын көтере түсіп, - мені мақтап жаз деп ешкімге де айтпаймын! 
Баукең сабасына түссін деп біраз үнсіз отырдым да, содан соң барып басымды 
көтердім. 
- Онда қалай болады? Менің не істеуім керек? - дедім мен әдейі абыржыған болып, 
Бауыржан не дер екен деп. 
- Осы тойғаныңмен кайта бергін, карағым. 
Бауыржан сенімен сөз бітгі дегендей, мойнын есік жаққа бұрып әкетті. 
- Тойып қайтсам арманым не, тоймай тұрмын ғой, Бауке, - дедім мен күліп, - онда сізге 
біраз сұрақ қойсам кайтеді? 
- А сұрағың болса, сұрағын, - деді ол енді мойнын бері бұрып; маған тура қарап. - 
Оған жауап беруге болады. 
«Сұрағың болса сұрағын». Неге болмасын? Мен осы кездесуге дейін он күн бойына 
Момышұлының кітаптарын қайталап оқыдым. Ол жайында ел ішінде айтылатын ұшы-
қиыры жок аңыздардың өзім білетін бірсыпырасын есіме түсірдім. Ақиқат пен аңызды 
ұштастырған бұл адам жайында не жазамын, қалай жазамын деп толғандым. Ақыры 
Бауыржан туралы мақала да, очерк те жазудың қажеті жоқ, одан оқушы қауымға кызықгы 
бірнеше сұраққа жауап алып, әңгіме-интервью тәрізді нәрсе жазамын деген тоқтамға 
келгемін. Үш күн ойланып жүріп оған қоятын сұрақтарымды қағазға тізгенмін. Оны бірнеше 
адамға оқытып, Бауыржанға өздерің кандай сұрақтар қояр едіндер деп, олардан және 
кеңес 
алғанмын. 
Ішкі қалтамнан машинкаға басылған төрт бет қағазды алдым да, бүктеуін жазып, 
Бауыржанға қарадым. 
- Бауке, мен сіздің «Біздің семья» деген кітабынызды оқып шықтым. Бұрын оқи алған 
жоқ едім, таяуда окыдым. Бұл кітабыңызды да қатты ұнатып, сүйсініп тауыстым. Онда сіз 
халқымыздың үлкенді сыйлау, ананы ардақтау сияқты асыл қасиеттерін көрсетіпсіз. - 
Бауыржан үндемеді. - Онда сіз халқымыздың ар мен намыс үшін жандарын да 
аямайтындығын жазыпсыз. Онда сіз халқымыздың ауыз әдебиетінің адамгершілікке, аза- 
маттыққа тәрбиелейтін жақсы үлгілерін бүкіл дүние жүзі әдебиетінің асыл мұраларымен 
теңестіре суреттепсіз. - Бауыржан басын көтеріп, журнал үстелінің шетіндегі «Қазақстан» 
сигаретінен біреуін алып, ұзын ақ мүштікке сұқты да, сіріңке шақты - Онда сіз Аққұлы 
сияқты ат пірінің, Зейнеп сияқты асыл әйелдің, Садық Абланов сияқты адал жүрек 
большевиктің жан тебірентер жақсы бейнелерін жасапсыз. Мен, кітабыңызды оқи отырып, 
сіздің ауылдың адамдарын шетінен жақсы кәрдім. Бауыржан есімді кішкентай ұлын орыс 
мектебіне оқуға жібергелі жатып: «Балам, орыс тілін үйренсең бар халықпен байланысты 
боласың. Онда сені ешкім - орыс та, қазақта жәбірлей алмайды» дейтін Момыш атам 
қандай тамаша! - Басын қабырғаға тіреп, төсекте жартылай шалқалап жатқан Бауыржан 
мүштігін бір езуіне қарай сырғытып апарды да, аузынан, аспанда жарылған зенитка- 
ның оғындай бұрқ еткізіп, темекінің түтінін шығарды.
Бауыржан ләм деген жоқ. Шығармасын лайықты бағалап жатқанда қай жазушы болмасын 
не бас изеп, не болмаса жымиып ризалық білдірмей қала алмаса керек еді. Әрине, біреу 
өзін мақтаған кезде ұстамдылық көрсету, дәл осындай болып үн-түнсіз қалу екінің бірінің 
қолынан келе бермейді. Бұл еркі, рухы нағыз күшті адамдардың ғана касиеті. 
Әрине, мен Бауыржанның ол кітабын оны көңілдендіріп алайын деп өтірік 
мақтағамын жоқ. Ол менің шын жүректен шыққан, бүкпесіз көңілмен берген өз бағам еді. 
Және мен Бауыржанмен тіл табыса калсам, онымен болатын бүгінгі әңгімеге осы кітаптан 
аттап түсуім қажет деп ойлаған болатынмын. Енді жайлап сол жоспарымды жүзеге 
асыруға кірістім. 
- Бауке, сіздің «Біздің семья» кітабыңыз өзіңіздің алғаш реет орыс мектебіне оқуға 
баруыңызбен, шәкірт шағыңызбен аяқталады. Ал екінші кітабыңыз - «Москва үшін 
шайқас» Момышұлы батальонының 5 күн, 5 түн жүріп қоршауды жарып шығып, Воло-
коламск қаласын революциялық әнмен сілкіндіре өтіп бара жатқан кезімен басталады. 
Осы екі аралықтағы сіздің өміріңіз қалың оқушы қауымға белгісіз ғой деп ойлаймын. Сіз 
маған шәкірт шағыңыздан комбат болғанға дейінгі өміріңізді, Бекке айтқандай етіп 

баяндап берсеңіз. Мен содан очерк жазсам. Әңгімеңіздің ара-арасында мен сізге қысқа-
қысқа сұрақтар және қойып отырсам деймін. 
- Бұл сенің әдеби әдісің ғой тегі? 
- Солай десе де болады, Бауке. Осыған келісесіз бе? 
- Келісейін. 
- Бекке айтқаныңыздай, өтірік айтсаң сол қолынды, одан соң оң қолынды шауып 
тастаймын демейсіз бе? 
- Сен өтірік айтпағын, мен олай демейін. 
- Құп, Бауке. 
- Ал, тындағын онда. 
IV
- Рас, ол кітап менің ең алғаш рет орыс мектебіне оқуға келгеніммен аяқталады, - деп 
бастады Бауыржан әңгімесін. - Ол менің он екіні - «дбанасат», он алтыны - «шешнасат», 
он тоғызды - «дебатнасат» деп жүрген кезім болатын. Гончаровтар семьясы маған 
жабыла көмектесіп, тілімді жұмсартты. Бірге оқып жүрген орыс балаларымен күн сайын 
жақындасып, достаса бердім. 
Өстіп, Евгеньевка селосында мен бір қыс оқыдым. Келесі жылы Жамбыл қаласына, ол 
кезде Әулиеата деп аталады, келіп Аса интернатына түстім. Онда үш жыл оқып, 
бастауыш мектепті тәмамдадым. 
Ол кезде орта мектеп деген атымен жоқ. Жетіжылдықтың өзі алғаш рет 1924 жылы 
Шымкентте ашылды. Оған төрт кластық білімі барларды алады екен. Бірақ ондай білімді 
шәкірттер аз. Сондықтан үшінші класс бітірген бізді соған алды да кетті. Келсек, біз сияқты 
балалар Шымкентке жан-жақтан жиналып калыпты. 
Қызылордадан Әбділда Тәжібаев келіпті. Казалыдан келген бірнеше бала бар. «Қазақстан 
коммунисі» журналының қазіргі редакторы Кұрманбек Сағындықов бәріміз сонда бірге 
оқыдық. 
Біз оқыған тұңғыш жетіжылдык мектептің үйі Шымкентте әлі күнге дейін бар. Бүгінде ол 
Совет Одағының Батыры Қарсыбай Сыпатаев атындағы қазақ орта мектебі. 
Жетіжылдықты біз 1928 жылы бітіріп шықтык... 
Автор. Осы арада бір жанама сұрақ қоюға рұқсат етіңіз, Бауке. 
Бауыржан. Қойғын. 
Мен тізіп алған сұрақтарымның біріншісіне көз киығын салдым да, одан соң өзім жазу 
жазып отырған кішкентай үстелдің үсті мен Бауыржанның жан-жағын шапшаң шолып 
өттім. Оның айналасында бір пачка сигарет пен бір қорап сіріңкеден басқа қатты қару жоқ 
екеніне көзім жеткеннен кейін мырс етіп күліп жібере жаздадым. Бұл жерде есіме бір 
журналистің бірінші сұрағына Бауыржанның қалай жауап бергені түскен еді. 
Болгариядан Алматыға келген Пенков деген журналист Момышұлына жолығып, одан 
интервью алмақ болады. Бірақ Момышұлы ол кезде Москвада жатса керек. Бауыржанның 
«Бухарест» мейманханасында жатқан адресін алып, журналист оны іздеп барады. Сонда 
журналист жаңағы мен сияқты қағазына қарап алып, алғашқы сұрағын қояды: 
«Сізді соғыста батыр болды дейді. Шыныңызды айтыңызшы: ешқашанда корыққан жоқсыз 
ба?» 
- Шынымды айтайын ба?- деді Бауыржан оған. 
- Тек кана шыныңызды айтыңыз, - дейді журналист жымиып. 
Бауыржанның үстелінің үстінде үлкен бір пышақ жатыр екен. Ол көзі аларып, мұрты 
тікірейіп, сол пышақгы бас салады да, орнынан шапшаң атып тұрып, журналистке қарай 
құлаштап сермеп кеп қалады. Жаңа ғана күліп отырған журналистің түсі құп-қу боп кетіп, 
орындығымен шалқасынан кұлап түсе жаздайды.
- Сіздің бірінші сұрағыңызға жауап бердім ғой деймін. - Бауыржан осылай деп 
журналистке бас иеді. Журналист апалақтап басын изейді. - Енді екінші сұрағыңызды 
қойыңыз, - деп қолындағы пышақты үстелдің шетіне лақтырып жіберіп, орнына отырады. 

Бауыржанның бұл оқиғасын бізге сол сәтте оның қасында болған бір жазушы айтып 
келген еді. Сол ойыма түсіп күліп жібере жаздаған мен тез ернімді жиып, Бауыржанға 
былай деп бірінші сұрағымды қойдым: 
- Сіз бала күніңізде қандай кітаптарды қызыға оқыдыңыз, Бауке? 
Бауыржан. Сен бұл сұрағынды «бала күніңде және ересек кезіңде» деп қойғын. Мен 
бәріне бір-ақжауап берейін. 
Автор. Солай болсын онда. 
Бауыржан. Мен жас кезімде де, ересек күнімде де кітапты көп оқыдым. Осы күнге дейін 
кітаптан бас алмаймын. Құныға оқығандарым франңуз, орыс және испан классиктерінің 
кітаптары. Диккенсті түсінбедім, аяғына дейін оқи алмадым. Менің кітапты көп оқуыма 
негізгі себеп қызмет бабына байланысты үнемі жалғыз жүруім болды. Мәселен, мен бес 
жыл 
Қиыр Шығыста, Тайгада жүрдім. Күндізгі қызмет біткеннен кейін кешке үйде жалғыз 
каласың. Осы жалғыздықты жою үшін әдебиетті көп оқуға машықтандым. Казақ 
жазушыларының арғы-бергілерінің бәрін де оқыдым. Жә, енді мен саған жаңағы негізгі 
әңгімемнің желісін жалғастырайын. 
1928 жылы Шымкентте жетіжылдық мектепті бітірдім дедім ғой. Осы күнгі КазПИ ол 
кезде Орынборда еді. Аздап оқудың дәмін татып алғаннан кейін енді соған түсіп оқығым 
келді. «Ойладың - орындадың» деген сөз бар емес пе орыста. Сол айткандай, ойға 
алуым-ақ мұң екен, Орынборға тарттым да кеттім. 
Орынбор деген жер суық болады екен. Жұка киіммен барған мен дірдектеп, жанымды 
коярға жер таба алмай жүрдім. Институттың директоры Тоқтыбаев деген қазақ екен. Бір 
күні бүрсеңдеп институтқа кіріп келе жатыр едім, сол кісі кездесе кетті де: 
- Әй, қарағым, бері келші,-деп мені кабинетіне ертіп апарды. Тоқтыбаевтың үнемі 
маған көзі түсіп, күйсіз жайымды аңғарып жүреді екен. Ол бірден өз ұсынысын айтты. - 
Мына киіміңмен, шырағым, сен Орынборда оқи алмайсың, ауруға шалдығуың мүмкін. 
Адамға алдымен денсаулық керек. Мә, мына қағазды бухгалтерге апарып, ақша ал да, 
еліңе қайт. Мінеки, мен ВУЗ-дың есігін осылай жаптым. 
Сонымен, сорайьш Жуалыдағы ауылға қайтып келдім. Келе сала әкемнің 2-3 қойын 
сатқызып, кебіс кидім, пальто, малақай сатып алдым. Өстіп, шыт жаңа болып киіндім де, 
гүбірналық (ол кезде Жамбыл, Шымкент, Кызылорда үшеуі бір гүбірна болатын) оқу 
бөлімінің бастығы Әшіров деген кісіге келдім. Оған өзімнің жеті класс бітіргенімді, тұрмыс 
жағдайыма байланысты Орынбордан қайтып келгенімді айтып, қызмет сұрадым. Әшіров 
қуанып кетті. 
- Сен сияқты білімі бар қазақ баласын іздеп таба алмай жүрміз ғой, шырағым-ау. Кәне, 
мен сені мұғалім етейін, - деп қолыма бір жапырақ қағаз жазып берді. Сөйтіп, екі жыл 
бастауыш мектепке мұғалім болдым. 
Ол тұс ел басқару ісіне баулу үшін жергілікті ұлт адамдарын жоғары қызметтерге көтеріп 
жатқан шақ еді. Біздің Бурныйда да икемі бар қазақтарды жоғарылата бастады. Бір 
жақсысы олардың орынбасарлары мамандар, орыстар болатын. Білімі аз басшыға істің 
мән-жайын солар үйретіп отыратын. Сол тұста бір күні менің де жоғарылап шыға келгенім 
бар емес пе. Ол былай болды. 
Ол кезде райкомда да екі-ақ адам: секретарь мен есепші, райисполкомда да екі-ақ адам: 
председатель мен жауапты секретарь жұмыс істейтін. Райкомымыздың секретары 
Кабаков деген кісі де, райисполком председателі Дүйсенғали Бурабаев деген семинария 
бітірген бұрынғы мұғалім еді. Аудандык атқару комитетінің жауапты секретары Губанов 
деген адам орнынан түсіп қалды да, райком мен райисполком оның орнына кандидатура 
таба алмай састы. Бурабаев өзі бұрын мұғалім болған соң ба, кім білсін, әйтеуір, маған 
тоқтаса керек. Сонымен мені, ай-шайға қаратпастан, аудандық атқару комитетінің 
жауапты секретары етіп тағайындап кеп жіберді. 
Жауапты секретарьдың жұмысынан еш хабарым жоқ. Әйтеуір, оңаша кабинетім бар. 
Қалқиып сонда отырамын. Оңаша отырғаннан кейін менің не істеп, не тындыратынымды 
ешкім біліп жатқан жоқ. Сырт жұрт осы бірдеңе бітіріп отыр деп ойлайтын шығар. 

Ал ештеңені де ұқсата алмағаным өзіме аян. Бурабаев маған анна мәселе, мына мәселе 
жөнінде аудандық атқару комитетінің қаулысын, шешімін шығар, ана жерге қатынас жаз, 
мына жерге жарлық жібер дейді. Мен олардың қалай жазылатынын да білмеймін. 
Бірдеңелерді нобайлап, осылай болар деп тұспалдап, Бурабаевқа алып барамын. 
Бурабаев ұстамды педагог еді. Менің жазғандарымды алдына алып отырып, маған 
ұрыспастан, ренжіместен ерінбей соларды бірі кызыл, бірі көк түсті қарындашпен 
түзететін де отыратын. Мен Бурабаев қып-қызыл ала етіп берген документтерді қайта 
көшірумен күн өткізетінмін. Содан кейін әр документтің соңына аудандык атқару 
комитетінің председателі Бурабаев деп 
қол қояды, жауапты секретары Момышұлы деп мен кол қоямын. 
Ал шындығына келгенде, аудандык атқару комитетінің председателі де, секретары да 
Бурабаев еді. Не керек, ақыры Бурабаев мені үйретіп шығарды. Сөйтіп, мен үш жыл
аудандық атқару комитетінің секретары болдым. 
Мен сол Бурабаевты күні бүгінге дейін ұмытпаймын. Менің орысша сауатты болуыма, іс 
қағаздарын дұрыс жазуыма сол кісі көмектесті. Жалғыз іс қағазы емес, менің газет, кітап 
оқып өсуіме де сол кісі жетекшілік жасады. Оқитын кітаптардың тізімін беріп, не 
оқығанымды тексеріп, газеттерден не оқып, не қойғанымды үнемі қадағалап, өзімді 
ысылдырып адам етті. 
Автор. Сіз сол кездерде кім болсам деп арман еттіңіз? 
Бауыржан. Мен ол кездерде тек қана қатарымнан қалмауды ғана ойладым. 
Автор. Әскерде, соғыста кандай кітаптар оқыдыңыз? Қандай 
жағдайда, қалай оқыдыңыз?
Бауыржан. ...Толстойдың «Соғыс және бейбітшілігі» мен «Севастополь әңгімелерін», 
Пушкин мен Лермонтовтың әскери прозасын, адмирал Нахимовтың, адмирал 
Макаровтың, ағылшын адмиралы Нельсонның кітаптарын, казак кітаптарынан мен 
Абайды ешқашан да жанымнан тастаған емеспін. Мен Абайды ақын деп қана емес, 
ойшыл, философқа балап оқыдым. Барлап қараған және әскери көзбен караған кісіге 
Абайдың өзі қып-қызыл соғыс. Рас айтамын. Мәселен, оның «Жасымда ғылым бар деп 
ескермедім» деген өлеңін алшы, жатқан соғыс емес пе? 
Автср. Сіздің көзіңізбен қарағанда солай шығар, Бауке?
Бауыржан (алая қарап алып, сөзін ары карай жалғады). Москва түбінде тұрғанда 
Қазақстаннан алдырып, Шоқан Уәлиханов шығармаларының ертеде шыққан басылымын 
оқыдым. Ал «Абай» романының бірінші кітабы менің қолыма соғыста жүргенде тиді. Өз 
қолымен автограф жазып оны Мұқаңның өзі жіберді. Мен оны оқып шығып, Мұкаңа 
арабша 6 бет хат жаздым. Мұкаң менің кітапқа берген бағама разы болып, 3 бет жауап
жолдады. Содан соң Сәбит автограф жазып «Жұмбақ жалауын» жіберді. Мен оны сонау 
Қиыр Шығыста жүргенде оқыған едім. Бұл білетін адамдардың жібергендері. Ал мен 
мүлде білмейтін адамдардан және 2 кітап алдым. Олар Омар Һайямның өлендер жинағы 
мен Сағдидің «Бустан» атты кітабы. Екі кітапты жіберген де Москва әйелдері екен. 
Олар мен жайында журналдан окып, қолдарына түскен бұл кітаптарды маған сыйлық 
ретінде жолдапты. Олардың біреуі былай деп хат жазыпты: «Сіздің Москваны қорғаудағы 
ерлігіңізге сүйсініп және Сізді өз үйіміздің ең жақын жанашыры деп есептеп, қолыма бүгін 
ғана түскен осы кітапты Сіз оқысын деп жолдап отырмын». Екеуін де оқыдым. «Бустан» 
кітабы әлі күнге дейін бар. Омар һайям кітабын жоғалттым. 
Автор. Екеуі де әйел дейсіз бе? 
Бауыржан. Иә, әйел деген ең сезімтал халық кой. Бұл менің әскерде, соғыста қандай 
кітаптар оқығаным жайында. Ал енді қалай оқыдың дейсің ғой? Уставта «Командирдің 
ойы» деген тарау бар. Оның мәні командирдің алған бұйрығын саналы түрде жүзеге 
асыруы үшін оның ойланып, толғануына уакыт беру деген мағынаға саяды. Мен қатал 
болғаныммен ұшқалақ командир болғаным жоқ. Бұл мақтан емес. Мен үлкен командирдің 
өзінен кіші командирлердін соңынан қалмай қайта-қайта өкшелей бергенін ұнатпаймын. 
Бұйрығынды бер. Оның ойлануына уакыт қалдыр. Орындалғанын уакытында тексер. 
Менің қағидам осы. Солдаттар мен командирлер арасында 3-4 сағат болып, тиісті 
бұйрығымды бергеннен кейін мен жертөлеге қайтамын. Келемін де жазбаларымды 

жазамын. Аяқталмаған кітаптарымды оқып бітіремін. Ал мен еш кітапты сызып, белгі 
салып оқыған кісі емеспін. Олай ету адамның ойын бөледі. Ол кезде мен стильге назар 
аудармайтынмын. Оқырман ретінде ғана оқитынмын. Онда оқығанымның бәрі тасқа 
түскен бедердей болып, ойымда ұмытылмай сақталып қалатын. Уставтың кез келген 
статьясын, кез келген қолбасшының нақыл сөздерін жатқа соға беретінмін. Бұл сұрағың 
бітті ме? Енді ары қарай кетейік. 
- Иә, райисполкомда үш жыл секретарь болдым, Бурабаев маған ұстаздық етті дедім 
ғой. Содан кейін Жуалыға тағы да екі аудан қосылып, аудан үлкейді де, енді 
райисполкомға председатель болып Таран Бердібаев деген кісі келді. Ал аудандық 
партия комитетінің секретары болып Ефимов деген жолдас тағайындалды (кейініректе 
Хабаровск өлкелік партия комитетінің секретары болатын осы Ефимов). Мен жаңа 
председателім Бердібаевқа 
жақпадым. Өзі сауатты кісі еді. Мен бірдеңені қате істесем, ол үйретудің орнына 
тыржиятын болды. Үйретуге үйреніп қалған басым, мен де тырсия қалып жүрдім. Ақыры 
ол мені секретарьлықтан босатуға айналды. Сол кезде мені Ефимов шақыртты. Соның 
алдында ғана аудандық милиция бастығы орнынан түскен еді. Ефимов маған соның 
орнын ұсынды. 
- Бұл менің қолымнан келе ме? - дедім оған. 
- Келеді. Сенің қолыңнан одан басқа да талай жұмыс келеді әлі, - деп күлді Ефимов. 
Тегі ол Бердібаев екеуіміздің шәлкем-шалыс келе беретінімізді естіген болуы керек. - Сен 
жассың, жігерің бар, әлде, жоқ па жігерің? 
- Бар, - дедім мен. 
- Мен соны біліп айтып отырмын ғой,-деді Ефимов әзілдеп. - Тек жігерің ғана емес, 
сенің айдының, айбының да бар. Даусың да гүрілдек...- Ол сақылдап күліп алды, күлкісінің 
өзімен адамды еліктіріп әкететін кісі еді. Сонсоң арқамнан кақты. - Сен шамданып қалма, 
әзілді түсінесің ғой өзің? 
V
- Түсінемін,-дедім расында да шамдана бастаған мен. 
- Ал әзілді түсіне білу қазіргі милиция бастықтары үшін ен керекті қасиет. Осы 
қызметке бар, жолың болсын. Ал Бердібаев өзінің қалаған адамын хатшы етіп алсын. 
Осыдан кейін Ефимов милиция бастығының орынбасарларын шакыртты. Олар менен 
үлкен адамдар екен. Ефимов соларға тапсырма берді. 
- Бала демей, бағынындар. Көмектесіндер, - деді. 
Сөйтіп, мен алты ай милиция бастығы болдым. Сүзекпен ауырып, ол қызметтен өзімнен 
өзім түсіп калдым. Одан бұрын бастық болған кездегі бір хикаямды айтып берейін. 
Сол кезде Сырдария гүбірнасында Емельянов деген аса маңызды істер жөніндегі 
тергеуші бар еді. Ол өзі бір өте білімді юрист болатын. Аудандык милицияға мен бастык 
болғаннан кейін, бір күні Жуалыға сол кісі келіп қалды. Мен бұрын ол кісіні көрмегенмін. 
Қаперімде түк жок, кабинетімде отыр едім, бір тәпелтек кісі кіріп келді. Сәлемдескеннен 
кейін бас-аяғыма қарап алды да: 
- Шырағым, милиция бастығы кайда екен? - деп сұрады. Тегі менің түріме карап, 
бастық шығып кеткенде соның орнына келіп отырған жас милиционерлердің бірі шығар 
деп ойлаған болуы керек. 
- Мен, - дедім орнымнан тұрып. 
Ол кісі маған документін керсетті. Сөйтсем Емельяновым осы кісі екен. Бастық 
болғанымның өзіне 5-6 ғана күн болған. Не бар, не жоқты білмейтінмін. 
- Ендеше барып түрмені көрейік, - деді ол. 
Келдік. Көрдік. Адам деген бықып жатыр. Емельянов әркімдермен сөйлесіп, не үшін 
жатырсың деп сұрайды. Олар білмейді. Қораға шықтык. Қорада 69 ат байлаулы тұр. 
- Бұлар кімдікі? 
- Түрмедегі қазақтардікі. 
- Аттарын неге қайтармайсындар? - дейді Емельянов.

Оны да ешкім білмейді. Емельянов мені ертіп, қайтадан кабинетке келді. Содан кейін 
сабырмен кодексті алып керсетті де, түсіндіре бастады. 
-Түрмеде 250 адам жатыр, - деді ол. - Осының көбіне қамауға берілген санкция жоқ. 
Заңсыздық, совет заңын бұрмалаушылық деген осы болады. Адамды қылмысы болса 
түрмеге қамауға болар. Бірақ олардың аттарын түрмеге қамауды қайдан тапқансыздар? 
Меніңше милиционерлеріңіз өзіне жақпаған адамдардың бәрін айдап әкеп түрмеге қамай 
берген. Ал протоколсыз бір адамды түрме босағасын аттатуға қақыларыңыз жок. Әрине, 
бұл сіздің кінәңіз болмас, сіз жаңадан ғана тағайындалған екенсіз. Енді осы адамдардың 
қаншасына протокол жасалған екен? Соларды тексертіп, осында алдырыңызшы. 
Мен аппаратымды шақырып, Емельяновтың тапсырмасын айттым. Жұрттың бәрі 
Емельяновтан корқып зыр жүгірді. Тексерсек 50 адамға протокол жасалыпты. 
- Протоколсыз жатқан адамдардың бәрін де қазір өзіңіз барып, түрмеден 
босаттырыңыз,-деді Емельянов маған. - Ертеңге дейін мен мына протоколдарды қарап 
шығайын. 
Мен барып екі жүз адамды бірден түрмеден босаттырдым. Қазақтар өздерінің 
босағандарына сенер-сенбестерін білмей, маған қайта-қайта жалтақтап қарай береді. 
- Қарағым, сен келмесең, біздің босанатын түріміз жоқ еді, - деп маған рақметті үсті-
үстіне жаудырып жатыр. Аттарының жанына жетіп, жалына колы тиісімен ырғып мініп, 
«Осы пәлелерден шынымен құтылдық па, жоқ па?» дегендей, арттарына жалт-жалт 
қарасып, дала қойнына сүңгіп, ызғытып кетіп жатыр, кетіп жатыр. «Ей, момын халқым, - 
деймін мен олардың сондарынан қарап тұрып, - «Сен келмесең, біздің босанатын түріміз 
жоқ еді» деп, сендер маған разы болып барасындар. Іштеріндегі көзі ашық деген менің 
өзім сендердің ақ, қараларыңды айыра алмай, қанша күн босқа қамауда ұстадым. Егер 
Емельянов келмесе өздеріңнің әлі қанша күн жатарларынды білмей, мені босқа мақтап 
барасыңдар-ау». 
Ертеңінде Емельянов протокол заңсыз жасалған деп, тағы да жиырма адамды 
босаттырды. Содан соң ол жиналыс өткізіп, бізге социалистік зандылық туралы лекция 
оқыды. Совет азаматтарынан заңсыз бір адамды түрмеге отырғызған адам өзі түрмеге 
қама- 
лады деді. Бәріміздің зәреміз ұшты. Әпербақан милиционерлер моп-момақан болып 
қалды. Осыдан кейін кылдай қиянат көрсем, қылыштай кырқып отыруға бекіндім. Әр түрлі 
кодекстерді оқып, оның әр статьясына зер сала бастадым. 
Автор. Сізді біреулер теріс азу, тентек атағысы келген бе, осы калай өзі, Бауке? 
Бауыржан (ойланып, мұртын тістеледі. Қабағын түйіп, басын көтерді). Мен 25 жыл әскерде 
болдым. Біле білген кісіге бұл үлкен университет. Ең алдымен мен коммуниспін. Осы 25 
жылдың ішінде мен талай қолбасшымен кездестім, сабақ алдым, талай генералдың қол 
астында қызмет істедім, тәрбие көрдім. Талай ұлттың өкілдеріне командир болдым, 
тәрбиеледім. Өйткені командир деген әскери педагог қой. Осы әр ұлт адамдарымен істес 
болғанымды өзіме ерекше бір мектеп деп бағалаймын. Себебі, чуваш мынадай екен-ау, 
кырғыз мынадай болады екен-ау деп ойланасың. Анна халық анадай дәстүрін 
қастерлейді, мына халық мынаны құрметтейді екен-ау деп толғанасың. Мен осы 25 жыл 
ішінде қара мағымда болған үстеріне шинель киген солдаттар аркылы Совет Одағының 
барлық халықтарының жанын ұқтым деп ойлаймын. Өйткені олардың жүректері - 
іштерінен шыққан балалары-менің алақанымда болды. Отан үшін өз басымды өлімге 
байлай отырып, 
мен оларды ажалмен алысуға жұмсадым. Олардың өлмеуі үшін, өз ұрпақтарын, өз 
халықтарының намысын, оның өздері сүйетін асыл қасиеттерін аман сақтап қалу үшін 
жұмсадым. Өзім де жаным арымның садағасы, халқым үшін қасықтай қаным пида деп, 
жанып тұрған отқа талай түстім. Мен соғыс кезінде «Красная звезда» газетіне былай 
жазғанмын: «Өз халкын кұрметтеп, сүймеген адам опасыз, оңбаған адам» дегенмін. Сол 
сөзімді әлі де кайталаймын. Өйткені, Энгельс айткандай, өз елінің бағасын білген адам 
ғана басқа елді қадірлей алады. Өйткені халықтардың туыстығы алдымен адамдардың өз 
халкына сүйіспеншілігі арқылы ғана келеді. Мен өзге ұлттарды құрметтеуші, өз ұлтын 
сүюші адам- мын. Мен нацизмның туын көтерген фашизмге қарсы жан аямай күрескен 

кісімін. Мен Гитлердің нацист армиясына қарсы қол бастаған адамдардың бірімін. Мен 
фашистерді жан-тәніммен жек көріп соғыстым. Мен Советтік Отанымды жан-тәніммен 
жақсы көріп соғыстым! Осы екеуін де, жауға деген өшпенділік пен Отанға деген 
сүйіспеншілікті айтамын, мен қол астымдағы әр жауынгердің, әр командирдің жүрегіне 
ектім! Білегіне емес! 
(Көйлегінің оң жақ жеңін түріп жіберіп, бала күнінде білегіне еккен шешектен қалған екі 
дақты көрсетті.) Міне, мынау емес, бұл - дәрігерлердің жұмысы. Ал мен олардың жүрегіне 
ектім. 
Бағана да айттым: мен нацистерге қарсы 207 рет ұрысқа қатысып, 5 рет өлімнің 
құрсауында қалған, 2 рет өлімші болып жараланған жанмын. Ендеше, мен қалай теріс азу 
тентек боламын?! Дауысымның қаттырақ шығып кеткеніне кешірім еткін сен. Ол кезде 
менің 
Қазақстанға хат жазып, халық ақындарының айтысын ұйымдастыру керек, бұл халықтың 
рухын көтереді дегенім кейбір жеке адамдарға ұнамаған болар. Кейбір ұлттық 
киімдеріміздің үлгісін сақтау, үлкенді құрметтеу, ананы ардақтау, ағаны қадірлеу сияқты 
жақсы дәстүрлерімізді жандандыра беру жайындағы пікірім жақпаған шығар. Менің мұным 
көп халықты мемлекетіміздің түрі ұлттық, мазмұны социалистік мәдениетіне, салт-
санасына 
өзіміздің ұлттық үлесімізді қосайық деген игі тілек еді ғой. Мен кеше, кырық төртінші жылы 
осыны айтып едім ғой.
Бауыржан осыны айтты да, ақ мүштікке сигарет сұғып, темекісін тұтатты. Мен оның 
айтқанына ілесе алмай, бұқиып қағазымды жазып жатгым. Мені қозғағысы келмеді-ау 
деймін, ол темекісін аузына тістеген күйі, ұзын екі қолын төсекке тіреп, жайлап көтеріліп, 
есіктен шығып кетті. 
Онын соңғы сөздерін жазып болған соң, менің есіме сол жылдары сонау соғыста жүргенде 
естіген кейбір әңгімелерім түсті. 
Бұл өзі бір жағынан казақтың «ұзын құлағының» соғыс сияқты қиын кезенде де, жердің 
алыстығына қарамастан, өз қызметін адал атқарғандығының айғағы іспетті де. Сол ұзын 
құлақтың окопқа әкелген хабарының бір тарауында Бауыржанның Алматыға барғаны, 
қонақта болған үйлерінде парасатгы сөздер айтқаны баяндалатын. Мәселен, Бауыржан 
бір кісінің үйінде болған екен дейтін ұзын кұлақ. Сонда Бауыржанға бір тарелканың үстіне 
бір тарелканы қойып, оның үстіне бір кішкентай тарелканы орналастырып, соған кішкентай 
ғана ас салып ұсынған екен дейді. Бауыржан сонда бос тарелкаларды бірінен соң бірін 
сырғытып тастап, алдына ас салынған кішкентай тарелканы ғана қалдырып: «Осы үйдің 
тамағынан табағы көп пе деймін» деген екен әзілдеп. 
Сағатыма қарасам тура бір жарым болған екен. Осы кезде кухня жақтан Бауыржанның 
мені шақырған даусы естілді: 
- Әй, қарағым, ауқатқа келгін, шаршадың ғой, - деді ол. 
Бұл сәтте Бауыржан маған катал командир ролінен қамқор әке роліне ауысқан сиякты боп 
сезілді. 
VI
Түскі астың алдында қол шаятын жер іздей жүріп, Бауыржанның бөлмелеріне көз 
жүгірттім. Пәтердің Фурманов кешесі жақ бөлегінде кең үлкен бөлме бар екен. Сервант, 
телевизор сонда тұр. Ас ішетін бөлмелері осы болар деп жорамалдадым. Оның ар 
жағында тағы бір бөлменің есігі көрінеді. Ол жатын бөлме болуға тиіс деп ойладым. Сонда 
бұл пәтер негізінен төрт бөлмелі сияқты. Осы арада Бауыржанның бұл үйді қалай 
алғандығы жайында жұрт аузында жүрген мына әңгіме ойыма түсті. 
Бауыржан бұрын Дзержинский көшесінде, шағындау пәтерде тұрса керек. Қалалық 
советтен кеңірек пәтер сұрайды. Бір күні оған қалалық советтің кызметкері телефон соғып, 
сіздің өтінішіңіз орындалды, келіп кең пәтердің ордерін алыңыз дейді. Бауыржан барып 
бес бөлмелі пәтердің ордерін алады. Пәтерімді көрейін деп жаңа үйге барса, есік алдында 
мұңайып тұрған қартаң орыс әйеліне кездеседі. 

- Неге мұңайып тұрсыз, шешей? - дейді ойында ештеңе жоқ Бауыржан әйелдің қасына 
тоқтап. 
Әйел қалалық советтің осыдан екі бөлмелі пәтер бермек боп уәде етіп келгенін, бірак дәл 
ордер берерде ол уәделерінен тайып қалғандығын айтады. 
- Маған деген үйді бір үш бөлмелік пәтермен біріктіріп, бір полковникке беріпті. 
Қайтейін, менің де балам соғыста өліп еді. Әрине, ол солдат еді,-дейді. 
Мұны естігенде Бауыржанның барлық түгі сыртына теуіп шыға келеді. Жирен мұрты 
едірейіп, электр сымының біріне бірін жақындатқан екі ұшындай болып, шытыр-шытыр ете 
қалады. 
- Мұңаймаңыз, шеше, қазір ордер беретін жерге барыңыз - пәтеріңіз өзіңізге тиеді,- 
дейді де Бауыржан мініп келген машинасына отырып алып, қайтадан калалық советке 
тартады. 
- Мен маған біреуге берілген пәтерлерді бер деген жоқпын, - дейді ол бағана қолына 
ордер ұстатқан қызметкерге келіп.- Мына ордерді жыртыңыз да, пәтерді бұрын уәде 
етілген адамдарға беріңіз! 
Осылай деп ол қолындағы ордерді қайтарып береді. Қалалық совет кызметкері 
қалбалақтап: 
- Ол адамдарға пәтер кейінірек беруге ұйғарылған еді. Сіз пәтер сұраған соң сол 
екеуін қосып, сізге қамқорлық жасайық деген едік... 
- Молчать! - дейді Бауыржан көзі ежірейіп, мұрты одан са- йын тікірейе түсіп. - Маған 
мұндай қамқорлықтың керегі жоқ. Жиырма минуттан кейін маған телефон соғып, бұл 
пәтердің бұрынғы иелеріне берілгендігін хабарлаңыз. Понятно вам?! 
- Түсінікті, түсінікті, жолдас Момышұлы. Тек сіздің берген пәтерден неге бас тартып 
тұрғаныңыз түсініксіз. 
- Ол солдаттың анасы ғой! Солдаттың анасы деген сөздің мағынасын түсінесіз бе? 
Солдатгың анасы - Россияның анасы! Енді ұғынықты ма сізге? 
Қызметкер басын изейді. Расында да ол бірсыпыра уақыттан кейін Бауыржанның үйіне 
телефон соғып, жаңа пәтердің бұрынғы иелеріне ордер жазылып бергенін хабарлайды. 
- Ордер алғанда олардың қуанышында шек болған жоқ,-дейді қызметкер. - Әсіресе 
қарт ана қатты қуанды. Сіздің Бауыржан Момышұлы екеніңізді білгенде және Сіздің 
«Солдатгың анасы - Россияның анасы» деген сөзіңізді айтқанымда ол жылап жіберді. 
«Кітаптарын оқығанда Момышұлы дәл сондай азамат шығар деп ойлаушы едім, 
қателеспеген екенмін» деді. 
- Хабарыңызға рақмет, - деп Бауыржан трубканы іліп қояды. 
Содан бірсыпыра уақыт өткеннен кейін Бауыржанға Фурманов көшесінен басқа пәтер 
берілген екен. Ел аузындағы әңгімелердің бір нұсқасы осындай болатын. 
Баукеңнің сол пәтері осы екен ғой деп ойладым ішімнен. Осыған жалғаса Баукеңнің 
ананы ардақтауы жайындағы екінші бір аңыз-әңгіме және есіме түсті. Бұл оқиғаны маған 
1957 жылы Москвада, Қоғамдық ғылымдар академиясында окыған жігіттердің бірі айтып 
еді. Сол жылы июньнің бас кезінде Москвада татар әдебиеті мен өнерінің онкүндігі өткен.
Оны Одақтар үйінің колонна залында Сурков ашқан. Татар әдебиеті мен мәдениетінің 
қайраткерлері тегіс президиумге жайғасады. Күміс көмей, жез таңдай ділмар Сурков 
оларды астанаға келуімен құттықтап кіріспе сөз сөйлейді. Сөйтіп ол енді баяндамашыға 
сөз бере берген кезде залдан: 
- Алексей Александрович! - деп саңқ еткен үн естіледі. 
Жұрт тосын үнге елең ете қалады. Залдың алдыңғы жағынан иығында погоны бар, 
офицер формасындағы сұңғақ бойлы, қоңырқай жүзді адам орнынан тұрады. Бүкіл зал 
офицерге назар аударады. 
- Әмина ханум қайда, Алексей Александрович? - дейді офицер жайлап, таза орыс 
тілінде. - Президиум үстелінің басынан мен ол кісіні көре алмай тұрмын. 
Залдағылардың көпшілігі Москваның татарлары болса керек. Офицер Әмина атын 
атағанда олар гу ете түседі. Басқалар Әминаның кім екенін білмейді, татар мәдениеті 
өкілдерінің бірі 

болар деп ойлайды. Оны жоқтап тұрған мына офицер де татар шығар дейді іштерінен. 
Майталман Сурков офицерге қарап үнсіз бас изейді де, сәл ойланып алып, қайтадан 
зымырата жөнеледі.
- Әмина ханум бойына біткен кішіпейілдікті сақтап президиум үстелінің басына келмей 
қалған болар, - дейді ол жан-жағына қарап, президиумның арт жағына да көз жіберіп. - 
Біздің асыл досымыз, Совет Одағының Батыры Мұса Жалил де өзінің сүйікті жары Әмина 
ханумды дәл осы кішіпейілділігі үшін де құрметтеген болар. Бірақ Ұлы Отан соғысының 
каһарманы, даңқты гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы Батырдың жарын осы жи 
налыстың президиумынан көруді орынды ескертті, рақмет, Бауыржан. - Ол залдағы 
ұсыныс айтқан офицер отырған жаққа басын иеді. - Біз бұл ұсынысты шын ықыласпен 
қостап, Әмина ханумның президиумға келуін өтінеміз. 
Сол кезде зал шатырлата қол соғады. Шапалақ даусы қабырғаны жарып кете 
жаздайды. Мұса Жалилдің жары президиумге барып орналасқанша қол соғу тоқталмайды. 
Бағанадан бері Әмина ханум дегеннің де, оны президиумге шакырған офицердің де кім 
екенін білмей аңтарылып отырған жұрт орындарынан тұрып: «Мұса Жалил - Бауыржан 
Момышұлы!» «Мұса Жалил - Бауыржан Момышұлы!» деп қосыла дауыстап, бір ырғақпен 
кол соғып тұрып алады. 
- Біз анадай үлкен жиналыста жарып шығып, оның үстіне суырыла сөйлегенде 
аузымен құс тістейтін атақты шешен Алексей Сурковты тоқтатып қойып, Баукеңнің 
солдаттың жарын президиумге шығарған ерлігіне ерекше сүйсініп қайттық, - деген еді 
маған бұл әңгімені айтқан жігіт. - Баукең туралы жазылғанның бәрініңде шындық екеніне 
сонда анық көзіміз жетті. 
Оның өлген солдатты ардақтап, Әминаны той төріне шығаруы бүкіл жұрттың жүрегін 
тебірентті. Академия мен партия мектебінде оқып жүрген қазақтар үзіліс кезінде жиналып 
барып Баукеңнің қолын алды... 
Қолымды шайып, кухняға жеткенше мен бұл екі оқиғаны ерекше разылықпен есіме 
түсіріп өттім. 
Түскі асқа қойдың төсін қатық қылған күріш көже іштік. Менің тәрелкеме төстің 
сүріншек деп аталатын басы түскен екен. Бірақ мен оны жақсылап мүжіп, кеміре алмадым. 
Өйткені Бауыржан ас үстінде әңгіме айтып отырды. Маған қомағайланып ас жегеннен де, 
құнығып әңгіме тыңдау артық еді. 
- Кеше осы жерде, - деп, Бауыржан мен отырған орындықты нұсқады, - Гофман 
отырды. Ол бұрын біздің 316-атқыштар дивизиясының штаб бастығы болған кісі. Артынан 
жоғарылап, корпустың штаб бастығына дейін көтерілген. Кейін ол өзін дұрыс ұстамай, 
совет офицеріне лайықсыз мінез керсеткені үшін орнынан түскен еді. Сол себепті оның 
аты біздің кітаптарымызға енбеген. Қазір Ялтада тұрады екен, 6 бөлмелі үйім, бау-бақшам 
бар деп бөсіп отырды. Сол келіп, Алматы мені алақанына салып қарсы алмады деп 
өзінен-өзі маған өкпе соқты. 
- Бектің кітабында да мен жоқпын, сенің кітабында да менің атым жоқ, сендер мені 
неге жазбайсыңдар осы? 
Мен оған жайлап жауап бердім. 
- Константин Николаевич, сіздің де ерлігіңізді жазатын бір жазушы туар әлі. Атақты 
«Война и мирдің» 1812 жылғы отан соғысы біткеннен кейін неше жылдан соң жарыққа 
шыққанын білесіз бе? 
- Білмеймін, білгім де келмейді, - деп бақырды ол. - Барлық документ менің қолымнан 
өткен. Міне, оның бәрі мына жерде, басымда,-деп ол маңдайын түрткіледі. - Сендер 
жазбасандар, өзім жазамын. 
- Сіздің басыңыздағы «документтер» ресми мәлімет ақпарлар ғана ғой, - дедім мен. - 
Кітап жазу үшін қағазға түскен хабарлар және оның сіздің басыңызда қалғаны жеткіліксіз 
мағлұматтар. Оның үстіне солдаттардың жанын, жүрегін білуіңіз керек. Кітап үшін ең 
қажетті мәліметтер осы. Мұндай мәліметгеріңіз мол болса, сіз жазасыз, әрине, - дедім 
сабырлы түрде. 
VII

Осы кезде Бауыржанның оң жағындағы орындықта отырған кішкентай қыз талпына 
ұмтылып, оның колындағы шанышкысын алды. 
- Бұл немере ме, Бауке? - деп сұрадым. 
- Қызымның кызы, - деді Бауыржан. 
- Жиен ғой,-деді әйелі. 
- Қызы не, ұлы не - баланың бәрібір, - деді Бауыржан кішкентай кызды басынан сипап. 
- Аты Анар. Атасын сондай жақсы көреді өзі. 
Осы арада өз басым бір рет Бауыржанның жан жомарттығының куәсі болғаны есіме түсті. 
...Театрдың ішінде ине шаншар бос жер жоқ. Қаланың қазақ қауымы тайлы-таяғына дейін 
қалмастан тегіс келгенге ұксайды. Отыратын орын тимегендер қабырғаны жағалай 
табандарынан тік тұр. Жұрт демін ішіне тартып, сахна жаққа құлақ салып, сілтідей тынып 
қалған. 
Сахнада ақындар айтысып жатыр. Әсіресе Қызылорда облысынан келген ақын кыз 
бен Шымкент облысынан шыққан жігітгің айтысына қалың жұрт қатты назар аударып, тырс 
етпестен тыңдап отыр. Халықтың қыз ақынға ерекше ден қойып, ілтипат білдіргеніне екі 
түрлі себеп бар еді. Біріншіден, басына үкілі тақия, үстіне қос етек көйлек киіп, қарсы 
алдындағы ақын жігітпен табан тіреп қазақша айтысып отырған Надежда Лушникова 
есімді 
орыс қызы болатын.
Екіншіден, ол қазақтың аса бір мұнды әніне салып, мұңды бір оқиғаның жібін тарқатып 
отырды. Ол өзі осы атырапта жаңада ғана болған жай еді. Шымкент пединститутына оқуға 
түскен өрімдей жас, өзгеше сұлу кызды осы жердің бір ожар жігіті оқуды тастап маған әйел 
болмайсың деп жазғырыпты. Осы жайды Надя өлең тілімен баяндап, осындай Қодар жігіт, 
Бекежан бозбалалар осы заманда тек қана сенің аулыңда кездесіп отыр. Жігітгерінді неге 
жөндеп тәрбиелемейсіңдер деп Надя қарсысындағы Шымкент ақынына қинала кінә 
таққанда бүкіл зал дүр сілкініп, қол соғып, гулеп кеткен. 
Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облысы ақындарының айтысы аяқталғаннан кейін сол 
арада, сол қалың қауымның алдында жюридің қорытындысы шығарылып, ақындарға 
жүлде берілді. 
Біреулер кілем алып, біреулер шапан киді. Төреші Надежда Лушникованың атын атап, 
оған еркектің «Маяк» деген қол сағатын ұсынды. Осы кезде залдың алдыңғы қатарында 
отырған әлдекімнің қаһарлы үні саңқ ете түсті. 
- Жоқ, Надя алмайды бұл сағатты!.. 
Ұзын бойлы, әскери киімді кара сұр адам орнынан тұрып, іле сөйлеп кетті. 
- Менің ана тілімде асыл сөздер ақтарып, жұрттың жүрегін тербеген мынау шүйкедей 
сары қыз! - деді ол жұртқа Лушникованы нұсқап. Зал демін ішіне тартып, тына қалды.- 
Сенің тілінді біліп, жай сөзінді сөйлей беретін орыс, неміс, өзбек, чечен, қырғыз толып 
жатыр, - деді ол енді төрешіге қадалып. - Бірақ сенің өнер тілінді өз тілінен артық білетін 
осы Надядан басқа кімді көрдің, айтшы, кәне? Кешегі Мариям Жәгөрқызының жөні бір 
басқа. Дәл бүгінгі бас бәйге біздің тілімізде бұлбұлдай сайраған осынау кішкентай қызға 
берілуі тиіс!.. Бұл осы айтысқа қатысу үшін Алматыдан арнайы Шымкентке келген бір топ 
ақын, жазушының бірі Бауыржан Момышұлы болатын. Ол Надяға төреші ұсынған «Маяк» 
сағатын алдырмады. 
Сыйлық үлесіліп болғаннан кейін Бауыржан әйелі Кәмәш екеуі Надя Лушникованы 
өрталарына алып, ювелир магазиніне барды. Магазиннен тандап жүріп «Лира» маркалы 
алтын сағатты сатып алды да, Бауыржан зергерге апарып, оның қақпағына мынадай 
сөздер жаздырды: «Надя, шеберлігің үшін. Б. Момышұлы, 25.02.1964 ж.» Сағатты 
Лушникованың қолына тағып жатып, Бауыржан тебірене тұрып тіл қатты: 
- Мұны саған Бауыржанның бергені деме, адал жүрек, асыл өнерің үшін саған қазақ 
халқының сыйлағаны деп біл, игілігіңе тақ, карағым... 
Ас ішіліп болғаннан кейін мен орнымнан тұрдым. Бауыржан темекі тартуға кірісті. 
- Бауке, мен ана бөлмеге барып, отыра тұрайын. 
- Иә, дұрыс, - деді ол. 

Біраздан кейін Кәмәш келіп, Бауыржанның төсегіне отырды. Тегі Баукең оны да қуып 
шыққан-ау деп ойладым ішімнен. 
Горькийдің жазушының әйелі жайында айтқан бір сөзін еріксіз есіме алдым. «Егер 
әйел өзін өзі кемтар еткісі келмесе, онда жазушыны сүймеуі, оған ерге шықпауы керек» 
деген еді ол бір әңгімесінде. Одан кейін сол Горькийдің әйел туралы айтқан мына 
бір сөзі тағы да ойыма оралды: «Дүниеде әйелден берік, әйелден айқын еш нәрсе жоқ, 
ендеше еркектің одан өзге сүйенері және жоқ». Мына Кәмәш та Баукеңнің жасы еңкейген 
шағында серіктесіп, оның сүйеніш тірегі болып отыр. «Көктемдей құбылмалы мінезі бар» 
Бауыржандай адамның қыбын тауып қызмет ету оңай іс емес-ау. Оған қаншама күш, 
қайрат, сезімталдық керек десеңші. Берік десе берік, мыкты десе мықтысың-ау, әйел заты, 
деп ойладым ішімнен. Бауыржан кухнядан шығып, менің қасыма келді. Екеуіміз тағы да 
оңаша қалып, түске дейінгі әңгімемізді қайтадан жалғастырдық. 
- Сонымен әлі милиция бастығымын ғой? 
- Иә, милиция бастығысыз. Ауданға Емельянов келіп, содан бірсыпыра істің жайына 
қандыңыз. 
- Рас, Емельяновтың ауданға бір келіп-кеткені маған кішігірім бір мектептей болды. 
Сонымен жұмысымды ептеп игеріп, қаз-қаз басып, қалтақ-құлтак жүре бастағандай шаққа 
жеттім. 
Бір күні ауданымызға Өлкелік партия комитетінің өкілі болып, жабдықтау халық 
комиссары Нығмет Сырғабеков деген кісі келді. Ол кісі аудан аралайды екен. Ефимов пен 
Бердібаев мені соның қасына қосып берді. Сырғабеков ақылды, байсалды, барынша 
көшелі адам екен. Тек қана «қалқам, шырағым» деп сөйлейді. Жол-жөнекей менің барлык 
жайымды сұрап, істе жіберген кемшіліктеріме талдау жасап, ағалық акыл, кеңесін 
ақтарыла айтып, жөнге келетін, жобаға жанасатын істеріме қатты қуаныш білдіріп, 
жанымды жасытпай, жігерлендіріп, ынталаңдырып отырды. Оның алдында Емельяновтың 
келуі ауылда совет жұмысын жүргізудің бірінші баскыш мектебіндей болса, 
Сырғабековтың келуі екінші басқыш мектептің білімін бере бастағандай еді. Бірақ мен ол 
мектептің оқуын тауыса алмай, орта жолда мұрттай ұштым. 
Бір жығылғанда қатарынан екі рет кұладым. Ол былай болды. 
Үшінші күні кешке карай Сырғабеков екеуіміз Бурныйға келдік те, менің досым 
Кононенконың үйіне түстік. Келсек, Кононенконың кішкентай қызы қатты ауырып жатыр 
екен. Мына менің түрім түксиіп тұрғанымен, аса балажан адаммын. Бұл менің кішкентай 
күннен бойыма сіңген дағдым. Сол дағдыммен колды-аяққа тұрмай шырқырап жатқан 
баланың мандайынан сипап, бір кішкентай көтеріп жүріп едім. Сөйтсем ол бала сүзекпен 
ауырып жатыр екен. Ертеңіңде басқа ауылдарға тағы да жүріп кеттік. Таңертең бойым 
ауырлап тұрған сияқты болды. Жолда өн бойым қызып, қалшылдай бастадым. Қасымдағы 
Сырғабековке: 
- Ағай, мен ауырдым, - деуге ғана шамам келді. Содан соң не болғанымды білмеймін. 
Сырғабеков мені дереу аудан орталығына жеткізіп, ауруханаға жатқыздырады. Сол 
жатқаннан мен ауруханада екі ай жатгым. Ал милицияға бастық керек. Мен ауруханада 
жатқанда бұрынғы взвод командирі Мұкатай Егенбаев деген жігіт милиция бастығы болып 
тағайындалады. 
Бауыржан сигаретін мүштікке сұғып, темекі тұтатуға кірісті. Мен қағазыма 
қарадым. Даярлап әкелген сұрақтарымның ішінде: «Сіз балалардың басынан сипап, 
мандайынан иіскейсіз бе?» деп басталып, Бауыржанның балалык шағына байланысты 
қойылатын екі-үш сұрақ бар еді. Өйткені мен Бауыржан сияқты адамдар ешкашан 
баланың бетінен сүймейтін қатал келетін шығар деп ойлағанмын. Ал оның кішкентай 
жиені Анарды алақанына салып мәпелеп отырғанын көргеннен кейін және өзінің жас 
баланы жақсы көретіндігінен сүзек ауруын жұқтырып алғанын есгігеннен соң ол 
сұрағымның мүлде мәнсіз, орынсыз екенін ұқтым. Сондықтан оны тастап кетіп, балалық 
шағына байланысты өзге сұрақтарымды қоюға ұйғардым. 
Автор. Жаңа сіз бала күнімнен балажан едім дегенде тіліме бір-екі сұрақ келіп еді, Бауке. 
Соны сұрауға рұқсат етіңіз. 
Бауыржан. Сұрағын. Рұқсат. 

Автор. Балдырған кезіңізде қандай үй жануарларын жақсы көрдіңіз? 
Бауыржан. Қозы мен кұлынды жақсы көрдім. Бір кішкентай қара бұйра қозыны түнде 
қасыма алып жататыным әлі күнге дейін есімде (ақ мүштекті каттырақ тістеп сорды да, 
аузынан бұрк еткізіп түтін шығарды. Сәл ойланып, сөзін жалғады). Соған байланысты бір 
әңгіме айтып берейін. Жаңағы қара қозы екеуіміздің достығымыз сондай күшті болды. 
Басқа балалардың соңынан күшік еріп жүрсе, менің артымнан қара қозы қалмайтын. Мен 
оған даладан балауса, балғын шөп теріп әкеліп, өз қолыммен жегізетінмін. 
Оны өзенге ертіп апарып, өзім көтеріп тұрып, өзеннің тізеден асатын тұнық жерінен су 
ішкізетінмін. Күзге қарай кара қозым қазық аяқ марқа болды. Бірде күні бойы балалармен 
Жуалы тауының бөктерінде тынбастан асыр салып ойнап, кешке карай ауылға қайттық. 
Тау бұлағының бойынан қара қозыма деп жұлып алған бір қолтық көк шебім бар еді. 
Соны қос қолдап ұстап, төбеме көтере: «Пұшай! Пұшай» деп жүгіріп, өзіміздің үйдің 
қасына келдім. Келсем көкем бір марқаның аяғын буып тастап, енді бауыздағалы жатыр 
екен. Қарасам менің қара қозым. 
- Көке, бауыздама! - деп мен шар ете түстім. 
Менің «Біздің семья» деген орысша кітабымда айтылатын әкем Момыштың інісі 
Момынқұлды мен осылай «көке» деп атайтынтедім. Көкем шапшаң кісі болатын. 
- Жоқ, қарағым, қонақ келіп қалды,-деп қолындағы пышағымен қара қозыны 
тамағынан орып кеп жіберді... 
Маған бар дүние қып-қызыл болып кеткендей керінді. Сол жерде жата калып, жер тепкілеп 
жыладым. «Қара қозымды тірілтіп беріндер!» деп бақырдым. Бірақ мен қанша 
бакырғанмен қара қозы тірілмеді. Жанымдай жақсы көретін әжемнің де уатқанына 
көнбедім. Әжемнің құшағында өкіріп, өксіп жатып ұйықтап кетіппін. Бір кезде көкем мені 
жұлқылап оятып жатыр. 
- Бауыржан, тұр, тұр, ет же, - дейді. 
Оянып, көзімді ашсам жұрттың бәрі буы бұркыраған бір табақ етті орталарына алып, 
қаужаңдап жеп жатыр. Қонаққа көзім түсіп кетіп еді, ол тіпті ұрты бұлтындап, шеңгелдеп 
асап отыр екен. 
- Бұл ненің еті? - дедім көкем алдыма қойған бүйрек пен кішкентай кұлақ, сираққа 
көзім түсіп. 
- Қара қозыңның еті, Бауыржан. Өзің жеп көрші: сондай тәтті, сондай жұмсақ... 
- Қара қозымның етін жемеймін! - деп мен тағы да ойбайлап жылап, шалқамнан 
түстім. 
Сол күннен бастап мен ет жемейтін болып кеттім. Ес біліп, ер жеткен күнімнің өзінде де
етке заукым соқпады. Кейініректе, әскери кухнялар мен асханаларда, әсіресе ашыккан 
сәттерімде тарелкама түскен куырылған еттен ептеп жейтін болдым. Бірақ күні бүгінге 
дейін уысымды салып, ұртымды толтырып ет асап көрген емеспін. 
Сол сияқты менің сары май жемейтінім де бар. Ол да бала күнімнен бері келе жатқан 
әдетім. Енді соның себебін айтайын. 
Мен жасымда айтқанымды орындамай, орындатпай қоймайтын тентек болсам керек (ол 
күлді). Жоғарыда айтылған қара қозыны тірілттіре алмағаным болмаса. Тағы да бір 
ойыннан қайтып, үйге келсем, әжем жаңа ғана қаймақ шайқап болып, түскен майды сығып, 
табаққа салып жатыр екен. 
- Әже, май бер, - дедім қарным ашып келген мен. 
-Тұра тұр, қалқам,-деді әжем. - Алдымен майды қылшықтап, тұздайын. Содан соң оны 
жейсің бе, алақаныңа салып жалайсың ба, өз еркің. 
- Жоқ, маған қазір бер, - деп киғылықты салдым. 
- Мә, еңдеше, - деді әжем қатуланып, май салған ағаш табақты маған қарай итере 
салып. Сонсоң өзі үйден шығып кетті. 
Тұздалмаған, кылшығы алынбаған майды шеңгелдеп тұрып ал кеп жейін. Содан не керек, 
кешке қарай ыстығым көтеріліп, лақ-лақ құсып, ауырмасым бар ма. Сонымен, жаңағы 
майдың кесірінен бір апта ауырып, үйден шыға алмай жаттым. Қолды-аяқты балаға бір 
апта үйден шыға алмай жатудың қандай азап екенін мен айтпасам да балдырғандардың 
өздері біледі оны. Міне, осыдан кейін енді май көрсем жүрегім айнитын бөлды. Әже тілін 

алмаған бала осындай, өмір бойы май жей алмайтын болып кетеді екен. Ал, сары май 
адамға ең қажетті астың бірі ғой. Мұны мен балалар әркашанда әжелерінің тілін алып 
жүрсін, менің қатем оларға ғибрат болсын деп айтып жатырмын. 
Автор. Ал, тәттіден нені жақсы көрдіңіз? 
Бауыржан. Ешқандай тәттіге құмар болғамын жоқ. Күні бүгінге дейін жылына аузыма бір 
жүзім салсам салатын шығармын. Ал жылына бір алма жеймін бе, жемеймін бе, 
білмеймін. 
Автор. Сонда сіздің негізгі қорегіңіз не? 
Бауыржан. Ет пен сары майдан басқаның бәрін талғамастан іше беремін. 
Автор. Қазір елде сіздің құрметіңізге қойылған Бауыржан есімді балалар көп. Соларға 
қандай тілек айтар едіңіз? 
(Мен бұл сұраққа Бауыржан: Олардың бәрі бірдей батыр болмай-ақ қойсын, бірақ тегіс 
патриот болсын деп, бір-ақ ауыз сөзбен жауап беретін болар деп ойлағанмын.) 
Бауыржан. Маған білеміз деген бір жігіттер Қазақстанда он үш мындай Бауыржан бар екен 
деп хабарлады. Мен әзілдеп оларға: менің атым орыстың Иваны сияқты болып бара 
жатыр екен ғой дедім. Бұл әзілім, әрине. Ал, мен ол цифрдың анық-қанығын білмеймін. 
Білетінім мен қазіргі Бауыржандардың ішінде бірінші номерлі Бауыржанмын. Мен міне 
алпысқа келдім. Мені сыйлап, қадірлеп, сәбилеріне менің атымды қойған ата-аналарға, 
олардың туған-туыскандарына шын ниетпен алғыс айтамын. Ал Бауыржандарға айтарым: 
Азамат болып өсіңдер, қарақтарым! Қатарыңнан кем болмаңдар. Бірің болмаса бірің 
менен асып кетсендер, оған ешқандай дауым жоқ. Барлық Бауыржанға, барлық 
балдырғандарға ақ ниетпен ақ батамды беремін! 
II
- Сонымен, екі айдан кейін жазылдыңыз ғой, Бауке? 
- Иә, жазылып, ауруханадан шықтым. Аралбаев деген жолдасым бар еді. Соның 
үйінде пәтерде жататынмын. Аралбаев мен ауырып жатқанда ауданда болған барлық 
жаңалықгы айтып берді. 
Ең үлкен жаңалық аудандық партия комитетіне екінші секретарьдың штаты беріліпті 
де, сол орынға Бағов деген жаңа адам сайланыпты. Енді кадр мәселесімен екінші 
секретарь шұғылданатын болса керек. 
Ертеңінде танысып, сәлемдесу және қызмет мәселесін шешу үшін аяндап отырып, 
екінші секретарьға бардым. Барсам, екі беті шарық табақтай, екі көзі бақырайған, бұғағы 
салбыраған, үстелге құрбақадай болып тарбиып, жабысып калған бір қазақекең. Сәлем 
беріп, жөн-жосығымды айттым. Көзі шарасынан шыға сызданып, жауап бермеді. Паң 
екенін де, надан екенін де айырмадым. Ол уақыт кадрға тапшы кез еді ғой. Нобайы келген 
соң жіберіле салған жандардың бірі болу керек. Отырып-отырып Бағов: 
- Жүре беріңіз, көрерміз, - деген сөзді әрең айтты. Наразылау болып, жаңа бастықтың 
кабинетінен шыктым.
Содан соң жолдас-жоралар қызмет істейтін басқа мекемелерге бас сұқтым. Олар менің 
болашақ қызметім жайын сөз етісе отырып: 
- Жаңа хатшыға бардың ба? - деп сұрасты. 
- Бардым, - дедім. 
- Қандай екен?-десті кейбіреулері. 
- Үстел басына отырғызып қойған құрбақа сияқты екен! - дедім мен. 
Сонымен күліп-күліп тарасканбыз. Түн ортасында есік тарсылдады. Одан соң терезе 
қағылды. Шырт ұйқыда жатқан үй іші төсектен басымызды жұлып-жұлып алдық. 
Жолдасым жүгіріп барып есік ашты. Үйге менің бұрынғы екі орынбасарым сау етіп кіріп 
келді. Түстері суык. Шам жаққызып, алдымен үйдің ішін тінтті. Менің қағаздарымның 
арасын ақтарып-төңкерістірді. 
- Сендерге не керек? - деймін орынбасарларыма. 
Оларда үн жоқ. 
- Өздерінді кім жіберді? 

Тағы да үн жоқ. Үйдің ішін тінтіп болып, мені киіндірді де, өзімнің екі орынбасарым 
бұрынғы бастығын алдарына салып, айдап кеп жөнелді. 
Мен аң-таңмын. Бұлар мені қайда апарады? Бүйткендері несі? Әлде осылар әзілдеп 
жүрген жок па деп те ойлаймын, әзілдейтін түрлері көрінбейді. Олар мені бірден абақтыға 
қарай бұрды. Мен ыза болып кеттім. 
- Жок, мен онда бармаймын, - дедім булығып. - Алдымен мені қамау үшін жасаған 
протоколдарынды көрсетіңдер, қылмысым не екенін айтындар. 
Бұл баяғы өзіме Емельянөв үйреткен өнеге еді. Жақсы ұстаздың сабағы жадыңда қалады 
ғой, шіркін! Оның пайдасын өз басыма кәріпшілік түскеңде көрдім. Протоколды айтқаннан 
кейін орынбасарларым тайсақтай бастады. Мені абақтыға апара алмады. Милиция 
бөліміне алып келіп, бастықтың кабинетіне қамады. Сөйтіп, кешегі өз кабинетім бүгін өзіме 
абақты болды. Таң атқанша сонда тұтқын боп түнеп шықтым. 
Таңертең менің орныма милиция бастығы болған Есенбаев кабинетіне келді. Алдында 
сорайып мен тұрдым. 
- Өй, сені жын соқты ма? - деді Мұқатай Есенбаев маған дүрсе қоя беріп. 
- Мені емес, сендерді соққан шығар деп тұрмын, - дедім мен қыңырланып. 
- Бағовты құрбақа деп атап сені жын соқты ма деймін? - деді милиция бастығы басын 
шайқап. 
- Оны кім айтты? 
- Кім айтқанын неғыласың, түнде Бағов бір үйде қонақта болыпты. Сонда отырып 
біреу оған сізді Бауьщжан құрбақа деп атады деп жеткізіпті. Бағов бұлқан-талқан болып, 
маған телефон соқты. Сені дереу камауды талап етті. Бердібаев та соны айтты. Сонсоң 
мен саған бұрынғы орынбасарларыңды жібергенмін Бауыржанға айтындар деп. 
- Олар мені осында әкеп қамады. 
- Тегі оларға да телефон соккан ғой Бердібаев. Содан соң сасқан болар жігіттер. Ал 
енді бар соларға. 
- Кімге? 
- Бердібаевқа. 
- Сендер мені қамадындар ғой, өздерің айдап барындар оған. 
- Мен қамаған жоқпын, - дейді Есенбаев баж-бұж етіп. 
- Жоқ, қамадындар. Милиционеріңмен айдатып жібер, - деп сіресіп мен отырып 
алдым. 
Есенбаев сыртқа шығып кетті де, сәлден соң бір милиционерді ертіп кайта кірді. Оған: 
- Жолдас Момышұлын аудандық атқару комитетіне айдап бар, - деп бұйырды. 
- Енді барамын, - деп мен милиционердің алдына түстім. 
Шірене басып келе жатырмын. Әр нәрсені ойлап, ыза болып та келемін. Бағовты 
көрсем түтіп жіберетіндеймін. Аудандық аткару комитетінің үйіне тақағаннан кейін: 
«Ауаткомның жауапты секретары кезімде бұл үйге өз еркіммен кіруші едім. Енді бұған да 
айдалып кіретін болдым ғой» деп мырс етіп, артыма қарасам, милиционерім жоқ. Сөйтсем 
Есенбаев оған біраз жер артынан ілесіп бар да, содан кейін қашып кет деп тапсырыпты. 
Милиционер мені өз бетіммен қаңғытып қоя беріп, бір үйдің бұрышына келгенде 
жасырынып қалыпты. 
Автор. Сіз он алты жасыңыздан бастап өлең жазыпсыз ғой. Алғашында ақын болсам деп 
талап қылған жоқсыз ба? 
Бауыржан. Еш уақытта пәлен болайын, түген болайын деп ойламаған едім. Қайда, қандай 
қызметте жүрсем де жүректегі ұраным қазақтың: «Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс 
өлтіреді» деген мақалы болды. Ел намысы ер намысы деп білдім. Арманым халқымның 
намысына дақ түсірмеу болды. Ақындыққа, шенге, атаққа ешқашан да қызыққан емеспін. 
Олардың өздері келді... Генерал болсам, маршал болсам, герой болсам деген емеспін. 
(Осы арада менің есіме Суворовтың: «Маршал болуды арман етпеген солдат - жаман 
солдат» деген нақылы түсті де, «Сонда сіздің жаман солдат болғаныңыз ба?» деген әзіл 
сұрау көмейіме келді. Бірак, біріншіден, шамына тиіп алып жүрермін, екіншіден, сөзді 
көбейтпейін дедім де, үндемедім.) Осы атағым да жетеді. 
Автор. Соғыста күнделік жазып жүрдіңіз бе? Оны қалай жаздыңыз? 

Бауыржан. Соғыста жазған 37 дәптер күнделігім бар. Оларды қар жапалақтап, жаңбыр 
кұйып тұрғанда, окопта отырып, жорықта кетіп бара жатып жаздым. Бес рет қоршауда 
болғанымды айттым ғой. Сонда тізем дірілдеп, қолым қалтырап отырып, өз сезімдерімді, 
жолдастарымның жай-күйін қағазға түсіре бердім. Ең алғаш күнделік жазуыма мынадай 
жай себеп болды. Бірінші рет қоршаудан шыққаннан кейін батальонды быт-шыт етіп 
тарата 
бастады. Қандай жағдайда, қай көршінің табансыздығынан батальон қоршауда қалды - 
онда ешкімнің шаруасы болмады. Соған ерегесіп, бұдан кейін мен барлық жағдайды 
күнделік дәптеріме түсіріп отыратын болдым. Әрине, онда мен кейін жазушы болармын, 
жазғандарымның соған септігі тиер деп ойлағаным жоқ. Осындай үш-төрт дәптер 
жазғаннан кейін күнделік толтыру маған дағды болып кетті. Ол менің әскери қызметімнің 
міндетті бір бөлігіне айналды. Толтырған әр дәптерім ең бір ет жақыным іспетті бола 
бастады. Сондай үш дәптерім жоғалғанда туысқан үш бауырымнан айрылғандай күй 
кешкенім бар. 
1962 жылы генерал Панфилов жайында арнаулы кітап жазбақ болып, архивтерді 
араладым. Осы ниетімді айтып Подольскідегі әскери архивтің бастығы генерал-майор 
Дударевке кірдім. Ол менімен танысып-біліскеннен кейін: 
- Полковник жолдас, мен сізге бір қызық көрсетейін,-деді. 
Содан соң кетіп қалды да, бір уақытта үш дәптерді қолтықтап қайтып келді. 
- Мінеки, мына дәптерлермен танысыңыз. 
Қолыма алып ашып кеп жіберсем, тәңір-ау, менің өз дәптерлерім. Мен олардың 
әрқайсысымен жылап көріскендей болдым. Өйтетін жөнім бар еді.
Төртінші рет қоршаудан шыққанымда мен көршілеріме әбден қаным кайнап, қатты наразы 
болып келген едім. Біздің қоршауда қалуымызға себепкер болған бөлімшелерді дәптеріме 
схемасын салып көрсетіп, олардың бастықтарын сыбап тұрып жазғандарым болатын. 
Шехтманның да, Филимоновтың да әдірістеріне бірсыпыра ащы сөздер арнағанмын. 
Келгеннен кейін барлық жағдайдың дәлелін ашып, полк комиссары Логвиненкоға 
дәптерлерімді көрсеттім. Логвиненко менің жазбаларыма зер салғысы келді ме, әйтеуір, 
кейін өзіңе қайтарып беремін деп үш дәптерімді сұрап алып кетті. Сол түнде немістер полк 
штабына шабуыл жасап, менің комиссардағы үш дәптерім жаулардың қолына түседі. 
Міне, бұл менің сол дәптерлерім. Кейіннен немістердің архиві біздің қолға түседі де, оның 
ішінен менің жоғалып кеткен жаңағы дәптерлерім шығады. Күнделіктердің пайдасымен 
бірге, 
осындай жоғалып кете жаздаған кездері де болған... 
Осы жерде акын Ғафу Кайырбековтың Момышұлына арнаған өлеңі есіме түсті. Өлеңнің 
бас жағында ол Бауыржанның тостағандай көзінен ұшқындаған оттардың бірін жыр етуді 
арман етіп, одан әрі былай деп толғайды: 
Сол оттың сәулесінде бұлаң қағып, 
Кешегі өтіп жатса жылдар ағып, 
Көрінсе қоршаудағы батальон, 
Көк түтін төбесінде шудаланып. 
Ыс баскан, күйе құскан әрбір солдат, 
Найзалар түнді тесіп өтсе самғап, 
Саңқ етіп бір мезетте оқтай бұйрык, 
Көрінсе іле-шала сонда комбат!.. 
О, сонда, бар маңайды жанғыртып кап, 
Генерал берсе әмір, 
Сап тұйықтап. 
Комбаттың баданадай кос көзінен 
Риза боп сүйіп тұрса Панфилов қарт! 
Міне сол бар арманым от сұраған, 
Алатын одан артық жок сыбағам. 
Халыктың қасиетін шын көтерген, 
Жүзге де жүлде бермей, жетсін ағам! 

- Сонымен, сізді айдап келе жатқан милиционер қашып кетіпті дейсіз бе? 
- Иә, қашып кетіпті. Ары қараймын, бері қараймын, ұшты-күйді жок. Жер жұтып кетті 
ме мұны деп, аңырайып біраз тұрдым да, ақыры Бердібаевтың кабинетіне жалғыз кіруге 
мәжбүр болдым. 
- Отыр, бала, - деді Бердібаев кабағын шытып. - Сен өзің еш жерге сыймайтын бір 
қырсық жігіт екенсің. 
- Неге олай дейсіз? - деймін мен сызданып. 
- Менімен істесе алмасаң, Бағовты құрбақа деп атасаң - солай демегенде не деуім 
керек? 
- Өзі ұқсап тұрса мен оны құрбака демей, құдай деуім керек пе? 
Бердібаев қабағын шытты да, ол сөзді одан әрі жалғастырмады. 
- Шырағым, сен енді ол сөзді қой. Кеше Бағовқа қызмет жайында барған екенсің ғой. 
Ақылдасып, саған лайықты қызмет таптык. Біздің райполеводсоюзға бастық боп барасың. 
- Ағай, бармаймын. 
- Себебі? 
- Себебі шаруашылықты білмеймін. 
- Енді сені қайда жібереміз? 
- Қолымнан келетін іс беріңіз. Мұғалім етіңіз. 
- Қазір мұғалімдік орын жок қой саған. 
- Болмаса болғанынша тосамын. Оған дейін ауылыма барып жата тұрамын. 
- Әй, бала, қой, қиқарланба. 
- Жоқ, ағай, қоймаймын. Бұдан былай сіздің қарамағыңызда қызмет істемеймін. 
- Е, бағанадан бері сонынды айтсаңшы одан да, - деп Бердібаев дереу қабырғадағы 
телефонның құлағын бұрап жіберіп, Бағовпен сөйлесті. 
- Момышұлы менде тұр. Жіберген жұмыстан бас тартады. Сендердің қарамақтарыңда 
жұмыс істемеймін дейді. - Содан кейін ар жағындағы адамның сөзін тындады. - Иә, солай 
етуіміз керек, - деп басын қайта-қайта изеп, трубканы ілді. 
Мен оның «жіберген жұмыстан бас тартады, сендердің қарамақтарында жұмыс 
істемеймін» деп айтады деп, қолма-қол менің сөзімді бұрып жеткізгеніне ыза боп тұрмын. 
«Неге бас тартамын? Оны неге айтпайды? Сендердің емес, тек сіздің қарамағыңызда 
дедім ғой. Оны неге бұрмалайды? Көріп, қасында тұрмаған айдаладағы біреуге, 
шыбындаған аттай болып, бас изеуін өзінің» деп оған зығырданым қайнады. 
- Істемейсің ғой? 
-
Шаруашылықты білмегендіктен райполеводсоюзға бармаймын. Сіздің 
карамағыңызда қызмет істемеймін. 
- Ендеше, өз обалың өзіңе, балақай. Үш күн тос. Үш күннен кейін ауылыңа қайтуыңа 
болады. Және жұрдай боп қайтатын боласың. 
- Ол не сөзіңіз? 
- Комсомолдан да, кәсіподақтан да шығасың. Жаңа біз осылай келістік. 
- Қолынан келмейтін жұмысты істемеді десеңіздер, шығарыңыздар. 
Ертеңінде комсомолдан да, кәсіподақтан да шығарылдым. Екі билеттен бірдей айрылдым. 
Үшінші күні аудандык газетге: «Кетсін комсомолдан!» деген бірінің астына бірі екі мақала 
басылды. Екеуі де маған арналды. Сөйтіп, абыройдан жұрдай болып, ауылға қайт- 
тым, карағым. 
III
Бауыржан «Қазақстан» сигаретінің пачкасына қолын созды. Ол темекі тартпақ боп 
жатқанда мен Бауыржанның жақсы ұстазды жадынан шығармайтындығын, жаман 
бастығын жамсата баяндайтындығын ойлап отырдым. "Ұстазын ұмытқан оңбайды деген 
қағидаға берік Бауыржанның Панфиловты өмір бойы ұмытпай келе жатқанына таңғалдым. 
Кейбіреулер басшысына, дос, жолдасына тірісінде жалбақтап жүргенімен, көзі 
жұмылысымен көңілінен 
шығарып қоя береді. Өлгеннің өнегелі ісін ғибрат етіп отыру орнына, оның атын да 
ауыздарына алмайды. Ал өліні қадірлемеген, тіріні құрметтемейді. Бауыржан бұл 

қағиданы жақсы біледі. Жақсы білгендіктен де ол Панфиловтың 70 жасқа толу қарсаңында 
шарқ ұрып, архивтерді ақтарып жүріп мәлімет жинап, қадірлі генералдың асыл 
адамгершілігін көрсеткен тамаша кітап жазды. 
- Сөйтіп, «басқа пәле тілден» деген қазақ мақалының шын мәнісін мен ең алғаш рет сонда 
ұққан болсам керек. Жай тентектігімнен бе, әлде болашақта жазушы болатындығымнан 
ба, 
кім білсін, мен сол жас кезімнің өзінде-ақ айналамдағы адамдарға теңеу тапқыш, оларды 
әр нәрсеге ұқсатқыш едім. Қатар құрбыма мен қойған ат жеңге жұққан майлы бояудай 
болып, жабысатын да қалатын.
Ауылға келсем: «Бауыржан орнынан түсіп қалыпты. Комсомолдан шығарып жіберіпті» 
деген хабарды естіп, әкем біржола шөгіп қалған екен. Үміт күткен көзінің нұрындай жалғыз 
баласының жайы мұндай болған соң әке байғұс әлсіремегенде қайтсін. Әкенің аянышты 
халін көрген соң менен де қауқар кете бастады. Оның жүдеу жүзіне қарап, ашудың ащы 
іркітін сіміріп, үйде жата бергенмен жан семірмейтін болды. Мұңымды тыңдап, мінімді 
түзететін Ефимов болса ауданнан жырақта, демалыста жатыр. Шырт-шырт үзілген шыдам 
шіркіннен ол келгенше бір тұтам да қалатын емес. Ойлап-ойлап келгенде ауданға ана 
жолы келген Сырғабеков ағай есіме түсті де, сол кісіге барып, бар мұңымды айтуға бел 
байладым. Бар дүниесін балама деп жинайтын әкелер мейірімінде шек бар ма? Жәкем 
(мен әкемді осылай деп атаушы едім) тағы екі қойын сатып, қаражат етіп қалтама са- 
лып берді. 
Алматыға келсем, әр жақтан келген жастардың оқуға түсіп жатқан кезі екен. Шаруамды 
реттеп алып, оқуға түсіп кетсем жақсы болар еді деген ойға келдім. Осы оймен 
Сырғабеков ағайдың кеңсесіне кірдім. 
Нығмет ағай мені қуана қарсы алды. Әбден сауығып, жазылдың ба деп сұрады. Үй ішімнің, 
ел-жұртымның амандығын білгеннен кейін: 
- Ал, қалкам, шаруанды айта бер, - деді. 
- Екі түрлі шаруамен келдім, ағай, - деп аддымен өзімді комсомолдан неге 
шығарғандарын айтып, билетімді қайтып алуға көмектесуді өтіндім. Одан соң оқуға түскім 
келетінін білдірдім. 
Сырғабеков менің сөзімді ыждағатпен тындап алды да, маған бір ғана сұрақ қойды, 
жалғыз ғана ескертпе жасады. Сол ескертпе өмір бойы есімде сақталып қалды. 
- Анау адамды неге кұрбақаға теңедің, калқам? - деді Сырғабеков менің сөзімді әбден 
тындап болғаннан кейін. 
- Өзі кұрбақаға ұқсап тұрса, мен оны кұрбақаға теңемегенде құдайға теңеймін бе, - 
дедім мен Жуалыда Бердібаевка айтқанымды қайталап. 
Нығмет ағай бетіме карап отырды да, басын шайқады. 
- Ол кісі жаман-ақ адам шығар, қалқам. Бірақ ол кісі сенен үлкен ғой. Үлкенді сыйлау 
керек еді ғой. 
Мен ұялғанымнан жерге кіріп кете жаздадым. Нығмет ағайдың «қалқамдап» отырып 
айтқан екі ауыз сөзі маған ауданда көрген көресілерімнің бәрінен де ауыр боп тиді. Не 
дерімді білмей, қып-қызыл болып отырып қалдым. 
- Сен әлі жассың ғой, қалқам, - деді ол осыдан кейін. - Үлкенді сыйлағанның қадырын 
үлкейгенде білерсің. Жарайды, жасыма. Өлкелік комсомол комитетінің бірінші секретары 
Қайсар Тәштитов деген ағаң бар. Осыдан шыккан соң сол кісіге кір. Мен хабарлап қояйын, 
- деп телефонын бұрай бастады. Тәштитовпен сөйлесіп болып, Сырғабеков қайтадан 
маған қарады. - Жаның жүдемеу, жалының сөнбеу үшін, қалқам, Ленин бейнесі бар 
билеттен айрылмауың керек. Алдымен комсомолдық билетінді 
алып ал. 
Сырғабековтың алдынан әрі қызарып, әрі қанаттанып шықтым. Сол бетіммен ұшып 
отырып Тәштитовке бардым. Ол бір ер көңіл, жайдары кісі екен.
- Үлкенді сыйлай алмағаның үшін Нықаң сенің бетінді кызарттым деді. Енді мен 
кинамай-ақ қояйын. Бар да, билетінді алып кел, - деп Жуалы аудандык комсомол 
комитетіне қағаз жазып берді,- Тез орал, оқуға жолдаманы қайтып келген соң беремін. 

Бұлай дейтіні ол кезде жоғары оқу орнына түсетін жастарға жолдаманы Өлкелік комсомол 
комитеті береді екен. Одан кейін, Нығмет ағайдың ақылы бойынша, Олкелік кәсіподақ 
советінің бастығына бардым. Ол менің қалай кәсіподақ мүшесінен шығып қалғаным жайлы 
әңгімені ішек-сілесі қата күліп отырып тындады. Менің кәсіподак билетімді қайтарып 
беруді талап етіп, ауданға ол да қағаз жазып берді. 
Сонымен, не керек, кұстай самғап, қайтадан ауданға келдім. Тәштитовтың қолы қойылған 
қағазды қолына ұстатқанымда аудандық комсомол комитеті секретарының көзі 
шарасынан шығып кете жаздады. Ғафу өтініп, дереу билетімді қайтартып бердірді. 
Кәсіподақ билетім және қалтама түсті. Екі ұйымнан да есептен шығып,тура ауылға 
тарттым. 
- Жәке, - дедім әкемнің алдына барып. - Міне комсомол билетім, міне кәсіподақ 
билетім. 
Әкемнің куанғанынан қолы қалтырап кетті. Үй ішіне өзімнің қалай Сырғабековке 
барғанымды, одан соң Тәштитовке кіргенімді бәрін тегіс жырдай ғып баяндап бердім.
- Е, қызынды... оларды осылай ету керек қой! - деп мұны естігенде Момынқұл көкем 
біржола өркештеніп кетті. Кейіннен ол ел ішінде қылдай қиянат көрсе: «Бұл 
қызталақтарды біздің Бауыржандай үйрету керек» деп кез келген жерде күпілдеп шыға 
келетін болыпты. 
Автор. Сіз қандай адамдарды кадірлейсіз? Кандай адамдарды жек көресіз? 
Бауыржан. Ардақты ананы қадірлеймін. Ары бар азаматты ардақтаймын. Талабы бар 
жасты құрметтеймін. Маңғазсынған ағаны ұнатпаймын. «Бауке, мына сөзіңіз кұдайский, сіз 
данышпансыз» деп көзге мақтап көлгірситін ініні жек керемін. Шын дос сыртыңнан 
мақтайды. Сайқал ғана бетіңе қарап қылмындайды. 
Әйелдің сайқалы бірді ғана арбайды, әдебиет сайкалының мыңға зияны тиеді. Түсінікті ме 
саған? 
IV
Екі-ұш күн үйде болып, Жәкемнің көңілі жайланғаннан кейін тағы да Алматыға тарттым. 
Онда осы күнгі Гоголь мен Фурманов көшелерінің қиылысқан жерінде медицина институты 
болатын. Ректоры Санжар Аспандияров деген кісі еді. Өзі Халық Комиссары. Әліме 
қарамай дәрігер боламын деп сол кісіге бардым. Қабылдаттырды. Жатақханадан орын 
бергізді. Алғашқы сабаққа бардым. Алғашқы сабақтан кейін-ақ ол институттан қашып 
құтылдым. 
Мәселе былай болды. 
Алғашқы сабақта бәріміздің үстімізге халат кигізіп, подвалдағы үйге алып барды. Үйге 
кірісімен жалаңаш жайрап жатқан өліктердің үстінен шықтым. Оларды көрісімен денем дір 
ете қалды. Ертіп кірген дәрігер: 
- Бұның атын мәйітхана деп атайды. Мұнда... - дей бергенде-ақ мен зыта жөнелдім. 
Есік алдына шығып, халатын өткіздім де, институтты тастап қаштым. Артымнан жаңағы 
басы жок, аяғы жоқ тыр жалаңаш өліктер тырақайлап қуып келе жатқандай көрінді. «Жок, 
оқусыз қалсам да бұл институттың қарасын көрмеймін» дедім қашып бара жатып. Қанша 
қашсам да, содан он жыл кейін өліктердің ортасын кешіп жүретінімді білмеппін ғой мен. 
Автор. Сіз шығармаларыңызды қай тілде жазасыз? 
Бауыржан. Екі тілде: орысша, қазақша. Екі тілде де менің шығармаларымның оқиғасы, 
өрмегі, кейіпкері ортақ адамдар. Оны орысша жазғанда менің көз алдымда тек қана Иван, 
қазақша жазғанымда тек қана Ілияс отырады. Мен олармен өз тілдерінде сөйлесемін. 
Содан Гоголь көшесін қуалап келе жатсам бір үйдіңьалдында: 
«Ауылшаруашылық институты» деген жазу тұр. Қуанып кеттім. Осыған түсейін, агроном 
болайын деп ойладым. Ректоры Ораз Жандосов екен. Осылай да осылай деп жайымды 
айттым. 
- Шырағым, - деді ректор, - жеті жылдык біліммен институтқа түсе алмайсың. Осы 
институттың екі жылдык кешкі рабфагі бар, соған түс. Халың калай, ақшаң бар ма? 
- Жоқ. 
- Онда сен маған көмекші хатшы болып, бір жағынан айлық ал. 

Сөйтіп, бір жағынан кешкі рабфакта оқып, бір жағынан Ораз ағаға көмекші хатшы болып 
үш-төрт айдай жүрдім. Жандосов өте шешен, ақылды кісі еді. Кабинетінде көп болмайтын: 
анда-мұнда шақырып, отырғызбайтын. Сондыктан мен сабағымды алаңсыз оқып, отыра 
беретінмін. 
Бір күні кешке рабфактың оқу ісін меңгерушісі бірер сұрағына жауап бере алмағаным үшін 
маған жатып кеп ұрысты. «Жандосов сияқты білімді адамның қасында отырып, сабақ 
білмеуге ұялсаңшы. Және өзі жалақы алып оқиды. Жалақы алған студент оқушы ма еді?» 
деп жерден алып, жерден салды. 
Осыдан кейін мен Ораз ағаға көрінуге ұялдым. «Өлімнен ұят күшті» деген емес пе, ол 
кісіге айтпастан, рабфакты да, көмекшілікті де тастап, кеттім де калдым бір күні. Әрине, 
сонын 
бәрі жас кездегі балалык, намыскерлік қой, қарағым. 
Автор. Қазак әдебиетінің әскери тақырыпқа жазылған туындылары туралы пікіріңіз 
қандай? 
Бауыржан. Ол туралы айтсам бәрің де өкпелеп қаласыңдар. Әскери тақырыпты біздің 
көпшілік жазушыларымыз әлі түсінбейді. Түсінбейтіні тәжірибе, білімі жетпейді. Ал әскери 
өмір күрделі, оның үстіне көктемдей құбылмалы өмір. Соңдықтан оның терең сырын білу 
оңай емес. Адамның үйдегі психологиясы бір басқа да, соғыстағы психологиясы мүлде 
өзгеше болады. Бұл екі жағдайдағы психологияның арасы жер мен көктей. Әрине, соғыс- 
та болмай-ақ, суық окопта жатпай-ак, төбеден төнген бомбаның жанынды суырып 
алардай боп шыңғырған даусын білмей-ақ, жаралы жер мен жаралы адамның 
ыңырсығанын естімей-ак, дәрі мен қанның иісін иіскемей-ақ, үйде отырып-ақ әскери 
шығарма жазуға болады. Ондай жазушыны, жалпы білімі болғанымен, соғыстан сауаты 
жоқ жазушы дейміз. Ал өзі сауатсыз жазушының кейіпкері надан болып шығады. Ондай 
кейіпкерлер, мысал үшін, Ұлы Отан соғысында қарсы келген жауды найзаға шаншып 
алып, лақтыра береді, лақгыра береді. Ал оның адамды лақтырған жеріне сенің тас 
лақтырсаң құлашың жетпейді. Бұл біздің асыл қазынамыз ауыз әдебиетінің тәсілі. Егер 
«Қобыланды батыр» жырын өзіміздің ең алғашкы әскери дастанымыз деп есептесек, соны 
бірінші жырлап шығарған ақынның соғысқа қатыспаған жан екені бесенеден белгілі болып 
тұрады. Ондағы соғыстардың бәрі де соғыс әмірінің шындығынан аулак, алшақ жатады.
Ал адам туралы ғылым кең өрістеген қазіргі заманда әскер психологиясын ауыз 
әдебиетінің әдісімен бейнелеп, суреттеуге болмайды. Соғыстан пәленбай мың шақырым 
жердегі алыста, туған үйінде отырып жазған жазушы тұрғай, майданнан 250 километр 
алыста болған тыл офицері алдыңғы шепте жүрген дивизия командирінің, ал майданнан 
он километр аулақ тұратын штаб хатшысы алғы шепте жүрген жауынгердің 
психологиясын білмейді. Сондықтан олар өзі бастан кешпеген ерлік пен батылдықты, 
үрей мен қорқынышты соғысқа қатынасқан адам сенетіндей етіп суреттей алмайды. 
Ондайлар тек қана өздерінің оқығандарынан, естігендерінен, өз ойы ғана жеткен 
мөлшерден қоспа жасайды. Қоспа дегеннің не екенін білесің бе? Қазақта осындай бір дәм 
бар. Оны ірімшіктің, құрттың, тарының, бидайдың талқанынан жасайды. Бәрін 
араластырып жіберіп, сары майға жаншады. Сонда одан аузына салғанда ірімшіктің де, 
сықпа құрттың да, тарының да, талқанның да дәмі білініп тұрады. Бірақ ол тары да емес, 
ірімшік те емес, небәрі қоспа ғана. Соғыс жайындағы әр кітаптың әсерінен құралған 
шығарма да сондай болады. Сен зеңбірек командирі болдың, артиллерияның кіші 
командирісің. Өзің ойлашы: жабық позициядан жау жаққа дүңкілдетіп снаряд жолдап 
жатқан сен дәл сол сетте, 
төбесінен сенің жіберген снарядтарың ысқырып өтіп, окобының жиегін жау пулеметінің оғы 
инедей шабақтап жатқан кездегі өзі бас болып жігіттерін атакаға көтеруге міндетті жаяу 
әскер кіші командирінің психологиясын білесің бе? (Мен басымды шайқадым.) Білмейсің. 
Білмеген соң оны жеткізіп айту қиын. Ал соғыстың философиясын, солдаттың 
психологиясын жеткізіп керсете алмаған туынды әскери шығарма емес, әшейін шатпырақ 
қана болады, қарағым. Сен де әксери такырыпқа жазып жүргендердің бірісің. Көңіліңе 
келсе де менің сендердің шығармаларың жайында айтар шындығым осы, шырағым. 

- Сонымен таңертең рабфактың есігін қатты жауып кетсем де, жастықтың 
қызбалығымен бәрібір басқа күн көріс табармын десем де, түс ауа-ақ тығырыкқа тіреле 
бастадым. Енді Сырғабековке де, Тәштитовке де баруымның реті жоқ деп білдім. Сөйтіп, 
салбырап көшеде келе жатқанымда артымнан біреудің менің атымды атаған даусы 
естілді. Жалт қарасам бұрын Жуалы аудандық атқару комитетінде өзіммен бірге қызмет 
істеген Тимофей Терентьевич Дубовик деген кісі келе жатыр. 
- Айналайын-ау, өзің жеткізетін емессің ғой,-дейді қолын ұсынып. 
Екеуіміз шұрқырасып табыстық. Ол маған бірден: 
- Жүр, екеуіміз алдымен бір жерден барып тамақ ішейік. Менің күні бойы ас ішуге 
мұршам болған жоқ, - деп ұсыныс жасады. 
Дубовик жол-женекей менің хал-жайымды сұрады. Асханада отырғанда өзінің қазір 
Шымкентте өнеркәсіп банкының басқарушысы болып қызмет істейтінін айтты. Менің жай-
жапсарыма әбден қанғаннан кейін ол мені Шымкентке қызметке шақырды. Мен 
баскаратын банкке экономист боласың, - деді. 
- Болайын, - дедім мен. Ол жұмыс менің қолымнан келе ме, келмей ме, онда шаруам 
жоқ тіпті. 
- Ендеше, сен осы сәттен бастап Шымкент өнеркәсіп банкының қызметкерісің,- деді 
Дубовик қолын калтасына салып жатып,- Мә, екі жүз сом акша. Бұл сенің әзірге алған 
авансың болып есептеледі. Мә, мынау Шымкенттегі менің үйімнің әдірісі. Қазір поезға 
мініп жүріп кет те, тура біздікіне барып тұр. Екі-үш күннен соң артыңнан мен де жетемін. 
Бұл өзі 1931 жылдың бас кезі болатын. Менің маңғазданып, бұлданарлық жайым 
жоқ еді. Асханадан шығысымен вокзалға бардым да, билет алып, бірден Шымкент 
тарттым. 
Автор. Сіз «Біздің семья» кітабыңызды қашан жаздыңыз? Оны қазақша шығартпайсыз ба? 
Бауыржан. Бұл кітапты мен 1947 жылы Бас штабта оқып жүрген кезімде жаздым. 15 күнде 
бітірдім. Оны қазақ тілінде шығармаймын. Өйткені ол тек қана орыс оқырмандарына 
арналып жазылған дүние. 
Автор. Бұл кітабыңыздың жалғасы жоқ па? 
Бауыржан. Бар, жазулы дайын тұр. Орыс тілінде. Баспаға ұсынғамын жоқ. Өзің өлгеннен 
кейін де бір нәрселеріңнің жариялануы керек шығар. 
- Ал сонымен мен Шымкент келейін. Менің артымнан астанадағы жұмысын бітіріп, 
Дубовик те қайтып оралды. Келісімен ол: «Б. Момышұлы Шымкент өнеркәсіп банкының 
экономисі болып тағайындалсын» деген бұйрық жазып, қолын қойды да, Корнеев 
деген аға экономисті шақыртты. 
- Мына жігітті экономист етіп тағайындадық,-деді Корнеевке мені таныстырып.
- Арнаулы білімі бар ма? - деп сұрады Корнеев. 
- Жоқ. 
- Ендеше қате жасағансыз, - деді Корнеев Дубовикке. - Арнаулы білімі барлар да 
экономистікке жарамай жатады. Мен бұлай етуіңізге кеңес бермеймін. Өзіңіздің де 
арнаулы біліміңіз жоқ, күйіп кетесіз. 
- Мен бұйрыққа қол қойдым, - деді Дубовик даусын көтермей жай сөйлеп.- Енді оны 
өзгертпеймін. Мен бұл жігіттің қабілетті екенін білемін, үйретеміз, алып кетеді. 
- Онда өзіңіз үйретерсіз. Мен оқыта алмаспын. 
- Жоқ, сіз үйретесіз,- деді Дубовик тағы да даусын көтерместен,- Сіз мені де, мұны да 
үйретесіз, үйретуге міндеттісіз. Біз білмейміз, ал сіз ескі мамансыз. 
- Маманмын, бірақ мұғалім емеспін. 
- Мұғалім болу ниетке байланысты. Біздің ортақ ісімізге адамдар мен мамандардың 
адал ниеті қажет. 
Корнеев үндей алмай қалды. Алғашында осқырынып жүргенімен, артынан ол ептеп маған 
үйрете бастады. Оның тапсырмаларын мен бұлжытпай орындай бердім. Карт маған бірте- 
бірте жібіп, жұмсара түсті. 
- Мына жігітімізден бірдеңе шығатын түрі бар, - деді ол бір күні Дубовикке. - Арнаулы 
білімі болмаса да, ықыласы күшті екен. 
Арнаулы білімім болмаса да экономист боп бір жыл қызмет істедім. 

Автор. Қазір не жазып жатырсыз?
Бауыржан. Қазір жазғанымды айтуға аузым бармай отыр. Бір нәрсені бітірдім. Оны жазып 
жүргеніме 3-4 жылдан асып кетті. Көлемі 350-400 беттей болды. Бұл нәрсенің шартты аты 
«Последние дни войны, последние дни солдата». Өзін өте қиналып жаздым. Оттан алған 
қып-қызыл темірді ұсталар төске салып соғып-соғып, қажетті пішінге келтірген соң шыж 
еткізіп суға тастай салмай ма? Сол сияқты жазғанымды «суыту» үшін біраз уақыт тығып 
тастадым да, содан соң «Арасан-Капалға» апарып, бір жарым ай қайтадан қарап шықтым. 
Шынымды айтсам оны өзім әлі де шикілеу дүние деп таптым. Мұндай үлкен тақырыпқа 
ондай шала нәрсемен көрінуге болмайды деп түйдім. Қайта жазуым керек деген қоры- 
тындыға келдім. Демалып, денсаулығымды түзеп, сәл есімді жинаған соң бұған қайта 
отырамын. Мұның қалай сәті түседі, білмеймін. Шала туып, тымаққа салып, керегенің 
басына іліп қойған баладай болып, осы менің қол-аяғымды буып отыр. Оны тастап 
ешқайда кете алмайсың, жаңа нәрсеге және кірісе алмайсың. Осы кітабымды түбегейлеп, 
түптеп, оқушы қолына беріп кетсем арманым болмас еді деп те ойлаймын, карағым. 
-1932 жылы ноябрьде мені военкоматқа шақырды. Жиналған жігіттерді тыр 
жалаңаштандырып, дәрігерлердің алдынан өткізіп жатыр. Біреу сыртты, біреу ішті, біреу 
тісті қарап, тақия жүгіртпек ойнағандай, дәрігерден дәрігерге қарай сырғып келе 
жатырмыз. 
Менімен Иманәлиев деген бір жігіт қатар кірген еді. Алғашында сап-сау жігіт комиссияға 
кіргенде біресе ішім, біресе тісім деп, өп-өтірік қиналды да қалды. Көз дәрігерінің алдына 
келгенде жұдырықгай әріптерді көрмеймін деп, көпе-көрінеу өтірік соқты. Мен 
дәрігерлерге денсаулығымның жақсы екенін айтып, әріптердің бәрін заулатып оқып 
бердім. 
Ең соңында комиссардың алдына жаңағы Иманәлиев екеуіміз тағы да қатар бардық. 
- Өзіңіз айтқаныңызбен денсаулығыңыздан әскерге баруға бөгет боларлықтай ақау 
табылған жоқ, - деді комиссар ана жігітке. - Сізді әскерге алуға болар еді. Бірақ өзіңіздің 
барғыңыз келмейтін сияқты. Біз әскерге өз еркімен барғысы келгендерді ғана аламыз. 
Иманәлиев басын изеп шығып кетті. 
-Сіздің де денсаулығыңыз жарамды, - деді комиссар маған. - Бірақ қарт кісінің жалғыз 
баласы болғандықтан, сізге берілетін жеңілдік бар. Егер әскерге барғыңыз келмесе, сізді 
де қалдыруға болады. 
Бармаймын деуге менің аузым бармады. 
- Барамын, алыңыздар, - дедім комиссарға. Ертеңінде үйге мынадай қағаз келді: 
Келу картасы №20 
Азамат Момышұлы Шымкент шақыру комиссиясының ұйғарымы бойынша әскерге 
жарамды деп танылып, 8 командаға тіркелді. Сол себепті ол 1932 жылдың 7 ноябрінде 
сағат 7-де Шымкент қорғанына келуге міндетті. 
Комиссия председателі (Қол қойған). 
Іс жургізуші (Қол қойған). 
(Мөр басылған). 
Автор. Кітаптарыңыз неше рет басылып шықты? Кандай тілдерге аударылды? 
Бауыржан. Кітаптарымның күні бүгінге дейінгі тиражы бір миллион данадан асты. 
Олардың жеке тараулары чех, поляк, испан, француз, ағылшын тілдерінде басылып 
шықты. Толығырақ болып өзбекшеге аударылды. 
- Әскери қызметті мен Термезде өтедім. Қызыл әскер болдым. Жауынгер қатарында 
тапсырма орындай жүріп, үздік қызыл әскер атағына іліндім. Полкымыздың командирі 
Дмитрий Коваленко деген кісі еді. Бір күні стрельбищеде болған жаттығуда сол кісінің 
көзіне түстім. Алғашкы әскери ұстазым Николай Редин деген кісі күні бүгінге дейін көз 
алдымда. Бұл жайында мен «Помкомвзвод Николай Редин» деген әңгімемде жаздым. 
Оны кітаптан оқып ал. 
Мен ол әңгімені оқығанмын. Бауыржан Момышұлының 1962 жылы шыкқан «За нами 
Москва» кітабының ең соңғы беттері нақ сол әңгімемен аяқталады. Бауыржан ұзын, етсіз 
саусақтарымен мұртының екі жақ шалғайын кезек сипап, сәл тыныс алған осы бір сәтте 
сол әңгімені есіме алдым. 

Әңгіменін бас жағында Николай Рединің жас қызыл әскер Момышұлын калай үйреткені, 
оны қалай мергендікке баулығаны баяндалады. Дивизия тексеруге Буденныйдың 
орынбасары генерал Когосов келгенде, қызыл әскер Шылымылының (Момышұлының) үш 
минутта отыз екі оқ шығарып, оның жиырма екісін нысанаға тигізгені, осы шапшандығы 
және мергендігі үшін генералдың Бауыржан мен оның ұстазы Николай Рединге алғыс 
жариялағаны айтылады. Ұтаз бен шәкірт сыдан он жылдан аса кейін Ұлы Отан cоғысының 
майданында кездеседі. Бұл кезде Бауыржан Момышұлы дивизия командирі де, Николай 
Васильевич Редин сол дивизияға қарасты танкке қарсы қолданылатын артиллерия 
дивизионында взвод командирі. Бірақ Бауыржан алғашында бұрынғы ұстазының өз 
қарамағында қызмет ететінін білмейді. Тек бір ұрыста Редин есімді артиллеристің бес 
танк жойғанын естіп, сол адаммен танысқысы, жүздескісі келеді. Ол Бауыржанның бірінші 
ұстазы Николай Рединнің өзі болып шығады. Содан кейінгі ұрыстардың бірінде ауыр 
жараланған Редин Бауыржанның көз алдында қаза табады. Әңгіме былай аяқталады: 
«...Телефон шырылдады. 
- Жолдас полковник, - деді таныс емес әйел даусы, - мен дәрігермін. Ғафу етуіңізді 
сұраймын. Бізге жаңа ғана старшина Рединді алып келді, жарасы өте ауыр... 
Мен дереу медсанбатқа жеттім. Зембілде жатқан Николай Васильевичтің жүдеу жүзі құп-
қу болып кетіпті. Палатадан қан мен қарағай қылқанының иісі мүңкиді. Мен келіп кіргенде, 
Редин қарманып орнынан тұрмақ болды. 
- Бауыржан! - деді ол маған. - Келіп қалдың ба? Көрмейсің бе, немістердің 
омыртқамды омырып жібергенін... Комдив келгенде орнымнан да тұра алмай калдым!.. 
Бұдан өткен өкініш бола ма, Бауыржан. Сен менің мұнымды ғафу ет, қалқам... 
- О недегеніңіз, Николай Васильевич, о не дегеніңіз, қымбаттым, тұрудың керегі не! 
Ұстаздығың үшін, қызметің үшін көп рақмет саған, Николай Васильевич! Рақмет саған, 
қымбаттым! 
Ол көзін ашып, сұп-суық боп мұздап бара жатқан қолын ұсынды да, даусы естілер-
естілмес болып былай деді: 
- Сен солай дейсің бе?.. Совет Одағына қызмет етемін! - Бұл оның ең соңғы сөзі 
болды. 
Мен оны құшағыма алып, еңіреп қоя бердім. 
Менің алғашқы ұстазым, тұңғыш командирім Николай Васильевич Редин осылай 
дүниеден қайтты». 
Автор. Сіз жайында ел ішінде айтылатын аңыз орасан көп. Қазіргі жазба әдебиеттің 
заманында ауыз әдебиетініңде кейіпкері болып жүрген екі-үш адам бар. Олар: С. Мұқанов, 
Б. Момышұлы және С. Жанбаев. Өзіңіз туралы етек алып кеткен сол аңыздар жайында не 
айтар едіңіз. 
Бауыржан. Мен өмірімде екі түрлі аңызды басымнан кешірдім. Бір кезде мені жер-көкке 
сыйғызбай аңызға айналдыра мақтады. Кейінгі кезде әркімдер аңызға айналдыра 
жамандады. Мақтады деп тасқамын жок, жамандады деп жасығамын жоқ. Қара қылды 
қақ жарғанды мақтайды да, боқтайды да ғой, қарағым.
V
Автор. Жазушылыққа шындап қашан бет бұрдыңыз? 
Бауыржан. Партия мен үкімет әскерде көп қызмет істедің, демал деп, айына екі жүз сом 
пенсия тағайындап, ауылыма қайтарды. Елге келгеннен кейін екі қолым алдыма сыймады. 
Қызметке тұрайын десем, мамандығым жоқ. Қалай дәрігер, агроном бола алмағанымды 
жоғарыда айттым. Мамандығым болмаған соң маған жұмыс бер деп ешкімге айта 
алмадым. Қарап жүруге тағы да болмады. Аз болсын, көп болсын біраз өмір сүріппін. Сол 
өмірде 
көргендерім де аз емес екен. Айтсам арттағыларға ғибрат боларлық та жайлар жеткілікті 
сияқты. Білім де, тәжірибе де, оларды айтып беруге тіл де баршылық. Қазақта: «Сайтан 
өлмейді, адам өледі» деген нақыл бар. Ендеше, ерте ме, кеш пе, мен де сол өлетіндердің 
бірімін. Осыларды ойлап отырдым да бір күні: «Менің білімімнің, тәжірибемнің, әй, құдай 
біледі, ана дүниеге керегі жоқ шығар. Енді қалған өмірімде көрген-білгенімді жастарға 

айтып кетейін» деп қолыма қалам алып, жазу жұмысына кірістім. Өзім көрген асыл 
азаматтар өнегесін, өз тәжірибемді өсіп келе жатқан ұрпаққа үлгі етіп қалдыруды 
адамгершілік парызым деп білдім. Жазушылыққа осылай бет бұрдым. 
Сөйтіп, бір жыл өтті. Мен әскери борышымның мерзімін өтеп болдым. Осы кезде 
Коваленко маған взвод командирі болып әскерде қалсаң қайтеді деген ұсыныс айтты. 
- Кәрі әкенің жалғыз баласы едім,-дедім мен оған. - Қатардағы қызыл әскер ретінде 
парызымды өтедім ғой. Өмір бойы әскери адам болсам деп ойлаған кісі емеспін. 
Сондықтан мені елге қайтаруыңызды өтінемін. 
Коваленко қарсы болған жоқ. Қыс түсе мен әскерден босап, елге қайттым. 
Автор. Сіз өзіңіздің мақал, мәтелдеріңізді қалай шығардыңыз? 
Бауыржан. Мақал, мәтел - өмір тәжірибесі. Қиналған, қысылған сәттерің мен шақтарың 
бар, сол қысылшаң кезден қалай құтылғаныңды оймен өрнектеп, сөзбен кестелесең, 
тұжырып қысқа бейнелесең нақылға айналады. Қол астында пәлендей мың солдат болып, 
оның пәлендей семьясының тағдыры және сенің мойныңда болса, ойланбай отыра 
алмайсың. Сонымен бірге солдаты өлімге жұмсау да оңай емес. Қарамағымдағы 
жауынгерлер маған тек бағынышты ғана болған жок. Олардың ішінде ақылгөйлері де 
көп болды. Кейде солардың ауыздарынан маржандай асыл сөздер атқылап жатады. Мен 
елден естігенімді оймен елеп, екшей бердім. Екшегенімді ерінбей қағазға түсірдім. 
Автор. Сіздің сол көп нақылдарыңыз ішінде әсіресе өткірі, уыттысы «Бақаның бағынан 
сұңқардың соры артық» деген мақалыңыз қалай туып еді? 
Бауыржан. Жақсы командир жауынгерін зор етеді. Жаман командир офицерін қор етеді. 
Генерал Панфилов қайтыс болғаннан кейін аз уақыт болса да осындай бір командирге тап 
болдық та, ол бүкіл дивизияның берекесін алды. Сондай бір қысылғанда ауыздан шыққан 
сөз ғой бұл, қарағым. 
Мен қақпайлағанмен Баукең өзі нысана тұтқан желісінен ауытқысы келмейді білем, өз 
арнасына қайта түсе жөнеледі. 
- Сонымен 1933 жылдың аяғында, қақаған қыста, шинелімнің екі етегі делеңдеп, 
шлемімнің екі құлағы салпаңдап, Бурныйға тоқтаған поездан дік етіп жерге түстім. Поезда 
келе жатқанда Тайганың алдан қашқан ақ түлкісінің құйрығындай жеп-жеңіл, жұпжұмсақ 
сияқтанып, дала бетінде бұлаңдап тұрған боранның жерге түскенде екпіні ер жігітті алып 
соғардай қатты екен. Маңдайында қызыл жұлдызы жарқыраған шошақ шлемнің екі 
құлағын 
иегіме қамзау етіп байладым да, алдымен ауыл жаққа қарадым. 
Ауыл көрінбейді. Мынау сансыз ақ түлкінің құйрығындай бұлаңдаған ақ түтектердің ар 
жағында, төрт-бес шақырым жерде ғана тұр. «Жүр-жүрлеп!» жүректі сағыныш жетелейді. 
«Сабыр, сабыр!» деп санам тартпақтайды. Жас адамға жүрек - би. Сана билейтін шар 
тартқан кез емес еді ғой ол. Сақылдаған аяз, соғып тұрған боранға қарамастан: 
«Қайдасың, аяулым, ауылым? Қайдасың, ата-ана, бауырым?!»-деп, Мыңбұлақты бетке 
алып, жүрдім де кеттім. 
Боран менің кеудемнен соғады, мен оны кері итеремін. Екеуіміз теке тіреспен келеміз. 
«Айналайын даламның ақ бораны! Бауыржан әскерде қандай азамат болды екен деп 
сынағың келетін болар сенің. Сына! Ал аяғымнан! Күрес менімен. Бәрібір Бауыржан сенің 
қиқағыңа көнбейді!» деймін өз-өзімнен күбірлеп. 
Сөйтіп, Евгеньевканың тұсына жеттім. Жол селоға соқпай, сыртымен өтетін еді. Бала 
күнімде көшесінде талай рет асыр салған село көзіме жылы ұшырап кетті. «Евгеньевка, 
амансың ба, ей?» дедім бар даусыммен айқайлап. Менің аузымнан шыққан айқайды 
боран ала қашып, естіртпеді-ау деймін, сірә, мұржалары қиқиып, шатырлары тоңған 
торғайдың қанатындай қобырап тұрған село бері қарай жүрмей, ары қарай алыстаған 
сияқтанып, көзімнен ғайып болды. Тағы да аз-маз тұрдым. Боран сәл толастап, село 
қайта көрінді. Көзіммен Гончаровтардың үйін іздеп таптым да: 
«Әй, Василь, не істеп отырсың?» деп тағы бір саңқ етіп, қайтадан ауылыма қарай 
аяңдадым. 
Бір кезде қар ойылып кетіп, белден келер тереңге гүмп еттім. Мыңбұлаққа жеткенімді 
сонда ғана білдім. Өйткені біздің ауылымыздың айналасы сансыз бұлақ болатын. 

Сондықтан да ол жер Мыңбұлақ атанған. Ол бұлақтардың суы қыста қатпайтын, жылы 
болатын. Осындай боран соғып тұрғанда бетін қар бүркеп қалғаны болмаса, боран 
басылысымен бұлақтар бетін ашып, бойларынан буы бұрқырап жататын. Сейтсем мен 
сол бұлақтарға келіп 
сүрінген екенмін.
Ит үрді. Мыңбұлақтың босағасына жеткенімді енді тіпті айқын сездім. Сартылдатып 
қақпаны қақкан түнгі жолаушыдай болып, жұдырықтай жүрегім кеудемді ұрғылады. Бірақ 
бір таңғалғаным бұрын ауылда бір ит үрсе, дереу оған екіншісі қостап, шәңкілдеп үшіншісі, 
маңқылдап төртіншісі қосылып шыға келетін еді. Сөйтіп, ит үнінің ансамблі туатын еді. 
Сонда маған біріне-бірі үн қосу жағынан иттен ұйымшыл еш хайуан жоқ шығар деген ой 
келетін. Енді міне, тарқаған ансамбльден қалған жалғыз әншідей болып, жалғыз ит қана 
шәуілдейді. 
Автор. Ең жақсы көретін ұлттық тамағыңыз не? 
Бауыржан. Быламық пен ботқа, тары көже, күріш көже, сұлы көже, бір сөзбен айтқанда 
көжелер. Бұлардың бәрі менің «ашаршылықта жеген құйқадай» аузымда дәмі мәңгі қалған 
астар. Қазір біреу «ашыған бидай көже» деген сөзді аузына алса, мен арақ көрген 
алкоголиктей болып, өз-өзімнен тамсана бастаймын. 
- Боранды күндері ауыл үйлерінің есігі бекітулі болады. Бұйығып әркім өз отының 
басында отырады. Ондайда кезеген аяқ қыдырмашылар да қыбыр ете алмайды. Міне, 
осындай сәттің бірінде, кешке таман, бораннан бұғып, Жуалының бауырына тығыла жым-
жырт боп жатқан ауылыма келдім. Үстін жым-жылас етіп қар басқан, жым-жырт ауылым 
маған жайнаған жәрмеңкедей боп көрінді сол сәтте. 
Біздің үйдің қақпасы бекітулі екен. Жүгіріп отырып, үй сыртындағы қар басқан 
терезеге бардым. Бетімді суық шыныға тақап тұрып әкеме дыбыс бердім. 
- Бұл кім? - деп жалғыз ұлын сағынып, елегізіп отырған әкем терезе алдына келді. 
- Жәке, мен ғой! - дедім даусым балапандай шар ете түсіп. 
- Әй, Айқан, етігім кайда? - деген әке даусын және естідім. 
Содан соң шинелімнің Мыңбұлақтың суына малынып, сауыс боп қатып қалған екі 
етегімен омбы қарды сызып, асыға қақпаға қарай жүгірдім. 
Алыстан аңсап келгенде туған үйіңнің есігін алдыңнан шығып әкең ашқан қандай 
ғанибет десеңші, шіркін! Екі аяғын қоңылтаяқ етікке сұға салып, көйлек-дамбалшаң, жалаң 
бас жүгіре шыққан, көзінен ыстық жасы сақалына моншақтаған сол сәтгегі әке суреті 
жүрегімде мәңгі сақталып қалды. 
Әкемнің асырап алған Бегімше деген қызы болушы еді. Есік ашуға сол қоса жүгірген 
екен. Әкем мені құшақтап, мауқын басқаннан кейін Бегімшені көкемдердікіне жұмсады. 
- Бар, Бауыржан келді деп хабарла! - деді. 
Жәкемнің жүрегінде қаншама маған деген сағыныш, мақтаныш, үміт жатқанын мен сонда 
ғана аңғардым. Бірақ мен әкемнің кәрі жүрегін сыздаткан сағынышын сәл басқанмен, 
аталық асыл мақтанышын ол кезде ауыл төңірегінен асыра алмадым. Үмітін үлбіретіп көзі 
тірісінде қолына ұстата алмадым. 
VI
Автор. Арғы-бергі әнші, композиторлардан кімді ерекше бағалайсыз? Ән мен күйден аса 
ұнататындарыңыз қайсылары? 
Бауыржан. Тоқтай тұрғын. Мен ойымды аяқтағамын жоқ әлі... 
Не дедім мен? Иә, үмітін үлбіретіп көзі тірісінде алақанына апарып қондыра 
алмадым. Өзіңе өмір берген асыл ата-анаңның қасиетті қарызын өздерінің алдында өтей 
алмай өту де арман екен-ау, қарағым. Олар: бізге қарызыңды өзіңнің парызыңа 
айналдырып, біздің немерелерімізге бер деп қайырылмастан кете береді екен ғой 
жарықтықтар. Ал немере дегендері сенің асыл борышыңды иесіне адал өтегеніңді білсе 
жақсы, білмесе жаныңа 
жамау ғой ол да бір. Әркімнің өз қарызын өзіне өтегенге не жетсін өмірде! Алғаныңды ақы 
иесіне қайыру да ғанибет қой, қарағым. 
Ал жаңағы сұрағыңды қайтадан қойғын. 

Автор. Арғы-бергі әнші, композиторлардан кімді ерекше бағалайсыз? Ән мен күйден аса 
ұнататындарыңыз қайсылары? 
Бауыржан. (Аз ойланып алды.) Бұрынғы классик күйші, ардагер әншілердің бәрін де 
ұнатамын. Ал қазіргі әнші, композиторлардан көпшілігін жоғары бағаламаймын. Өйткені 
кейбір әншілер қазақ әнінің әуенін бұзып, үнін өзгертіп, қазақтың тілін тұтықтырып, сөзін 
сындырып айтады. 
Осыдан кейін домбыра шерткен сияқтанып, сол қолын көтере ұстап, оң қолын сермеп, 
сөзін айқын етіп, «Қаракесекті» әндетіп шықты. 
Сұрасаң руымды Қаракесек, 
Досымнан дұшпаным көп қылған өсек. 
Дұшпанның қуғындаған жаласынан, 
Жатқаным қу карағай болып төсек. 
Міндім де қаракөкпен жылыстадым, 
Бардым да Қараөткелге жыл қыстадым... 
- Бұл нағыз ән ғой? - деді Бауыржан маған басын изеп. 
- Ән. 
- Қандай ән? 
- Жақсы ән. 
- Жақсы дейді ғой, - деді ол қабағын шытып. - Трагедиялық ән емес пе? 
- Иә, қасіретті, қайғылы ән. 
- Ендеше осы күнгі әншілер бұл әнді былай етіп айтады: 
Сұрасаң аруымды Қора-кисек, 
Досымнан дұшпаным куп кылған осек. 
Миндим де қоракукпен жылыстадым, 
Бардым да Қарауткелге жылқы ұстадым... 
Бауыржан осылай, өлеңнің алғашқы түсінікті сөздерін адам ұқпастай етіп өзгертіп, көзін 
ойнақыландырып, ырғаңдап, селкілдеп отырып, қайтадан әндетіп шықты. 
- Міне, көрдің бе, кейбір әншілер қайғыны биге, қасіретті арзан күлкіге, мұңды 
қуанышқа айналдырып жібереді. Ендеше, мен неге ондай әншілерді жақсы керуге 
тиіспін?.. А?.. 
Осылай деп ол маған ежірейе қарап, қатты ақырып қалды. Осы кезде ана жақтан әйелі 
жүгіріп келіп, есікті ашып жіберді де, жапалақтап менің бетіме қарады. Тегі Баукең екеуіміз 
бірдеңеге шатақтасып қалды ма деп сасқалақтап келгенге ұксайды. 
- Бауыржан, немене, мені шақырдың ба? - деді одан соң күйеуіне бетін бұрып. 
- Әй, жапқын есікті! - деп Бауыржан әйеліне қолын бір-ақ сілтеді. 
Кәмәш есікті жауып, кетіп калды. Сәл үнсіз түксиіп отырды да, Бауыржан сөзін қайтадан 
жалғады. 
- Мен бұрын Күләш марқұмның әндерін көзім жасаурап отырып тындайтын едім. Қазір 
Бибігүл ән айтқанда үнсіз егілемін. Ертеде қазақтың классикалык әндері тек еркек 
әншілердің ғана аузымен тараған еді. Қазіргі классикалық әндер әйел әншілеріміздің 
көмейіне ұялаған... Иә, жаңа қай жерге тоқтап едім? 
- Момынқұл көкем мен Саракүл жеңешем келді жүгіріп. Біздің үйдің іші лезде мәре-
сәре болды да қалды аяқ астынан. Бұрын үйіміз едәуір мүлікті болушы еді. Ертеңінде 
айналама көз салсам төрдегі жүк те, төсектегі жиһаз да жұтаң тартып кетіпті. 
Солардың бәрі тамаққа жұмсалыпты. Мен келген күні біздің үйде небәрі бір пұттай ғана ұн 
қалған екен. Сол азғантай ұннан күн сайын бір уыстап алып, быламық істеп күн көріп 
отырса керек. 
Бір үйлі жанның қыстан шығар бар үміті соған тіреліпті. Үйдің осы жайын көргеннен 
кейін, келген бетте суық тиіп, ауырыңқырап қалғаныма да қарамастан 2-3 күннен кейін 
Шымкентке тарттым. 
Алдымен өзімнің ескі ұям-өнеркәсіп банкысына бардым. Барсам Дубовик әлі 
сонда екен. Оны көріп мен қуанып, мені танып ол шаттанып, екеуіміз мәз-мейрам болдық.
- Әскерден келдің ғой? 
- Әскерден. 

- Арнап маған келіп тұрсың ғой? 
- Иә, сізге, Тимофей Терентьевич. 
- Бірге қызмет істейміз ғой? 
- Істейміз. Мен әзірмін. 
Бұрынғы Корнеев ақсақал кетіп қалған екен де, онын орнына аға экономист болып, 
Догалин деген кісі келіпті. Бас бухгалтер болып сақал-шашы әппақ қудай Бурмистров 
деген шал отырыпты. Дубовик мені оларға таныстырды. 
- Біздің бұрынғы қызметкеріміз. Әскерге барып келді. Мұны қайтадан қызметке 
аламыз, - деді ол. 
Дубовик мені жалақысы жоғары деп кен істері жөніндегі аға экономист етіп тағайындады. 
Бұйрықтың екінші пунктіне маған көшіп-қону қаражаты босатылсын және 30 сом жәрдем 
жасалсын деп және қосты. Бухгалтерге есептеттіріп, барлығы 110 сом ақшаны қолыма 
ұстаттырды да: 
- Ал, Бауыржан, осы қазір үйіңе жөнел, - деді Дубовик. - Мына ақшаның жартысынан 
көбін қарттарға бер. Сен он бес күннен кейін тағы да жалакы аласың. Өзіңе сол жетеді. 2-3 
күн үйіңде аунап-қунап, жұмысқа біржола көшіп кел. 
Тек әке ғана жасайтын жақсылықты Дубовик маған тағы да жасады. Шинелімнің екі 
етегі делеңдеп тағы да ауылға жеттім. 
- Оу, неғып тез келіп қалдың? - деп үйдегілер үрпиісіп қалды. 
- Қызметке тұрдым, - дедім мен жайрандап. 
- Калай тез болды? - деп танданысты бәрі. Мен Дубовиктің жасаған жаксылығын 
айттым. 
- Біздің Бауыржанның жұлдызы орысқа жүреді, - деп Момынқұл көкем желпініп-
желпініп жіберді. 
Мен әкемнің алдына ақшамды жайып тастап: 
- Жәке, керегінше алыңыз, - дедім масайрап. Әкем санап отырып жиырма сомын ғана 
алды. 
- Жоқ, жартысынан көбін алыңыз, - дедім Дубовик айтқандай. 
- Әй, шырағым, біз үйдегі адамбыз, сен түздегі жансың. Бізге осы да жетеді, елмен 
қатар күн көреміз. Жырақта жүріп, өзің қиналып калма, қарағым. 
- Жок, бастығым сізге алпыс сом алсын деп айтқан, - дедім де, әкеме тағы қырық 
сомын қосып бердім. 
VII
Автор. Сіз домбыра тартасыз ба, қобыз шаласыз ба? 
Бауыржан. Жок, екеуін де білмеймін. Тек пианино, рояльда ойнаймын. 
Автор. Қазақтың қандай ұлттық дәстүр, қасиеттерін жақсы көресіз? 
Бауыржан. Қазақтың қонақжайлығын жақсы көремін. Өйткені, бұл тек коммунистік 
қоғамның мүшелеріне ғана тән қасиет. Қазақтың досқа деген мейірбандығын ұнатамын. 
Мұнда халықтар достығы мен пролетарлык интернационализмнің асыл ұрығы жатыр. 
Қазақтың қас-жауға қаһармандығын қадірлеймін. Мұнда Отанды қорғаудың касиетті сезімі 
сақталған. Үлкенге жол беріп, құрмет көрсететін, сол сияқты кішіге көмектесіп, ізет істейтін 
сыпайылығын сүйемін. Бұл коллективтік тіршілікті құрметтеу. Жастарының ата-аналары 
алдындағы перзенттік борышқа адалдығын ардақтаймын. Бұл - адамгершілік негізі. Жас 
семьядағы жарастықты жаным сүйеді. Бұл - семья - мемлекеттің қауіпсіздігінің негізі. Кәрі-
жасының ерінбейтін еңбекшілдігін жаратамын. Бұл - жан-жақты өркендетудің сипаты. Әке 
мен баланың, ағайын арасының ұйымшылдығын ұнатамын. Бұл - мемлекеттік 
бірліктің басы. Тағысын тағылар. Социалистік өмірімізге жарасымды дәстүр, қасиеттердің 
бәрін де жаксы көремін, қарағым. 
Автор. Рақмет, Бауке. Енді Сіз Мыңбұлақтан Шымкентке қайтатын шығарсыз? 
Бауыржан. Үйде екі-үш күн болып, кайтадан Шымкентке келдім. Дубовик өзің келгенше 
саған бөлме дайындаттырып қоямын деп еді. Ол сөзінде тұрыпты. Маған деп әзірлетгірген 
оңаша бөлмеге бастығымның өзі бастап келді. Соқа басты жігітке шағын бөлменің өзі 
даладай болып көрінеді екен. Үстімдегі шинелімнен басқа не астыға салар, не басқа 

жастанар ештеңем жоқ. Жапанға шыққан жалғыз ағаштай болып, бөлменің ортасында 
сойдидым да қалдым. 
- Саспа, - деді Дубовик менің қысылып тұрғанымды аңғарып. - Қазір саған Борис бауырың 
матрац, жастық, көрпе әкеліп береді. Өзің төсек-орын сатып алғанша, соны лаждай 
тұрарсың. 
Тимофей Терентьевич аузын жияр-жимаста болған жок, есіктен бір матрацты кетеріп 
Борис кіріп келді. Оның артынан бір жастық пен көрпе кұшақтап Дубовиктің әйелі енді. 
Әкем, шешем, інімдей болып қамқорлык жасаған осы бір тамаша семьяның жан жылуы 
өмір бойы менің жүрегімде қалды. Дубовик сол кезде елуге тақаған кісі еді. Тегі ойлаймын, 
ол Москва, Ленинград сияқты үлкен қалалардан үлгі, өнеге тарата келген ескі қарт 
большевик- 
тердің бірі болуы керек. Мұндай мейірім большевиктердің ғана қанына сіңген қасиет кой. 
Автор. Александр Бекпен қалай таныстыңыз? 
Бауыржан. Оны Бектен сұрағын. 
Мен оны Бектен де «сұраған» болатынмын. Бірақ Бек маған жарытып жауап 
бермеген. Оның 1968 жылы шыққан «Почтовая проза» дейтін кітабының алғашқы 
беттерінің бірінде кішкентай ғана төрт абзац бар. Сонда Бек 1942 жылдың басында 
Старая Руссаның түбінде тұрған Панфилөв дивизиясын іздеп барғанын, генерал 
Панфилов жайында материал жинағанын айтады. Екінші орталық кейіпкерім - Бауыржан 
Момышұлын да өмірдің өзінен алдым; оның полкында бір айдай болып, марттың бас 
кезінде кейін қайттым. Кетерімде полк комиссары Логвиненко мені шығарып салып тұрып: 
- Сіз қыранның ұясында болдыңыз. Байқаңыз, сары ауыз балапан болып қап жүрмеңіз, 
-деп еді. 
Осы сәз әрқашан да ойымда жүрді. Повестке кіріспес бұрын панфиловшыларға тағы да 5-
6 рет барып қайттым. Содан кейін барып повесті жазуға отырдым дейді. Бектің маған бар 
«айтқаны» осы ғана болатын. 
Бұл таныстық жайын Бектен гөрі Александр Кривицкий 1964 жылы шыққан 
«Ұмытпан мәңгі» деген кітабында әлдеқайда толық етіп баяндаған еді. Мен соны есіме 
алдым. Кривицкий кітабының «Москва кақпасының сақшысы» деп аталатын ең алғашқы 
бөлімінде «Момышұлының көк дәптері» және «Бранденбург қақпасы» деп аталатын екі 
тарау бар. Оның біріншісінде атақты 28 батыр жайында «Красная звезда» газетінде ең 
алғаш очерк жариялаған әскери тілші А. Кривицкийдің Москваға Момышұлының көк 
дәптерін ала келгені айтылады. Көк дәптер иесінің парасатты, білімді командир екендігі 
суреттеледі. Соған дәлел ретінде автор көк дәптерден бірнеше мысалдар келтіреді. 
Бауыржан Момышұлының солдаттарды отаншылдыққа тәрбиелеу жөніндегі ойларын, 
пікірлерін айта келіп, мұның өзі жүйелі әскери ғылым боларлық дүние екендігін көрсетеді. 
Ал «Бранденбург қақпасында» Кривицкий Бауыржан Момышұлы мен Александр Бек 
екеуінің қалай танысканын баяндайды. 
Соғыс басталған күні Александр Бек Москва түбіндегі дачада «Талант» деген 
(соғыстан соң аяқталып, «Бережковтың өмірі» аталған) романын жазып жатады. Соғыстың 
хабарын ести сала жаңа басталған романды жинап тастап, дереу Москваға келеді де, екі 
аптадан соң өзі тіленіп Москваның халық жасақшыларынан құрылған Краснопресня 
атқыштар дивизиясына алынады. Жаз бойы сол дивизияның кұрамында болған Бек сол 
1941 жылдың күзінде «Знамя» журналының әскери тілшісі болып ауысады. 28 батыр 
жайында очерк жарияланғаннан кейін бір күні Бек «Красная звезда» газетінің 
редакциясына келіп, Кривицкиймен жолығады. Егер сен сол батырлар жайында көлемді 
ештеңе жазбасаң, мен жазайын деген ойым бар еді дейді. Әскери газеттің күнделікті әуре-
сарсаңымен жүрген Кривицкий ондай ештеңе жазуға мұршасы жоқ екенін, мүмкіншілік 
тапқан күннің өзінде күрделі нәрсе жазу қолымнан келмейтін шығар деп қауіптенетінін 
айтады. Сонымен, 
1942 жылдың февралында Бек поезбен Холм қаласының түбінде тұрған Панфилов 
дивизиясына женеледі. Дивизия саяси бөлімінің бастығы оны 28 батыр шыққан Капров 
полкына жібереді. Капровқа келсе, онда офицерлердің мәжілісі болып, алдағы бір шабу 
ылдың жоспары талқыланып жатады. Мәжіліске құлақ салып отырған Бектің назары 

орысша өте жақсы сөйлейтін, үні құлаққа жағымды, ойы жүйрік қазақ капитанына ауады. 
Капитан талқыланып отырған жоспарды тас-талқан етіп, өз ұсынысын баяндайды. 
Мәжілісте сол капитанның айтқаны қабылданады. Москвадан келген жазушы: «Менің осы 
капитанмен бірге кетуім керек» деген ойға келеді. Оның соңынан қуа шықса, капитан ауыз 
бөлмеде әлдекіммен телефон арқылы сөйлесіп жатады. Есіктен шыға берген Бек 
капитанның: 
- Иә, көрдім. Маған оның көзі ұнамайды!.. - деген ашулы сөзін құлағы шалып қалады. 
Осыдан кейін Бек сасқалактай бастайды. «Менің көзім бұл капитанға неге ұнамайды» деп, 
өзінен өзі қуыстанып есі шығады.
Осындай қолайсыз күйге түскен ол үйден шығып, орманға қарай беттеген капитанның 
соңынан қуып жетеді. Ол өзінің болашақ кейіпкері Бауыржан Момышұлымен осылай 
танысады. 
Танысқаннан кейін ол: 
- Айтыңызшы, капитан, менің көзім сізге неге ұнамады? - деп сұрайды. 
- Қайдағы көзді айтасыз? - дейді алда кетіп бара жатқан Бауыржан артына 
бұрылмастан. 
- Менің мына көзім, - дейді Бек қолын өзінің көзіне тақап. 
- Сіздің көзіңізде менің шаруам жоқ. Сіз солдат немесе қыз емессіз ғой мен көзіңізге 
қарайтын! 
- Осы жаңа ғана сіздің мен туралы: «Маған оның көзі ұнамайды» деген сөзіңізді өз 
құлағыммен естідім ғой. 
Бауыржан кілт тоқтап, артына жалт бұрылды да: 
- Жолдас жазушы, сіз өзіңіздің көзіңізді, кұлағыңызды, тұмсығыңызды өзіңізге қатысы 
жоқ іске сұқпаңыз, - дейді Бекке қатаң үнмен. - Мен жаңа штаб бастығымен сөйлестім. 
Оған артиллерия дивизионы бақылау пункттерінің жайын баян етгім. Біз бақылау пунктін 
артиллерияның «көзі» деп атаймыз. Маған сол пункттердің жабдықталуы ұнамады. 
Түсінікті ме, сізге? 
Алғашқы таныстықтары осындай оқиғадан басталған Бек полк командирі 
Момышұлының қасында бір айдай болады. Неге екені белгісіз, Кривицкий алғашында 
Бауыржан Бекті неше түрлі қинауға салды, онымен сөйлескісі келмеді, сырын айтпады, 
әде- 
биет үшін Бек оның талай қорлығына көнді, ақыры ол жеңді, Бауыржан әңгімесін айта 
бастады деп суреттейді. Дивизиядан кетерінде полк комиссары Петр Логвиненко оған: 
- Сіз қыранның ұясында болдыңыз. Бірақ өзіңіз қарға болып шығып жүрмеңіз,-деп еді 
дейді. 
Бұдан кейін Кривицкий Бектің алған материалын толықтыру үшін дивизияға екінші рет 
келгенін, одан соң жазған блокноттарын жоғалтып алып, оның үшінші рет келгенін айтады. 
Бек қанша қаймығып келгенімен үшінші ретте де Бауыржан оған әңгімесін айтып береді. 
Сөйтіп, «Волоколамск тас жолының» алғашкы повесі 1943 жылы «Знамя» журналының 
бесінші, алтыншы номерлерінде, екінші повесі бір жылдан кейін дәл сол номерлерінде 
басылып еді деп Кривицкий әңгімесін аяқтайтын. 
VIII
Автор. Бір кезде «Адамдар тынды көтерді, тың адамдарды көтерді» деген нақыл сөз туған
еді. Сол сияқты, Бек сізді көтерді, Бекті сіз көтердіңіз емес пе? Кітап бітті, атақ шыкты. 
Ендігі ара қатынастарыңыз қандай? 
Бауыржан. Бектің кітабы барлық социалистік елдерде басылып шықты. Польшада оны 
біздің «Абай жолы» романы сияқтандырып инсценировка жасап, сахнаға қойды. Ол 
ағылшын, француз, неміс, итальян, испан, грек, фин, араб тілдеріне аударылды. 
Финляндияда әскери академияда арнаулы сабақ ретінде өтеді. 
Бауыржан әңгімесін үзіп, «Казақстан» сигаретіне тағы да қол созды. Оның соңғы сөзі 
подполковник Омарбаев айтқан бір әңгімені есіме түсірді. 

Мұқан Омарбаев Ташкент қаласындағы Рахимов станциясының маңында тұрады. Ол 
екеуіміз төрт жыл майданда бірге болдық. Мұқан әлі күнге дейін әскери кызметте келе 
жатыр. Ол менің сонау соғыстан бері арамыздан қыл өтпеген ескі досымның бірі. 
Осыдан 2-3 жыл бұрын жолаушылап келе жатып Ташкентке соқтым. Мұқан елдің хал-
жайын сұрап, мәз-мейрам болып қалды. 
- Бауыржанның халы қалай, - деді ол бір сөздің ретінде, - көріп жүресің бе? 
- Көремін. Аман-есен. 
- Менде Бауыржанның «Москва үшін шайқас» дейтін кітабы бар, - деді подполковник. - 
Сендерді сағынған сайын сол кітапты бір оқып қоямын. Ал енді бұл нағыз ерлік кітабы, 
елдік кітабы ғой, шіркін! Сонымен бірге мен оны адалдықтың, адамгершіліктің, 
отаншылдықтың уставы деп білемін. Қазір мынау жыл сайын қарамағымызға келіп 
жататын жас солдаттарға осы кітапты сабақ ретінде оқытар ма еді деп те ойлаймын. 
Әйтпесе Жоғары білім министрлігі институттарда өтетін әскери іс сабақтарында осы 
кітапты оқытса, қандай жақсы болар еді. Мұның ішінде тактика да, тәжірибе де, ұрыс та, 
ұтыс та - бәрі де бар. Бұл - бар уставтардың ойлы да ұтымды жиынтығы. Бұл - жеңіс 
кітабы. Әр тарауы - әскери ғылым, азаматтық білім. Біздің жас солдат кезімізде мұндай 
кітап болған жоқ. Бұл кітаптың әскерге жыл сайын алынатын жас солдаттар үшін, Совет 
Армиясының болашақ ұрпағы 
үшін, социалистік Отанымыздың мызғымас беріктігі үшін қосқан, қосып отырған, алда да 
қосар үлесі мол. Мәңгілік үлесі бар кітап бұл. Мен осылай бағалаймын. 
Подполковник сәл ойланып алып, сөзін қайтадан жалғады. 
- Кешегі соғыс халыктың миына тайға таңба баскандай етіп, оның ерлерінің атын мәңгі 
есте қалдырып кетті! Сол ешқашан ұмытылмас ерлердің бірі Бауыржан ғой. Есінде бар 
ма, Бауыржанның есімін ең алғаш мен сен берген бір журналдан оқып біліп едім. Содан 
бері ол менің ешкашан да есімнен шыккан емес. Мынау Шымкент, Жамбыл облыстарына 
жолаушы барғанда оның жаңа шықкан кітаптарын әдейі сатып алып жүремін. 
Бүгінгі подполковник, кешегі Ұлы Отан соғысының солдаты осылай деген еді. 
- Сөйтіп, біріншіден, Бек менің атымды ең алғаш дүние жүзіне танытты. Екіншіден, ол 
менің жазушылық жолға түсуіме түрткі болды. Міне, осы үшін мен оған әрқашан да рақмет 
айтамын... 
IX
Автор. Менің өз басым кейіпкер Бауыржанды кәдуескі Бауыржаннан жоғары-ау деп 
ешқашан да есептеген емеспін, Бәуке. Жаңа сіз біздің жасаған өзара шартымыз бар 
дедіңіз. Ол не шарт екенін сұрауыма бола ма? 
Бауыржан. Ол кәдімгі шарт, Бекпен екеуіміз жасасқанбыз. Алғашында ауызша уәделестік. 
Бұл Бек кітабының бірінші тарауының соңында айтылады. Онда кітап дайын болғаннан 
кейін автордың оны маған әкеліп оқуға міндетті екендігі көрсетіледі. Егер ол дұрыс 
жазбаса, онда менің не істейтінім айтылады. Ол тұс әзіл сияқты болып суреттелгенімен, 
екеуіміздің тек қана шындықты жазуға серттескеніміз рас болатын. Кейіннен біз ол 
шартымызды 
қағазға түсіргенбіз. Оқимын десең, көрсетуіме болады. (Мен басымды изедім. Бауыржан 
дауыстап әйелін шақырды.) 
Әйелі ішкі бөлме жаққа барып, үлкендігі кішігірім папка тәріздес қызыл сафиян дәптерді 
әкеліп, күйеуінің қолына берді. Бауыржан оның орта тұсынан бір-ақ ашты да, машинкаға 
басылып, дәптерге жапсырылған 3-4 парақ қағаздың тұсын нұсқап, менің алдыма қойды. 
- Мә, оқығын. Керек етсең, көшіріп алғын. Мен ана жаққа шығып, аздап жүріп келейін. 
Бөлмеде оңаша қалған мен Бауыржан алдыма қойған кызыл дәптердің ашулы тұрған 
бетіне көз салдым. Оның ең басына «Наш договор» деген екі сөз машинканың үлкен 
әріптерімен жазылған екен. Бұрын өзім естімеген бұл жаңа деректерді мен қызыға оқып 
шықтым. Сол шарттың өзім қазақшалаған нұсқасы мынадай бөлды: 
Біздің шарт 

Панфилов дивизнясының Талғар полкының жауынгерлері мен офицерлеріне әдеби 
ескерткіш орнату жайындағы ортақ тілекпен біз, Александр Бек пен Бауыржан Момышұлы, 
1942 жылдың басында, майдан даласында, ауызша шарт жасасқан едік. Енді соны қағазға 
түсіруді қажет деп таптық.
1. Москва түбіндегі ұрыстарда аға лейтенант Бауыржан Момышұлы командирі болған 
панфиловшылар батальонымен Талғар полкының жауынгерлік жолы жайында Александр 
Бек «Волоколамск тас жолы» атты ( 3 немесе 4 повестен тұратын) кітап жазады. 
Александр Бек кітаптың авторы болады да, ал Бауыржан Момышұлы (оның естеліктері, 
ауызша әңгімелері, ойлары, әскери жазбалары) кітаптың материалы болады. Сонымен 
бірге бұл тақырыпқа тікелей немесе жанама қатысы бар басқа материалдарды екеу ара 
келісе отырып, кітапқа пайдалануға әбден болады. 
Александр Бек жұмыс документіретінде Бауыржан Момышұлы өз қолына берген барлық 
материалдарды, ойларды, әңгімелерді, әскери жазбаларды үшінші адамға көрсетпеуге, 
екі адамның өзара сыры, құпиясы есебінде сақтауға міндеттенеді. 
2. «Волоколамск тас жолы» кітабы көркем қиялдан жасалатын үйреншікті әдеби 
туынды емес, панфиловшылардың аты-жөндері толық сақталып, олар қатысқан ұрыстар 
сол қалпында суреттелетін әскери-документті шығарма болатындықтан, кітап үшін тек 
Алек сандр Бек қана жауап беріп қоймайды, сонымен бірге кітаптың шындығы үшін 
панфиловшылардың аруағы алдында, тарих алдында және замандастар алдында 
Бауыржан Момышұлы қоса жауап береді. Сондықтан Бауыржан Момышұлы Александр 
Бектен шығарманың көркем шындығы өмірде болған оқиғамен барынша дәлме-дәл 
келуін, ол 
оқиғалардың педанттық дәлдік пен ұсақ документализмнің ізін қуаламай, үлкен 
шындықтың жиынтықтау елегінен өткізіп, қорытылуын талап етуге міндетті. Егер әдеби 
тәсіл, стиль, жазу мәнеріне байланысты қажет болса гғна, онда да екеу ара ақылдаса 
отырып, нақты 
болған оқиғадан сәл-пәл ауытқуға болады. Онда да мұндай ауытқудың салдары соғыс 
өмірі шындығының қан төгіп, жан қиып жинаған қасиетті документіне көлеңке түсірмейтін 
болса ғана солай етіледі. 
3. Бауыржан Момышұлы кітаптағы барлық әскери, іскери психологиялық 
мәселелердің дұрыстығына жауап береді, бұл мәселе жөнінде Александр Бекпен екеуінің 
арасында дау туса, онда кесімді сөз Бауыржан Момышұлынікі болады. Ал, арада әдеби 
мәселе жайында дау бола қалса, онда шешуші сөзді Александр Бек айтады. 
4. Кітап қолжазбасының тұңғыш редакторы Бауыржан Момышұлы болады. 
Тек Бауыржан Момышұлымен ақырғы тоқтамға келгеннен кейін ғана Алекеандр Бек кітап 
қолжазбасын баспасөз бетіне ұсынады. Содан кейінгі редакциялық және басқа да 
өзгертулер де мүмкіндігінше Бауыржан Момышұлымен келісіледі. Сонымен бірге біз 
болашақ үшін негізгі дана деп тек екеу ара келісілген қолжазбаны ғана (одан кейін 
ешқандай өзгерту, түзету енгізілмейтін) санаймыз. Оның бір данасы ҚазФан-да (Ғылым 
академиясының қазақ филиалында), Бауыржан Момышұлының өзге материалдарымен 
бірге оригинал есебінде сейфте сақталады. Ол документтерді, егер Бауыржан Момышұлы 
қалдырған өсиетті орындайтын болса, Александр Бек еркін пайдаланатын болады. 
5. Кітапты қазақ тілінде шығару үшін Бауыржан Момышұлының басшылығымен қазақ 
жазушыларының А.Бектің қолжазбасына өзгертулер, қосымшалар енгізуіне, сөйтіп оны 
Бауыржан Момышұлының қазақ және орыс тілдеріндегі басқа материалдары (очерктер, 
әңгімелер, мақалалар, өлеңдер, әскери жазбалар және басқалар) сияқты алғы нұсқа 
ретінде пайдаланып, мейлінше қайта жөндеулеріне болады. 
Егер мұндай жөндеулер кітап текстінің 50 процентінен артса, онда мұқабаға жаңа 
автордың (немесе авторлардың, қазақ жазушыларының) аты қойылып, автордың атынан 
кейін: «Александр Бектің кітабы және Бауыржан Момышұлының материалдары бойынша» 
деген сөздер жазылады. 
Егер ондай жөндеулер кітап текстінің 50 процентінен аз болса, онда кітаптың авторы 
болын Александр Бектің өзі қалады, бірақ кітап бетінде: «Казақ тіліндегі басылымын 
өңдеген пәленше» деген жазу тұрады. 

Бұл мәселені реттеуді Александр Бек Бауыржан Момышұлының еркіне береді, ал 
Бауыржан Момышұлы аудармаға және жөндеу жұмысына жетекші болуға міндеттенеді. 
Александр Бектің кітаптың орыс тіліндегі келесі басылымдарында, алғы сөзде атап 
көрсете отырып, қазақша басылымынан қалаған жерін алып, қосуына қақысы бар. 
6. Бұл шарт 1942 жылдың март-апрелінде майданда жасалды, 1944 жылдың 18 
декабрінде Москвада қағазга түсірілді. 
Александр Бек 
Бауыржан Момышұлы 
Мен шартты көшіріп бола берген кезде бөлмеге Бауыржан кірді. 
- Кәріліктің қақпанына түсті деген осы екен, қарағым, - деді ол маған мұң шаққандай 
болып. - Ішіме ып-ыстық күншуақ орнап, өзімнен өзім күлімсіреп, көңілденіп жүретін 
жастық шағым жеткізбей зымырап, алыстап барады. Бұрын оны жылдар өтсе де 
аңғармайтын едім. Қазір соны күн сайын көріп, сағат сайын сезетін болдым. Көргенмен, 
сезгенмен қайран жоқ. Жарқ-жұрқ етіп алыстап бара жатқан жастық шағың айқайласаң да 
аялдайтын, артына қайрылып қарайтын емес. 
Мен жазуымды тоқтатып, оның айтып келе жатқан сөзіне құлақ салып қалған едім. 
Бауыржан соны аңғарды да, дереу сөзін доғарды. Содан соң төсегіне жайғасты да, менің 
көшіріп болуымды тосып, үнсіз отырып қалды. 
- Болдың ба? 
- Болдым, Бауке. 
- Болсаң оқып шық! 
- Жаңа, көшірер алдында бір рет оқып алғанмын, - дедім мен енді оны қайта оқып 
уақыт кетірмейін деп ойлап. 
- Сенің не көшіріп алғаныңды менің білуім керек емес пе? - деді ол маған зілдене үн 
қатып. 
Бауыржанның шартты менің қаншалықты дұрыс көшіріп алғанымды тексергісі келіп 
отырғанын енді аңғардым да, оны басынан аяғына дейін жайлап оқып шықтым. 
- Енді түсінікті ме? 
- Түсінікті. 
- Бұл шартты Бек екеуіміз «Волоколамск тас жолының» алғашқы екі повесі біріктіріліп, 
1945 жылы шығар алдында жасадық. Кітап шыққаннан кейін жазушы Бектің еңбегіне 
лайықты баға берілді. Отставкаға шыққаннан кейін қолыма қалам алып, өзім жазуға 
кірістім. Осыдан соң біраздан кейін, 1958 жылы, қазақ әдебиетінің Москвада өтетін 
онкүндігінің қарсаңында менің «За нами Москва» кітабым жарыққа шықты. Жоғарыда 
Бекке рақмет, ол менің жазушылық жолына түсуіме түрткі болды дегенімнің мәнісі осы, 
қарағым.
X
СССР Жазушылар одағында болған талқылауда «Москва үшін шайқас» кітабы 
жайында он бір адам шығып сөйледі. Генерал Вершигора бастаған он адам кітапты 
мақтап шықты да, 
тек бір адам ғана жамандауға тырысты. 
...Ол оқиға менің көз алдыма келді. Момышұлының «Москва үшін шайқас» кітабы 
талқыланып біткеннен кейін үзіліс болды. Біз дәлізге алдымен шығып, жұртқа көз салып 
тұрған едік. Сақалы белуарына түсердей ұзын, төртпақ денелі келген генерал Петр 
Вершигора мен полковник Бауыржан Момышұлы екеуі қатар шықты да, бірге тұрып, 
темекі тартысты. Осы кезде екінші жақ есіктен қасқа маңдайы жарқырап, Мұхтар Әуезов 
шықты да, бірден Бауыржанға қарай бұрылды. 
- Пәлі, Бауыржан, біздің бәріміздің ішіміздегі ең модный жазушы сен болдың бүгін. 
Сенің кітабың жайында қисапсыз көп адам көсіле пікір айтты. Құтты болсын, қайырлы 
болсын астанадан алған бағаң, - деп Мұхаң кос қолдап тұрып Бауыржанның қолын кысты. 
- Сенің соғыста қаның төгілген жерде ерлігің ғана емес, әдеби еңбегіңнің де ерекше 
бағаланғанына қатты сүйсініп отырдым. Мен мына Петр Петрович сияқты соғыстың білгір 
адамы байсалды да беделді пікір айтқанына дән риза болдым. 

Осылай деп Мұхаң Вершигораға басын иіп, оның да қолын қысты. Содан соң кері 
бұрылып, жолдағы жұрттың бәрімен бас изей сәлемдесіп, Мұхаң секретарьлардың бірінің 
бөлмесіне кіріп кетті. 
I
Бауыржан. Ал, қай жерге келіп тоқтап едік? 
- Сонымен сіз банкте қызмет істеп жаттыңыз. 
- Иә. Сонымен мен банкте қызмет істеп жаттым. Менің жаңа серіктерім Догалин мен 
Бурмистров та жақсы адамдар болып шықты. өзіме үнемі көмектесіп, болысып отырды. 
Командировкаға шықсам олар маған бар жайды түсіндіріп, әлек болып жатады. Мен емес, 
бейне бір өздері жолаушы шығатындай, тексеретін, назар аударатын, есте ұстайтын 
мәселелерді қойын дәптерлеріне тізіп келіп, маған кезектесіп айтып жатады. Мен, сөйтіп, 
алдымен Леңгір, одан кейін Ащысай шахталарын тексеріп қайттым. Екі ұстазымның 
айтқандарын бұлжытпай орындап, керек боп қалар-ау деген мәселелерге өз бетіммен 
назар аударып, тындырып келген ісімді көргенде, менің зеректігіме, ыждағаттылығыма 
олар мәз 
болады. Міне, өстіп жүргенде бір күні Дубовик орнынан ауысатын болды... 
Автор. Жазушылық жұмыс кестеңізді айтыңызшы. Қай сағаттан қай сағатқа дейін жұмыс 
істейсіз? Тәуліктің қай мезгілінде жазғанды ұнатасыз? Жылдың қай мезгілінде өнімді 
жазылады деп есептейсіз? Жазатын шығармаңызға жоспар құрасыз ба? Қолмен жазасыз 
ба, машинкамен басасыз ба? Қарадай жазғаныңызды қанша рет түзетесіз? 
Бауыржан. Бұл бір ащы ішектей шұбатылған ұзын сұрақ екен. Және маған қойылуға тиісті 
емес сұрақтар көбі. Өйткені мен профессионал жазушы емеспін. Мен әскери мемуар 
жазушы ғана кісімін. Ал біздің қазақта бұрын әскери мемуарлық әдебиет атымен болған 
емес. Қазақта мен осының негізін салушымын десем асылық та, артық айтқандық та 
болмас деп ойлаймын. Бұл жөнінде орыс әдебиетіне де қосқаным бар деуіме болады. 
Осы жылғы майда Москвада болған әскери әдебиет жайындағы жиналыста менің атымды 
үш маршал он бес рет атапты. Мен бұл пікірді, бір жағынан, солардың сөздеріне сүйеніп 
айтып отырмын, қарағым. Бауыржан картайғаңда мақтаншак болып кетіпті деп ойлап 
жүрмегін... 
Ал профессионал жазушы болмағандықган менде жұмыс кестесі немесе режим деген де 
жоқ. Пәлен сағаттан пәлен сағатқа дейін жазамын деп айтпаймын. Кей кездерде мен 
қолыма айлап қалам ұстамаймын. Бірақ ойланып, толғанып жүремін. Сол ойлағанымның 
иі қанды-ау деген кезде, күнмен де, түнмен де есептеспестен, машинкамды алдыма алып, 
сарт-сұрт баса беремін. Ойымдағыны қағазға түсіргенше менде ұйқы да, күлкі де 
болмайды. Содан соң тағы да 2-3 ай қолыма қағаз алмаймын, «суимын», суып болған соң 
жаңағы машинкаға басқандарымды қайтадан қолыма аламын. Оны автор ретінде емес, 
жай қатардағы оқырманның көзқарасымен қарап, оқып шығамын. Автордың 
алаңғасарлығын, қызбалығын, 
үстірт ойлаған жерлерін әлім келгенінше түзетемін. Менің творчестволык процесім осы 
ғана. 
Ана жылы «Мақтаарал» совхозына барғанымда маған бір мұғалім сенің жаңағы 
сұрағың сияқты сұрақ койды. Осында пәлен деген жазушы келгенде бізге күніне он бір бет 
жазамын деп еді, сіз күніне неше бет жазасыз?-деді. 
- Сен соған сендің бе? - дедім мен оған. 
- Енді ол кісіге сенбегенде кімге сенеміз? - деді мұғалім. 
- Ендеше математикадан хабарың бар ма өзіңнің? 
- Дәл сол математиканың мұғалімімін. 
- Онда қағаз, қарындаш ал да, 11 бетті 30 күнге көбейт, - дедім оған. Мұғалім дереу 
көбейте бастады. - Оны он екі айға көбейт, бұл бір жылда ол жазушы неше бет жазады 
деген сөз. 
Көбейттің бе? Сол жазушыңның жазып келе жатканына, міне, отыз жылдан асты. 
Жаңағы шыққан санды енді тағы отызға 

көбейтші. Көбейттің бе? Енді әрбір кітапта орта есеппен үш жүз беттен болады деп 
мөлшерлеп, барлық шыққан цифрыңды сол үш жүзге бөлші. 
- Бөлдім. 
- Қанша болды? 
- Төрт жүзге жуық. 
- Ендеше, төрт жүз кітап жазған дүние жүзінде жазушы жоқ. 
Понятно? Маған күніне қанша текше метр жер қазасың десе, мен оған жауап бере 
алмаймын. Сиыр да күн сайынғы сүтін күтімі келіссе, көңілі түссе ғана береді. Ал мен 
адаммын. Табағына сүт құйып, құлағын бұрай берсең шүмегінен сырылдатып қаймақ 
ағыза 
беретін сеператор емеспін! Понятно тебе? 
- Енді бір сұрағым бар, - деді жанағы мұғалім тағы да қолын көтеріп. 
- Әй, тұра тұрғын, - дедім мен оған. - Сен маған 5-6 сұрақ қойдың. Физик, математик 
екенсің. Менің саған қоятын бір сұрағым бар, жауап бересің бе? 
- Беремін, - деді ол. 
- Берсең: екі жерде екі қанша болады? Соны айтшы. 
- Екі жерде екі - төрт, - деді ол. 
- Жок, дұрыс емес. Екі жерде екі он тоғыз болады, - дедім мен сағатыма карап. 
- Неге? - деп мұғалім орнынан ұшып тұрды. 
- Сен босқа шошандамағын,-дедім мен оған түсімді суытып. - Сен дәм-татуы жоқ 
сұрақтар беріп, мені мінбеде он тоғыз минут босқа ұстап тұрсың. Екі жерде екі он тоғыз 
болады деген осы біле білсең, қарағым. 
Жұрт залды басына көтеріп, ду күліп жіберді. 
- Жарайды, енді жетінші сұрағынды қойғын, қарағым, - дедім жаңағы мұғалімге түсімді 
қайтадан жылытыңқырап. О да бір сұрақ қойғыш неме екен, сен сияқты етіп жазып алған 
қағазының орта тұсына үңілді де... орта тұсына, - деп Бауыржан сұк саусағын 
шошайтты. - Тегі оның әлі де қоя алмай қалған бес-алты сұрағы болуы керек... Қағазының 
орта тұсына үңілді де, былай деп сұрады: «Ең жаксы көретін өз шығармаңыз қайсысы?» 
Бұған ойлануға тура келді. Ойланған сайын жауап беру қиынға соқты. Содан кейін 
мұғалімге қарадым да: 
- Өзіңнің балаң бар ма, қарағым?-деп сұрадым. 
- Бар. 
- Нешеу? 
- Бесеу. 
Жұрт күліп жіберді. Мен күлгемін жоқ. 
- Өзің сол бес қарғаңның қайсысын ерекше жақсы көресің? Соны осы отырған 
бәрімізге айтып берші, - дедім оған жұрттың күлкісі тоқталғаннан кейін. 
Мұғалім ойланып тұрды да, «Айта алмаймын-ау» дегендей, жауырынын киқандатты. 
- Бұл да солай, қарағым, - дедім мен. - Оны мен айта алмаймын саған. Жазушының 
өзі емес, оны жұрт біледі. 
Автор. Мен сезіктене бастадым, Бауке. Сұрағың көбейіп кетті деп, сіз маған ишара жасап 
отырған жоқсыз ба? 
Бауыржан. Жоқ. Сенің жөнің бір баска. Ал сенен бұрын, кеше бір тілші келіп кетті осында. 
Екі көзі ит қуған бұзаудың көзіндей шатынаған бұйра бас біреу. («Сіз менін де портретімді 
жасап отырсыз-ау қазір. Ертең екінші біреуге: осы столдың басында мыжырайып отырып 
еді іші кепкенше дейсіз бе, кім білсін?» деп ойладым ішімнен.) 
- Сізден интервью алайын деп келіп едім, - дейді. 
- Ал, қойғын сұрақтарынды.
Бір мәселенің төңірегіне топтап, жүйелеп әкелген сұрақтары да жок. Сәл ойланған болып: 
«Сіздің мына мәселе жөнінде көзқарасыңыз қалай?» деп кекең ете қалады. Ал «көзқарас» 
деген философиялық ұғым. Сондықтан оған кеңірек жауап берейін десең, ол айтып 
отырғаныңның аяғын тындырмастан екінші бірдеңені сұрайды да, тағы да кекең ете 
қалады. Кұйрығы шошандап бұтақтан бұтаққа секірген сауысқан сияқты. 
- Сонымен сіздің бастығыңыз ауысып кетті ғой, Бауке? 

- Иә, ауысып кетті. Орнына Георгий Федорович Марченко деген кісі келді. Онымен үш 
ай істес болдым. Табанының бүрі жоқ, тайғанақ, жалтақ кісі екен. Ондай кісіні мен 
бастығым болмақ тұрғай, құдай болса да ұнатпаймын. Оның осындай қылығын көрген 
мен, ұстараның жүзіндей болып, күн сайын жұқара бердім. 
Шымкенттегі осы күнгі атақты қорғасын заводы ол кезде жаңа салынып жатқан 
болатын. Бір күні Марченко мені сол заводтың финанс жағдайын тексеріп келуге 
жұмсады. Дабыл бар. Егер игерілмеген қаражат соншалықты көп болса, онда заводтың 
счетын жауып тастау керек деді. Барып тексердім. Завод ақшаны ала берген. Бірақ соның 
оннан бірін де игермеген. Сөйтіп, финансистердің тілімен айтканда, завод «өлі 
капиталдың» астында 
қалған. Акт жасадым. Сала-саламен көрсеттім. Заводтың счетын әзірге жаба тұру керек 
деп, Марченкоға баяндадым. Ол қол қойды. 
Счетының жабылып қалғанын естіп, бір күні Марченкоға заводтың бас бухгалтері - 
Белугин келді. Марченко мені шақырды. 
Өзі қол қойған документтерді қарап отырды да Марченко: 
- Счеттың жабылуы дұрыс, - деді. 
Белугин орнынан атып тұрды. 
- Мынадай бір боқмұрын келіп біздің счетымызды жаба берсе, онда ол завод ешқашан 
да салынбайды, - деп айқайлады ол мені нұсқап. Содан соң Марченкоға зіркілдеді. - Қазір 
құрылыстың барлық жұмысы тоқтап тұр. Егер счетымызды осы қазір қайтадан ашпасаңыз 
мен сізді сотқа беремін. 
Марченконың көзі жыпылықтай бастады. Мен көз алдыма бұрынғы бастығым Дубовикті 
елестеттім. Дубовик болса қазір Белугиннің ақырған-шақырғанына қарамастан: «Берілген 
қаржының белгілі проценті игерілгенше счеттарыңыз ашылмайды» дер еді деп ойладым. 
Осы кезде Марченкам: 
- Онда счетты қайтадан ашайық, - деп қарап отыр. 
Ашты. Менің зығырданым қайнады да: «Жұмыстан босатыңыз, сіздің қоластыңызда 
қызмет істемеймін» деп, бастығыма дереу арыз жазып апарып бердім. 
- Неге менің қоластымда істемейсің? - деді ол. 
- Мемлекет мүддесін жүзеге асыруда принципсіздік көрсететін, қарамағындағы 
адамдардың дұрыс ісін қорғай алмайтын бастықтың қарауында жұмыс істегенше қаңғып 
кетуді артық көремін. 
- Жоқ, сен кетпейсің. 
- Жоқ, мен кетемін, Георгий Федорович, - деп есікті тарс жауып, шықтым да кеттім. 
«Иә. Адалдық, арлылык, принциптілік сіздің қаныңызға сіңген қасиет екен-ау. Қан 
құрамында мәңгі өмір сүретін ақ, қызыл түйіршіктер сияқты, бұл қасиеттер сіздің 
жүрегіңізде мәңгі сақталып қалған ғой. Кей адамның жүрегінен бұл қасиеттер жойылып, 
жоғалып, өшіп кетіп жатады. Бірақ олар сонда да өмір сүріп жүре береді. Ал сіз осының 
біреуінен айрылған күні өлетін шығарсыз, Бауке», - деп ойладым. 
II
Автор. Апырай, Бауке, мекеме басшысы жаман қызметкерінен құтыла алмай әлек болушы 
еді. Сіз жаман бастықтан өзіңіз қашып құтылады екенсіз ғой. 
Бауыржан. Тіпті өзі солай да. Мінез деген басы қатты жүйрік қой, қарағым. Әр адамның 
мінезі - астындағы тұлпары. Соның ағынымен адамдар өмірден зымырап өтіп жатады ғой, 
әйтеуір. 
- Сонымен, Марченконың есігін тарс еткізе жауып, шықтыңыз да кеттіңіз бе? 
- Кеттім. Ауыл жарықтықта жазық бар ма? Мұржасы қалқайып, есігі аңқайып, сүзектен 
жаңа тұрған әлсіз анадай болып, қалтырай қуанып қарсы алды жаман баласын. 
Қабағым қатып, үн-түнсіз кіріп келгенде, үйдегілер үрпиісіп қалды. Қысқа-қысқа ғана 
тіл қатыстық. 
- Амансың ба? 
- Аманмын. 
- Дені-қарның сау ма? 

- Сау. 
- Өңің неге келмей тұр? 
- Орнымнан түстім. 
- Өзің түстің бе, өздері түсірді ме? 
- Өзім? 
- Неге? 
- Ынжықтыққа ыза болып. 
- Е, жарайды. Арты қайырлы болсын, ендеше. 
Осымен сөз бітті. Туған жердің жазғы жібектей жұмсак көгорай шалғынын белуардан 
кешіп, көгіне аунап, Жуалының жас гүлін иіскегеннен кейін жаным жай тауып, Марченкоға 
деген бойымдағы ашу-ыза бірте-бірте бу болып ұша бастады.
Бір күні Мыңбұлаққа, Момышұлының атына Алматыдан соққан жұмбақ телеграмма сарт 
ете түсті. Оны естіген кішкентай ауыл қысық көзін кеңірек ашып, селт ете калды. 
Телеграммада былай делініпті: 
«Приезжайте за наш счет для переговоров. Бархан». 
Жол шығыны бізден болсын, Алматыға кел, акылдасайык деген сөз ғой бұл. Бұл сөзді 
жолдап отырған кім екен деп ынтықты ауыл. Бархан Борис Михайлович - менің ең үлкен 
бастығым, республикалық банктың меңгерушісі. Бархан мені не қылады? Жұмыстан 
шығып кеткен адамды жол қаражатын беріп шақырғаны несі! - деп ойладым. Ойымды 
әкеме айттым. 
Әкем ойшыл кісі еді. Бір нәрсені түбегейлеп ойласа, артынан сол мәселе жайында нақыл 
сөздерді аузынан топ-тобымен ақтара салатын еді. Менің Марченкомен ұрсысып, 
жұмыстан шығып кеткенім жайында да абзал әкем аз толғанбапты. Оны сол телеграммаға 
байланысты айтқан ақылынан аңғардым. 
- Шақырғанға бар. Шалғанмен тірес. Кұлшынғанмен күрес. Жығылсаң жер көтереді, - 
деді әкем. - Бірак, опынғанынды айтпа, одан кейінгі ойланғанынды айт. Ызаңды айтпа, 
ызадан соңғы ындының мен ықыласыңды жеткіз. Жақсының басынан дау кетпейді. 
Жаманның басынан жау кетпейді. Тірі тұрғанда талай дауың да, жауың да болады, 
шырағым. Бар, бетіңнен жарылқасын. Алжығанда келген атақ абырой әпермейді. Атак, 
абыройыңды жас кезіңде ку, қарағым. 
Әке сөзі көңілге демеу де, медеу де болды. Алматыға тартып кеттім. Вокзалдан түсе 
сала бірден Барханға бардым. Ұрысатын шығар деп жас әтештей шақарланып, 
үрпиіңкіреп кіріп едім. Бірақ Бархан ұрыспады. Тіпті сен неге қызметті тастап кетіп қалдың 
деген де жоқ. Мен бір сол қызметті үзіліссіз істеп келе жатқандай сөйледі. 
- Сізді ең жақсы қызметкеріміз ретінде жоғарылатсақ деген ой келіп еді, - деді ол 
маған жайлап қана. - Егер келісіміңізді берсеңіз СССР өнеркәсіп банкының республикалық 
басқармасына аға консультант етіп тағайындар едік те, бұдан былай бірге қызмет істер 
едік. 
- Келісемін, - дедім мен. - Бірақ сізге қоятын бір-екі сауалым бар, Борис Михайлович. 
- Сұра, - деді Бархан. 
- Біріншіден, маған неге ұрыспайсыз? Мен жұмысты тастап кеттім ғой. 
Бархан күлді. 
- Ұрысуға адам әркашан үлгіреді. Одан бұрын ұғысуды ойлау керек. Ал ұрысу кажет 
болса, кейін өзіңіздін тәртібіңізге, шабан-шалағайлық көрсетсеңіз - оған да қарап, ұрыса 
да жатармыз. Бірак ойлап қалмаңыз, мен сіздің желкеңізден түспей қояды екен деп. 
Алдымен адамның жақсылығын көру абзал. Бірінші сұрағыңызға қанағаттанарлық жауап 
алдым деп ойласаңыз, онда екінші сұрағыңызға көшіңіз. 
- Менің әдірісімді қайдан алдыңыз? 
- Оны сіздің үстіңізден шағым айтып, кеткен жеріңізді көрсетіп Марченко жолдас 
жіберді. Артынан Шымкент банкын тексеріп қайткан біздің қызметкерлеріміз сіз жайында 
жақсы мінездеме алып келді. Сіз жайында бірге қызмет істеген жолдастарыңыз көп жылы 
сөздер айтыпты. Негізгі сыпаттаманы сіздің қызметіңіз берді. Қорғасын заводының счетын 
жаптырып қою жөніндегі ұсынысыңыз орынды екен. Біздің қызметкер оны жаптырып келді. 
Содан кейін, Марченко жолдастың шағымын пайдаланып, сізге телеграмма бердік. 

- Рақмет, Борис Михайлович, - дедім мен. 
Бархан орынбасары мен бухгалтерді шакыртты. Оларға мені таныстырып, 
орынбасарына маған үй бергізуді жүктеді, бухгалтерге көші-қон қаражатын бер деп 
міндеттеді. Алматының кеңсесінен орын, көшесінен үй тиіп, жырғап, жетісіп калдым. Ол 
кезде Кұрманбек Сағындыков Казсовпрофта істейтін еді. Ол маған өз үйінен темір төсек, 
көрпе-жастық әкеп берді. 
Бархан білімді кісі еді. Қызметкерлеріне әр жайды өзі тікелей ұғындырып, түсіндіріп 
отыратын. Дубовиктен кейінгі жарыған бастығым осы кісі болды. Жақсы бастық - жарты 
бақыт қой, шіркін! Өйткені ойлы бастық ұқыпты кызметкерді адам етеді. Ойсыз бастық 
оқып келген маманды надан етеді. Ал менің қолымнан келетіні ұкыптылық, ыждағаттылық 
қана. Тапсырылған істі тапжылтпай орындау ғана. Мұным бастықгарыма ұнады. Сөйтіп, 
бірімізге біріміз ұнап, бір жыл қызмет істедім. Ұғысып істескен қызметген тәтті тіршілік 
жоқ-ау тегі деп түйдім сонда. 
Кейбіреулер естелік айтса өзін ғана мақтап, мадақтап шыға келеді. Жазса өзімен 
замандас, тұстас өмір сүрген жақсыны жамандап, даттап әуре болады. Елге еңбегі сіңген, 
халық үшін қызмет еткен азамат адамдардың жақсылығын асырып, асқақтатып көрсету 
орнына, тырнақ астынан кір іздейді, кемітіп, келекелеп көрсетуге тырысады. Өзіне әлдебір 
мінезі ұнамаған екінші бір жақсының аты аталса: «Әй, оны қойшы, ол бір жүрген делқұлы 
ғой» деген сияқтандырып, ысқырта соғып, өсектің боранын бұрқыратып қоя береді. Өзінің 
айтқанымен қоймай, өзгелерге соны жамандатып, тақылдатып қояды. Әсіресе, ондай 
адамдар өзінің бұрынғы бастығын, ежелгі ескі досын екілене жамандағанда өзгені есінен 
тандырып, есебінен жаңылдырып жібереді. Ал Бауыржанда мұндай мінездің жоқтығы 
оның өзгеше қасиеттерінің бірі болып аңғарылады. Сіздің халық арасында атыңыздың 
аңыз болып 
кетуінің бір себебі осы шығар-ау, Бауке. 
Автор. Бауке, билей білесіз бе? 
Бауыржан. (Алдымен маған адырая бір қарап алды.) Москвада Сәбит Мұканов екеуіміз бір 
жиналыстан өте кеш қайттық. Сәбитті мен «Москва» мейманханасына әкеп салдым. 
- Әй, Бауыржан, - деді Сәбит. - Екеуіміз осының ресторанына кіріп, тамақ ішіп алсақ 
қайтеді? 
Екеуіміз ресторанға келсек, ине шаншар орын жоқ. Не істейміз? Менің басымда 
шашағы салбыраған түрік тақиям бар еді. Соған сендім де, тәуекел деп ішке кірдім. Сәбит 
сыртта 
қалды. 
Зал бастығын шақырып алдым да: 
- Сіздің рестораннан дәм татсақ деп едім, - дедім. 
Әйел бетіме қарады да, мені бір шетел адамы деп қалса керек, лып ете түсті. 
- Қазір, қазір. Неше адамсыздар? 
- Екеуміз. Академик есік алдында тұр. Оны осы араға ертіп келуіңізді сұраймын. 
Бізге бір кішкентай екі үстелді қосып, орын жасап берді де, зал бастығы үкідей ұшып 
барып, есіктің сыртында тұрған академикті - Сәбитті шақырып келді. 
Мен әр дәмге үш порциядан заказ жасадым. Екеуін Сәкеңе, біреуін өзіме. Алдымызға ас 
келгенше айналамызға көз салып отырмыз. Итіс-тартыс, изең-изең, итең-итең билер 
бірінен соң бірі биленіп, Сәбиттің тіксініп есі шықты. 
- Сіздің жаныңызға жағатын би ойнаттырайын ба? - дедім Сәбитке. 
- Сөйтші, Бауыржан. Мына пәлелерді тоқтаттыршы, - деді ол. 
Алдымызға ас келді. Сәбит аузына ала бергенде, мен: 
- Маэстро, Огинскийдің «Полонезін» ойнауды өтінемін, - деп дауыстадым.
Оркестр ойнай жөнелді. Қасымыздағы үстелде орта жасқа келген сымбатты бір әйел отыр 
еді. Соның қасына бардым да: 
- Мына музыканы мен сіз үшін ойнатып едім, - деп оны биге шақырдым. Оның 
қасындағы кавалері рұқсат етті де, екеуіміз билеп кеп жөнелдік. Үйіріліп, ырғалып, 
толықсып, тасқындап, аса бір асқақ сәнмен лыпып келіп би аяқталды. Әйелді өз орнына 
отырғыздым да, Сәбиттің қасына келдім. 

- Әй, сенің мынадай да өнерің бар екен ғой, - деп Сәбиттің есі шығып қалды. 
Ас ішіп болған соң, официантканы шақырып алып, есеп жасаттырдым. Он бес сом деді. 
Ақша алайын деп қолымды қалтама сала беріп едім, Сәбит: 
- Әй, Бауыржан, мен төлейін. Ресторанға мен шақырдым ғой, - деді. 
- Онда үстіне он сом қосып бересіз, әйтпесе жиырма бес сом етіп өзім төлеймін. 
- Е-е-е, көп емес пе? - деді Сәбит құмыға үн қатып. 
- Көп десеңіз, мен төлеймін. 
Сәбит көзінің астымен маған бір қарап алды да, амалсыздан айтқанымды төледі. Сөйтіп, 
менің бір билегенім Сәбитке он сомға түскен болатын. 
Би туралы сұрақты қойғанда менің ойыма басқа бір оқиға түскен еді. Бір жылы 
Бауыржан әйелімен бірге «Алатау» санаториінде жатады. Бауыржандар барған күні кешке 
сонда жатқан әйелдер би ұйымдастырып, оны қайта-қайта биге шақырады. Әсіресе бір 
жас қызбен Бауыржан көп билейді. Ұршықтай үйіріліп, лыпып билеуден гөрі көбік қардың 
үстінде тұрған аюдай қорбаңы көп болса да, Бауыржан өзін шақырған әйелдерден бас 
тартпайды. 
Ертеңінде ол мұрттай ұшып, ауырып қалады. Палатасына дәрігер шақыртады. 
- Ауырып қалдым, - дейді дәрігерге. 
- Онда жас қыздармен билемеңіз, ағай, - дейді дәрігер жас әйел. 
Бауыржан дереу дәрігерге тақпақтата сұрақ қояды: 
- Арпа мен сұлыға семірмеген мал оңбайды, қырық жас кіші қызбен билеген шал 
оңбайды, - демексіз ғой сонда? 
- Дәл солай, - дейді дәрігер. 
Бұл сөз Бауыржанның қитығына тиеді де: 
- Әйелім қартайып калды, маған жас қызға үйленуге бола ма? - дейді дәрігерге. 
- Жоқ, болмайды, - дейді дәрігер шамданып. 
Ертеңінде дәрігер келгенде бұртиып, Бауыржанмен жөнді сөйлеспейді. 
- Немене, кеше сіз маған өкпелеп қалдыңыз ба? - дейді Бауыржан. 
- Иә. 
- Мен де сізге өкпелеп калдым. 
- Неге? - дейді дәрігер таңданып. - Мен сізді жәбірлеген жоқпын ғой. 
- Жәбірледіңіз, - дейді Бауыржан. - Мен кеше сізге әйелім қартайып қалды, жас қыз 
алуыма бола ма дедім. Сонда сіздің бір емес, екі қыз алуыңызға болады деуіңіз керек еді 
күліп. Онда мен орнымнан кеше тұрып кететін едім. Ал сіз мен шынында да сол сәтте бір 
жас қызға үйлене қоятындай, оған дәл бір мына менің әйелім рұксат ете қоятындай-ақ 
ашуланып, кабағыңызды шыттыңыз. Мен жас қызға үйленемін деп шын ниет қылсам, 
алдымен мына отырған әйелімнің өзі-ақ екі көзімді бірдей ағызып жібереді. Ал көзіне қара 
көзілдірік киген дәрменсіз сокыр шалды жас кыз не қылады? Міне, мен сіздің осыны 
ойламағаныңызға, аурулармен сөйлесіп, көңіл ашар әзіл таппағаныңызға, дәрігерлік 
такти- 
каны білмегеніңізге ренжідім. 
- О, ғапу етіңіз, - дейді дәрігер сонда күліп. - Сізге екеу емес, үшеуін де алуға болады
ғой, ағай-ау... 
- Е, міне, енді мен жазылдым. Түсте мен асханада боламын, - деп Бауыржан да 
күледі. 
Расында да ол түсте жұртпен бірге асханаға барып, айналасындағылармен әзілдесіп 
отырып, тамақ ішеді. Осыдан кейін қайтадан тәуір болып кетеді. Дәрігер келіншек те 
Бауыржанның 
сырын ұғып, туған ағасындай сыйлап, жақсы көріп қалады. 
Жаңа би туралы сұрағанда Бауыржан осы оқиғаны айтар ма екен деп ойлап едім. Бұл 
есіне түспеді ме, Баукең баска жайды, бұрын мен естімеген жоғарыдағы әңгімені айтты. 
III
Автор. Бауке, кейін шегінейік. 

Бауыржан. Әй, сен немене өзің, «Бір адым ілгері, екі адым кейін» дегеннің керін келтіріп 
отырғаның? Мен саған бағынбаймын! Маған команда беретін сен кімсің өзің?
Автор. Жок, Бауке, сіз маған ешқашанда бағынған емессіз. Алпыс бірінші жылы «Мен 
сенімен сөйлеспеймін!» деп тарс еткізіп телефон трубкасын жауып тастағансыз. Алпыс 
төртінші жылы бір бұйрығыңызды тағы да орындатқансыз. Ал енді бұл жетпісінші жыл ғой, 
Бауке. 
Бауыржан. Ә, бұл сенің маған емес, уақытқа бағынасың! - деген сезің болды ғой онда. 
Автор. Ұстазына шәкірті шариғат айтпайды, Бауке. 
Бауыржан. Заман - теңіз. Теңіздің түбінде шабақ та жүреді, шортан да жүреді. Понятно 
тебе? 
Автор. Ақырғанның бәрі арыстан емес. 
Бауыржан. Үндемегеннің бәрі данышпан емес. 
Автор. Қисық ағаш шынар болмайды. 
Бауыржан. Иір бұтақты емен шынар боуға құмар болмайды. 
Автор. Кей адамның мінезі тікенге ұқсайды; ал тікенекті шеңгелге аң да жуымайды, жан да 
жуымайды. 
Бауыржан. Кей адамның мінезі қоғаға ұксайды; ал қоғаны шошқа да шиырлайды, сиыр да 
жапырады. Қоға боп көрінгеннің аяғына тапталғанша, шеңгел боп шіреніп тұрған артық. 
Автор. Мен қойдым. 
Бауыржан. Мен көлденең жұрттың көсемсіп ақыл айтқыштығына тойдым... Ал, айтқын, қай 
жерге келіп едік? 
Автор. Барханның қарамағына қызметке келгенбіз, Бауке. 
- Бір күні Бархан мені өз кабинетіне оңаша шақырды. Бардым. 
Ол бір өте жайдары күйде отыр екен. 
- Отыр, Бауыржан, ақылдасатын әңгіме бар. 
Отырдым. 
- Құлағым сізде, Борис Михайлович. 
- Сен осы шаңқылдаған жас бүркітті қазақтардың қалай баулитынын білесің бе? 
- Білемін. 
- Білсең айтшы. 
- Алдымен бала бүркіттің аяғына балақ бау байлайды. 
- Сонсоң? 
- Тұғырға отырғызады. 
- Сонсоң? 
- Басына томаға кигізеді. 
- Сонсоң? 
- Қызыл беріп асырап, есейтеді, түлетеді, күйіне келтіріп баптайды. Есейген соң аңға 
салады. 
- Қайтіп? 
- Алдымен тауға алып шығады. 
- Сонсоң? 
- Томаға тартады. 
- Одан кейін? 
- Білегіндегі бүркітті серпіп кеп қалады. Қыран қанатын кең жайып, қайқаң етіп көкке 
көтеріледі де, рақаттана, кұмарлана құлшынып, аспан төсін айқыштайды. Содан соң 
найзағайдай шаншылып, төмен кұлап, қанат, құйрығы суылдап жердегі аңға қарай 
төнеді. Көктен көзіне ілінген тағыға түсіп, ол қасқыр болса да, түлкі болса да тырп еткізбей 
жанын шығарып, қасына иесі жеткенше шеңгелдеп астына басып отырады. 
- Дұрыс айттың, Бауыржан. Ал біз де сондай бір жас қыранымызды қияға шарықтатсақ 
па деп едік. 
- Қайда? 
- Ленинградқа. Финанс академиясының жанындағы бір жылдық курска. Барасың ба? 
- Әрине, Борис Михайлович. Бірақ қыранмын деп емес, ұланмын деп барамын.

- Барсаң жалақың сол қалпында сақталады. Үлгеруіңе қарай едәуір стипендия және 
беріледі. Революция бесігі атанған Ленинградтай ұлы қалада бір жыл тұру есті адамға бір 
академияны тауысумен пара-пар, бауырым. Қаншама ғажайыптарды көресің, қаншама 
ғибрат, өнеге аласың. Мен өзге біреу емес, дәл сенің барғаныңа қуаныштымын. 
Сонымен мен Ленинфадқа келдім. Барханның айтқаны рас болып шықгы. Ленинград 
дегенің ой жетпейтін өзгеше бір дүние екен. Онымен салыстырғанда Бурный да, Шымкент 
те, Әулиеата да, Алматы да айдалада қалды. Тіпті Ленинград ғажайыптарына әжем 
айтатын әр алуан ертегілерің де ілесе алмай қалды. 
Бұл курсқа елден тек қана егде адамдар келеді екен. Солардың ішіндегі ең жасы мен 
болдым. Ұстаздардың лекциясын суша сіміремін. Аузынан шыққандарын қайталап айтып 
бергенімде өздері аң-таң қалысады маған. Төрттік, бестік бағалар алыстан шөліркеп келіп, 
қанаттары сусылдап көлге қарай құйылған топ үйректей зымырап, менің зачеткама 
қонады. Үш жүз сом ең жоғары стипендия да ай сайын менің алақаныма түседі. Оның 
үстіне 
Алматыдан келетін ай сайынғы екі жүз елу сом жалақым және қосылады. Айына бес жүз 
сом табыс ол кезде мына деген инженердің де түсіне кірмейтін дүние. Оның жартысын 
әкеме жіберіп, қалғанын мен өзімнің адал игілігіме өкінішсіз жұмсаумен болдым. 
Өзіммен курста бірге оқитын егде кісінің ақылымен алдымен өзіме оңаша пәтер жалдап 
алдым. Содан соң, сабақтан бос уақыттарымның бәрін де қаланы аралауға, оның көрікті 
жерлерін көруге жұмсадым. Кештердің көбін кинотеатрларға арнаймын. Қала 
театрларының жарнамалары жариялаған бірде-бір жаңа спектакльді құр жібермеймін. 
Жұрт жақсы деп мақтаған фильмдерден және қалмаймын. Ресторан деген қаперімізге 
келмеуші еді онда. Анда-санда мейрамдарда бір ас ішуге бас сұққанымыз болмаса, жай 
күндерде оның маңына да жуымайтынбыз. Еркекті бұзатын екі құмарлық - арақ пен әйел 
болса, жас кезімде осы екеуінен де аулақ болғанымды мақтанышпен айта аламын. 
- Иә, сөйтіп мен Ленинградтың көркем ескерткіштерін, көрікті көшелерін, әсем 
алаңдарын күн сайын кұмартып аралай бердім, аралай бердім. Аралаған, көрген сайын 
өзімнің іштей түлеп, жаңарып, жақсарып бара жатқанымды байқаған сияқты да боламын. 
Міне, мен сиырдың тіліндей сүйір боп біткен Васильев аралының тұмсығында тұрмын. 
Осы тұмсықтан төңірекке көз салсаң, соншама бір ғажап көрініске кенелесің. Алдында көк 
толқынын көлендетіп атақты Нева жарқырайды. Ол ауылдан келген қазақ баласына 
бұршағы мол ғаламат ұзын көгенге ұқсайды. Көгенделген қозыдай болып, Неваның екі 
жағын қуалай қаланың әсем үйлері иін тіреседі. Әже ертегілеріндегі төбелеріне тау 
көтерген 
алыптардай болып, Қысқы сарай колонналары көз тартады. Хандардың басына киілген 
алтын қалпақ, жез телпектей жарқырап, Исаакий соборының төбесі шошандайды. 
Алыстан атой салып Петропавл қамалы тұрады. Күнге шағылысқан тебен инедей 
сорайып, Адмиралтействоның үшкір жебесі көкке шаншыла кеп асқактайды. Осыларды 
көргенде еріксіз ернің жыбырлап, ақын сөздерін асқақ әуенмен айта кеп жөнелесің: 
Люблю тебя, Петра творенье, 
Люблю твой строгий, стройный вид, 
Невы державное теченье, 
Береговой ее гранит. 
Твоих оград узор чугунный, 
Твоих задумчивых ночей, 
Прозрачный сумрак, блеск безлунный, 
Когда я в комнате моей 
Пишу, читаю без лампады. 
И ясны спящие громады. 
Пустынных улиц, и светла 
Адмиралтейская игла... 
Бауыржан бұл жолдарды орысша нақ-нақ етіп айтып шықты да, маған бұрылды. 
- Кәне, Пушкиннің осы жерін қазақшалап жібергін сен. 

Мен сасқалақгап қалдым да, әрең дегенде есіме түсіріп, сүрініп-жығылып айта 
бастадым: 
Сүйем шәрі, Петр орнатқан, 
Сүйем сынды сәулетіңді... 
- Ғали Ормановтың аудармасы ғой?
- Иә. 
- Пушкиннен өзіңнің орысша жатқа білетіндерің көп пе? 
- Шамалы. 
- Пушкинді тек қана орысша жаттау керек. Ол сенің қазақшаңа оңай көне кетпейді. Көп 
аудармашыға сөзін берсе де, сөлін бермей, ойын айтса да, орамын ұқтырмай, тәкаппар 
күйде тұрып қалады. Ұлыны ұлы ұғады, дананы данышпан ғана түсінеді ғой. 
Әлі күнге дейін Пушкинді қазакша Абайдай түсінікті етіп сөйлеткен ешкім жоқ. Сен 
«Евгений Онегин» романының неше шумақтан тұратынын білесің бе? 
Мен үндемедім. 
- Ендеше ол роман сегіз тараудан, 389 шумақтан тұрады. Жалпы көлемі бес жарым 
мың жолға жуықтайтын осы романның мазмұнын Абай қазақ оқырмандарының ұғымына 
сәйкестендіріп, 376 жолға сыйдырған. Ол әрқайсысы он төрт жолдан тұратын «Оне- 
гин шумағының» жол санын, буын мөлшерін сақтауға тырыспайды. Өйткені романды түгел 
аудармаған соң оның түр-тұлғасын, өлшем-кестесін түгел сақтап жатудың қажеті де жоқ. 
Сондықтан Абай роман желісінен алған оқиғаларды бірде қазақ құлағына сіңісті он бір 
буынды өлең ұйкасының өрнегіне салып өрсе, енді бірде жеті-сегіз буындар алмасып 
келетін тармақтар кестесіне салып айшықтайды. Мәселен, Пушкин романының бірінші 
тара уындағы алпыс шумақта толып жатқан оқиғалар бар. Абай соның оныншы, он 
бірінші, он екінші шумақтарын іріктеп аударады да, оған «Онегиннің сипаты» деп өзінше ат 
кояды. Он бір буынды осы аударманың түпнұсқадай түсініктілігі, ықшамдығы сонша, оны 
оқыған кісі Онегиннің сипатын бірден көз алдына елестетіп, оның қандай жігіт екенін айқын 
аңғарады. Содан соң Абай Пушкин романының үшінші тарауынан тек Татьянаның 
Онегинге жазған хатын ғана аударады. Одан Татьяна сұлудың Онегинге деген ғашықтық 
халі білінеді. Бұдан соң Абай аудармасы «Басы қатты сұм жүрегін тоқтата алмаған» 
жігіттің қызға берген суық жауабын, одан соң оның қызға жолдаған өкініш хатын 
өрнектейді. Ең соңында амалсыздан басқа біреудің айнымас жары болған Татьянаның 
Онегинге тоқтау айтқан жалыныш сәлемін паш етеді. «Тәңірі қосқан» жақсы жар 
Татьянадан айрылған сорлы Онегиннің өлердегі жүрекжарған өкінішін айтып, аударма 
аяқталады. Міне, осының бәрін Абай не бары 376 ғана жолға сыйдырып, Пушкин 
романының мазмұнын әрі түсінікті, әрі толық етіп жеткізеді. Ал бес жарым мың жол етіп 
аударған кейбір аудармалардан ештеңе де ұқпайсың. Сондықтан, Пушкин сөзінің бар 
сөліне сусындап, бар нәрінен ләззат аламын деген кісі оны тек қана орыс тілінде оқуы
керек, сол тілде ғана жаттау керек. Пушкин өлендерін жатқа айта алмаған адамды орыс 
тілін жақсы біледі деп есептемеймін. 
Ал кейде аударманың оригиналдан асып түсетіні де болады. Бірақ бұл сирек кездесетін 
оқиға. Дәл соның үлгісі тағы да Абайда ғана бар. «Қараңғы түндетау қалғыпты» білесің 
ғой? 
Мен басымды изедім. 
- Мен немісше Гетені, орысша Лермонтовты, қазақша Абайды алдыма жайып қойып 
тұрып зерттеген кісімін. 
Бұл жайындағы ойымды жинақтап, түйіп айтайын саған. Орыс тілін жақсы білгісі келген кісі 
жасынан Пушкин өлеңін жаттап өсуі керек. Ал қазақ тілін жақсы білгісі келген адам 
Абайдан нәр алуы керек. Жасында осы екеуінен емшек сүтіндей сусындап өспеген адам, 
ол екі тілді жетік біле алмайды. Бұл екі тілді ол екеуінсіз білдім деу - бос әурешілік. 
Мені Пушкин мен Абайдың арасына қысып, қинап, біраз әлсіретіп алғаннан кейін, 
Бауыржан Ленинград жайындағы әңгімесін қайтадан жалғастырды.
IV

Міне, мен Декабристер алаңында тұрмын. Пушкин поэмасының мына жолдарын мен 
тұңғыш рет осы аланда тұрып естідім. 
И прямо в темной вышине 
Над огражденною скалою 
Кумир с простертою рукою 
Сидел на бронзовом коне. 
Ужасен он в окрестной мгле! 
Какая дума на челе! 
Какая сила в нем сокрыта! 
А в сем коне какой огонь! 
Куда ты скачешь, гордый конь, 
И где опустишь ты копыта? 
Бауыржан тағы да оқыс сұрап қала ма деп, бұл жолдардың баламасын ойша іздеп 
жанталасып, өз-өзімнен іштей күбірлеп мен отырмын: 
Қарауытқан жоғарыда, 
Қолын созып алғы жаққа, 
Қоршаулы кұз қабағында 
Жебеуші тұр мыс салт атта. 
Бірақ Бауыржан енді менен аударма сұрамады. Сөзін ары қарай жалғастыра берді. Мен 
бұған іштей қуанып, өзімнің бірыңғай тындаушылык қызметіме қайта көштім. 
- Бұл жолдарды мен биік кұздың жиегіне жетіп, атын аспанға шапшыта күрт тоқтатқан 
атақты Мыс салтаттының түбінде тұрып естідім. Ескерткіш қасына жиналған қалың жұртқа 
экскурсовод әйел Пушкин поэмасының осы жолдарын айтып, содан соң оның қалай 
орнатылған тарихын баяндай жөнелді... 
Ескерткішті айналып мен көп жүрдім. Кетіп бара жатып, талай рет қайрылып қарадым. 
Неге екенін білмеймін, осы ескерткіш шүу дегеннен-ақ менің көзіме жылы көрініп, жүрегіме 
жұмсақ тиді. Мен оның астындағы атын атақты Тайбурылға ұқсаттым, үстіндегі кісіні халық 
қорғаны Қобыландымен теңестірдім. 
Бұған дейін мен Пушкиннің поэмаларын оқымаған едім. Кітапханадан алған қалың томды 
қазынадай құшақтап, үйге келдім де, алдымен «Мыс салт аттыдан» бастадым. Поэма 
жолдарын түнімен судай сіміріп, таң атқанша тұтасымен жаттап алдым. 
Мыс салтаттының қасына мен бұдан кейін де сан рет бардым. Келе-келе ол маған 
Қобыланды емес өзіміздің үйдің қара айғырына тоқым салып жайдақ мініп, мені сағынып, 
мені іздеп келе жатқан өз әкем Момыш сияқтанып көрінетін болды. 
Міне, мен Гоголь көшесімен келе жатырмын. Бұл көшеде сәнді сарай, салтанатты 
шеркеуден ештеңе жоқ. Кәдуескі кқше, кәдуілгі үйлер. Бірақ осы қоңырқай үйлердің бүкіл 
совет халкының жүрегіне жылы тиетін тарихы бар. Мен әр үйдің пұшпағына қызыға көз 
саламын, мрамор тақтаға жазылған әр жазуды құныға оқып шығамын. 
23/8 үй. Осы үйде отырып Достоевский «Ақ түн», «Неточка Незванова» және басқа 
шығармаларын жазған. Петрашевшілер үйірмесінің жұмысына байланысты ол осы үйде 
тұтқынға алынып, сонау Сібірге, Омбы түрмесіне айдалған. Содан кейін ол Семейде 
тұрған. Қазақ ғалымы, ол кездегі жас офицер Шоқан Уәлихановпен Достоевский сол жақта 
достасқан. «Шоқанның досы - менің де досым!» деймін мен ол үйдің жанына өтіп бара 
жатып, өз-өзімнен күбірлеп. 
17 үй. Бұл үйде осы көшенің «иесі» - Гогольдің өзі тұрған. Хлестаков, Тарас Бульба
бейнелері осы үйде дүниеге келіп, осы табалдырықтан аттап, бүкіл дүние жүзіне мәңгілік 
сапар шеккен. 
15 үй. Бұл үйде бұрын Дюманың рестораны болған. Пушкин осы табалдырықтан талай 
рет аттаған. Осы ресторанда ол даналықтың жендеті Дантеспен танысқан. 
14 үй. Бұл үйде 1905 жылы 26 ноябрьде Петербург жұмысшы депутаттары Советі аткару 
комитетінің мәжілісі болған. Ол мәжіліске В. И. Ленин қатысқан. 
13 үй. Мұнда, бұрынғы «Вена» ресторанында В. И. Ленин партия қызметкерлерімен 
кездескен. Осы үйде бірсыпыра уақыт Тургенев тұрған. Чайковский осы үйді мекен еткен, 
оның сүйегі осы үйден шыққан. 

Міне, мен көрші көшеге бұрылдым. Бұл көше Герценнің есімімен аталады. Бұл көшенің де 
тарихы Герценнің, Пушкиннің, Грибоедовтың есімдерімен тығыз байланысты. Жалғыз бұл 
көшелердің ғана емес, Ленинградтағы барлық көшелердің халық жүрегіне жылы тиетін 
тамаша-тамаша өмірбаяны бар. Ленинград көшелері мен үйлерінің кеуделеріндегі алтын 
жазулы мрамор тақталарды көргенде омыраулары ордендер мен медальдарға толы 
атақты маршалдардың алдынан өткендей боласың. Ондай үйлердің қасынан өте 
бергенде бойыңды түзеп, дереу қолынды шекеңе апарып, құрмет көрсеткің келеді! 
Ауылды сағынсам, мен демалыс күндері әдейі арнап Декабристер алаңына баратынмын. 
«Ассалаумағалейкум» деп, қолымды кеудеме басып, Мыс салт аттыға сәлем беретінмін. 
Немесе, аяңдап отырып, Аничков көпіріне келетінмін. Осы көпірдің екі жағындағы 
шылбырынан табандап тартқан төрт қола жігітке бой бермей, мойындарын доғадай иіп 
аспанға шапшыған төрт асау қола тұлпарды көргенде менің жүрегім әрқашан да еріп 
қоя беретін. Өйткені скульптор Клодтың талантымен бейнеленген осы бір асау тұлпарлар 
маған сонау Жуалы желкесіндегі өзіміздің үйдің шағын үйір жылқысы іспеттеніп көрінетін. 
Бұл төртеуі аралары жақын-жақын жайылып жүрген сақа жылқыларды көзге елестетіп, ал 
кұлын-тайлар бүйректеу бір жерде құйрықтарын тігіп алып асыр салып жүргендей әсер 
тудыратын. Сондықтан да мен оларды күніне екі рет-таңертең сабаққа бара жатқанда, 
одан соң сабақтан қайтарда көздеп қоятынмын. «Көздеген» сайын, жылқылар ұзамай, бір 
сайда жатқанын «көріп» көңілім орнына түсіп, мәз-мейрам боп қалатынмын. Оларға қарап 
тұрып, 
ауылымның атбегі ақсақалы Аққұлыны еске алатынмын. Ат шабыс, кыз қуу, жорға 
жарысы, теңге алу, көкпарды көз алдыма елестететінмін. өзімнен-өзім қызынып, Клод 
аттарының біріне дереу қарғып мініп, ауылдастарымның артынан менің де құйғытып шаба 
жөнелгім келетін...
Ленинград! Өмір бойы ауыз жаппай сөйлесең де айтып тауыса алмайтын мәңгілік жыр ғой 
бұл қала! Оныңт ек қана Эрмитажының өзі не тұрады десеңші! Тек соның ғана хикаясын 
мың күн шертсең бітер ме, шіркін! Суворов, Кутузов, Барклай де Толи тәрізді ел үшін 
еңбек сіңірген ерлерге арналған, ұрпаққа үлгі боларлық еңселі ескерткіштер қаншама! 
Тіпті Александр сияқты патшаның өзіне қойылған ескерткішке де бір қайрылмай кете 
алмайсың. Патша надан болғанымен, оған орнатылған ескерткіш халықтың еңбегі, 
халықтың өнері. Сен соған қызығасың. 
Ал театрларын айтсаңшы, жаныңды жалын болып кернейтін! Орыстың және дүние жүзінің 
барлык классикалық операларымен таныстырған да Ленинград болды мені. Пушкиннен 
бастап бүкіл орыс классиктерін мен осы Ленинградта жүріп жүрегіме қотардым. Сол 
ғайыптан кездескен ғажайып бір жыл менің өмірімнің өзгеше бір жемісті, келісті, аса бір 
нұрлы жылы болды. 
Бұл жылда мен ұлы орыс халкының тамаша тарихын білдім. Оның елдігінің, ерлігінің, 
ерлігінің мәңгілік мұраларымен таныстым. Сөйтіп, Ленинград, әжем келін боп түскен, әкем 
бала боп өскен, өзім кұлындай құлдырап асыр салған Мыңбұлақтай боп, жадымда 
жатталды. Әжем марқұм жақсы мекен, жәннәт жер жұмақ деген болады деуші еді. Бірақ 
ол жердің үстінде емес, астында, о дүниеде болады дейтін. Ал мен, әжемнің ең жақсы 
көретін сүйікті немересі, жұмак жердің астында емес, үстінде деп білдім. 
Ол - Ленинград деп түйдім. «Әжем маркұм о дүниенің жұмағына өзі-ақ барсын. Маған ұлы 
қала Ленинградтан артық жұмақтың керегі жок!» деп талай рет жымидым өзімнен-өзім. 
Сонымен, Жуалы, Шымкент, Әулиеата, Алматы, Термез, Ленинград - ол кездегі менің жас 
жүрегіме түскен Отан картасы осындай еді. Ленинградқа, ол арқылы бүкіл Отанға, елге 
деген сүйіспеншілік менің жүрегіме осылай орнаған еді. Соғыста, Москва түбіндегі шайқас- 
тарда жүргенде, мен Ленинградты талай реет түсімде көрдім. Қозы көгендей созылып, екі 
жақ жағалауына генерал үйлерді кернеткен көк жойқын Нева, басына қазақ хандарының 
алтын қалпақ, жез телпегін киген атақты Исаакий соборы, алдында Қобыландыға 
ұқсағанымен, артынан өз әкемдей жақын көрініп кеткен Мыс салт атты - бәрі-бәрі сан 
қайтара көз алдыма келді. Тіпті Клодтың коладан кұйған аттарының өзі жау оғынан 
жаралы болып, тақымына Көбіктінің жендеттері қылбұрау салған Тайбурылдай атылып, 
шыңғыра кісінеп жатқан сияқты боп та елестеді... 

- Әй, сен өзің Ленинградта болып па едің? Түсінесің бе бұл айтқандарды? 
- Болғамын, Бауке... 
- Ендеше неге айтпайсың онынды? Мен Ленинградта сен ешқашан да болмаған екен 
деп тәптіштеп отырмын ғой! 
- Оныңыз жақсы болды, Бауке. Сіз маған Ленинград жайында тамаша жыр айтып 
бердіңіз. 
Сонымен бір жылдық оқуды үздік тәмамдап, Ленинградпен қоштасып, Москваға келдім. 
Келсем Бархан да Москвада екен. 
Екеуіміз кұшактасып көрістік. Мені тауып ол, оған кездесіп мен қуанып жатырмыз. Оның 
маған қойған бірінші сұрағы: 
- Ленинград қалай, ұнады ма? - деген үш сөз ғана болды. 
Мен де оған қысқа жауап бердім: 
- Ленинград - Ләйлі, мен - Мәжнүн, Борис Михайлович. 
- Ол не деген сөзің, Бауыржан? - деді Бархан. 
- Ол, мен Ленинградқа мәңгі ғашық болып қайттым дегенім. 
- Ә, солай ма? - Бархан одан сайын қуанды. - Бауыржан-ау, ол менің туып, өскен 
қалам ғой, менің бесігім ғой!.. 
Сөйтсем, Барханның өзі Ленинградтікі екен. Пролетариат революциясының алтын бесігі 
болған Ленинград адамдарының өзгеше сыпатты асыл жандар екенін мен сонда ұққан 
едім. 
- Ал, оқу қалай болды? - деп сұрады осыдан кейін Бархан. 
Мен кілең бестік бағалар тізілген документімді көрсеттім. 
Ертеңінде ол мені СССР Өнеркәсіп банкының басқарушысы Туманов жолдаска ертіп 
апарып таныстырды. Менің академия жанындағы бір жылдық курсты үздік бітіріп 
келгенімді, болашақта өзінің менен жақсы банк қызметкері шығады деп үміттенетінін 
айтты. 
Туманов менің жұмысымның одан сайын жемісті бола беруіне тілектестік білдірді. 
- Біздің еліміз қос жүректі мемлекет, - деді Бархан сыртқа шыққаннан кейін. - 
Сондықтан да оны кейбір жау жеңе алған емес, жеңе алмайды да. Сен Отанымыздың бір 
жүрегінде болдың, енді екіншісін арала. Москваны көріп танысуыңа үш күн уақыт беремін. 
Содан соң Алматыға кел. 
Бархан қайтып кетті. Мен Москвада тағы үш күн болып, оның да сәулет, салтанатына 
сусындап, қос ананы тел емген тентектей едірендеп, Алматыға бет түзедім. 
V
Автор. Сіз қандай ұлы жазушыларды, атақты қолбасыларды жақсы көрдіңіз? 
Бауьржан. Жазушылар туралы айттым емес пе жоғарыда. Тағы да қайталаймын: 
жазушылардан классиктердің көпшілігін жақсы көремін. Классикалық әдебиет үлгісінде 
жазып келе жатқандарды ұнатамын. Ал әскери қолбасыларға келетін болсақ, мен олар- 
ды дәулескер қолбасшы, дана қолбасшы деп екіге бәлемін. Мен тек дана қолбасшыларды 
ғана жаксы көремін. Өз заманымның ұлы қолбасшыларының бірі деп Жуковты ерекше 
құрметтеймін. 
Автор. Сонымен Ленинградта финанс академиясының жанындағы бір жылдық білім 
жетілдіру курсын тауысып, жолда Москваға аз күн аялдап, Алматыға келдіңіз.
Бауыржан. Иә, келдім... 
- Келсем, бұрынғы өз орным бос тұр екен. Экономист-консультант болып қайтадан 
қызметке кірістім. Бір жыл оқып қайтқан бар өнерімді салып, жаңа жігермен жұмыс істеп 
жатқанымда, 1935 жылдың күзінде мені бір айға әскерге шақырды. Запастағы бірсыпыра 
командирлер Ташкентке жиналды. Ондағы жайды «Олар менің есімде» деген әңгімемнен 
оқып алғын. 
Бауыржанның бұл естелігі, әрине, менің де есімде. Ол ең алғаш рет «Қазақ әдебиеті» 
газетінің екі номерінде жарияланды. Содан соң Б.Момышұлының 1968 жылы екі 
томдығында басылды. Онда Бауыржан әзінің полковник Бахалов сынды ақылды 
командирдің қол астында болғанын, одан үйренген үлгі-өнегесін 

ерекше бір жылы сезіммен баяндайды. 
- Со бір айлық жиын менің барлық болашақ тағдырымның тетігі болды. Егер мен сол 
бір айда көзге түспесем, онда менен басқа Бауыржан шыққан болар еді. Онда екеуіміз дәл 
қазіргідей сөйлесіп отырмаған да болар едік. 
Бір айдан кейін қайтып келдім. Келген бетте аға консультант-экономист болып 
жоғарылатылдым. Бар ықыласыммен кірісіп жұмысымды тағы да ілгері жүргізіп әкеттім. 
Енді жаңадан алынған жас қызметкерлерге өзім ұстаздык ете бастадым. 
Сөйтіп жүргенде 1936 жылдың мартында мені Қазвоенкомат шакырды да, дереу 
Ташкентке жоөнелтті. Келсем, баяғы Бахалов бір айлық жиында ерекше көзге түскен 
командир деп, жаңадан құрылып жатқан бөлімге взвод командирі етіп тағайындатыпты. 
Полкымыздың командирі мен ең алғаш әскерге барғандағы Термездегі командиріміз 
полковник Дмитрий Коваленко екен. Бұйрыққа қол қойылып қойыпты. Мен амалсыздан 
үстіме әскери киім киіп, беліме наган асынып, командир болып шыға келдім. Қызмет 
орныммен есептесіп, үйіммен қоштасып қайту үшін маған бір апта уақыт берілді. 
Бархан өз кабинетіне конторымыздың барлық қызметкерлерін жинап, әкемдей 
мейірбандықпен сөз сөйледі. 
- Міне, жолдастар, бүгін өз ортамыздан ең таңдаулы қызметкерлеріміздің бірін сүйікті 
армиямыздың қатарына аттандырғалы отырмыз, - деді ол. - Қымбатты Бауыржан, абы- 
ройлы болғайсың, қарағым. Отан даңқын, Отан салтын, Отан шебін қырағы күзете біл. 
Біздің айтар өсиетіміз осы. Қызыл Армияның қатарында қызмет ету - совет азаматы үшін 
ең елеулі құрмет. Осы құрмет біздің ортамыздан тек сенің ғана еншіңе тиіп отыр. Жолың 
болсын, балақаным... 
Сол арада Борис Михайлович маған екі айлық демалыс қаражатын, оған қоса екі жүз 
елу сом сыйлық бергізді. 
Алматыдан шығып, Бурныйға тарттым. Сексенге тақап қалған кәрі әкеммен қоштастым. 
Әкем екі алақанын жайып батасын берді: 
- Ақ жүрек болып жолдасың, адалдык сені қолдасын. Жақсылық үшін тірессең, 
жаныңды арың қорғасын. Арынды болсын шабысың, алымды болсын табысың, найзадай 
болсын намысың. Ер жігітке бәрі сын. Қиындық көрсең мұқалма, ауырлық көрсең жұқарма, 
қамқоршы бол кішіге, үлкенді үлгі тұт алға! - деп әкем бетін сипады. 
Осы ақ батаны жүрегіме жазып алып мен кеттім. Әкемнің ақ батасын менің арымның, 
азаматтығымның, адамгершілігімнің ақ туындай етіп, күні бүгінге дейін төбеме көтеріп 
келемін, қарағым. 
VII
Түн болды. Шам жағылды. Бауыржанның айтқандарын жаза-жаза мен әбден 
қалжырадым. Енді оған сұрақ қоюдан да қалдым. Сағатыма қарасам, кешкі сегізден асып 
барады екен. 
Автор. Бауке, шаршаған жоқсыз ба? 
Бауыржан жауап берместен, темекі тұтатуға кірісті. Осы арада ойыма оның Кубада 
жасаған бір қылығы түсті. Момышұлы барған кезде ел ішінде жолаушы жүрген Кубаның 
қарулы күштер министрі Рауль Кастро оған сәлем айтып: Кубаны өз үйіндей көріп, мен 
барғанша жайғасып жата берсін дейді. Бауыржан Кубаны өз үйімдей керермін, бірақ қонақ 
екенімді де ешқашан естен шығармаспын деп жауап қайтарады. Рауль Кастро 
министрлікке қайтып 
келіп, Момышұлын кабинетінде қабылдайды. Сонда Бауыржан министрдің анада айтқан 
өз үйіндей көрсін деген сәлеміне орай, пиджагін шешіп, орындықтың иығына іліп, 
галстугын алып, көйлегінің түймелерін ағытып, асықпастан министр келіп нұсқаған 
орындыққа отырады. Бар сән-салтанатымен киініп отырған министр Бауыржанның бұл 
қылығын ұнатпай, біраз үнсіз отырадыда: 
- Куба жерінде қалай тұрып жатырсыз, полковник? - деп сұрайды. 
Сонда Бауыржан: 
- Мен Куба жерінде өз үйімдегідей тұрып жатырмын, бірақ қонақ екенімді ешқашан 
ұмытқан жоқпын. Біздің қазақ жұртында: «Қонақ аз отырып, көп сынайды» деген мақал 

бар, - деп жауап береді. Оз үйіңдей көр деген өзің ғой; мен үйімдей көрсем, сен оны қалай
көрер екенсің деп министрді сынайды. 
Сол сияқты Бауыржан менің бағана, таңертең келген бете айтқан «өз бойымдағы бар 
қасиетім тыңдай білушілік» дегеніме орай әдейі үндемей отыр ма? Тыңдағыш неме, 
қаншаға шыдар екенсің деп сынағаны ма? - деп ойладым.
- Сонымен мен Ташкентке қайттым. Жолда әкемнің жайын көп ойладым. Бес қыздан 
кейін, елу үш жасында көрген жалғыз ұлың мен едім, әке! Жетпіс тоғызында сені жалғыз 
тастап, алыс сапарға аттанып барамын. Сен маған өмір берген дүниедегі ең қымбаттым 
едің. Келін түсіріп, қызығын да көрсете алмадым. Немере сүйдіріп, мауқыңды да бастыра 
алмадым. Енді сенің өз жүзіңді көре аламын ба, жоқ па, қадіріңе баға жетпес қайран әке, - 
деп күйзеле-күйзеле кете бардым. 
Ташкентке келсем, полк жасакталып қалған екен. Мен қарауыма взвод алдым. Бір күні 
орнымыздан тік көтеріліп, вокзалға келдік те, эшелонға тиеліп, Қиыр Шығыс қайдасың деп 
тартып бердік. Он төрт күн жүрдік. Қиыр Шығыстың қалың орманының ішіне кеулеп кіріп, 
поездың басын темір жол станңиясына бір-ақ тіредік. 
Мен Киыр Шығыста бес жыл болдым, қарағым. Ол бүгін айтып тауыса алмайтын ұзақ 
жыр. Сен де шаршаған шығарсың. Мен де шаршадым. Бұл тарауды кейін айтып берермін. 
Бүгін осымен тоқтайық. 
Осы арада маған бір тойымсыздық пайда болды. Ертең иә бүрсігүні келе аламын ба? Мені 
Бауыржанмен әңгімелес деп күн сайын кім жібере береді дейсің? Кеңсенің таусылмас 
жұмысы аяғымды тұсап тастап, бұл босағаға қайрылып соға алмай өкінішке ұрынбаймын 
ба? Бәлі-ай, шаршадыңыз ба деп жаңа Бауыржаннан бекер сұраған екенмін. Өзі 
тоқтағанша айтқанын неге тындай бермедім, жаза бермедім деп ойладым. Өзі тойса да, 
көзі тоймай- 
тын ашқарақ адамның әдетімен, ең жоқ дегенде енді бір сұрақ қойып қалайын деп 
ынтықтым. 
VII
Автор. Сіз соғыста отыз жеті дәптер жаздым дедіңіз ғой. Соларды керуге бола ма? 
Бауыржан. Е, көргін. 
Бауыржан маған қарай қолын созды. Ол: «Трам-трама, титта, титта, титта-та!» - деп 
әндетіп келіп, менің желке жағымдағы есікке қарай аяндады. «Трам-трама, титта, титта, 
титта-та» Бауыржанның аузынан жиі шығатын әуен екен. Бұны ол, көбінесе, бір әңгімені 
аяқтап, екінші бір жаңа әңгімені бастар алдында айтады. Кейде, сөз арасында кішкентай 
үзіліс болып, мен қағаздың екінші бетін аудара алмай сасқалақтап қалғанда да Баукең 
«титта-титталатып» жібереді. «Титта-титта» біресе Бауыржанның лықып келген ойын 
тежеуіш қызметін атқарса, біресе үзіліп қалған үнсіздікті жалғауыш міндетін де 
орындайтын сияқты. Бауыржан есікті ашып, мені шағындау бөлмеге кіргізді. Қабырғада 
кітап қаланған шкафтар тұр. Екі тумбочкалы ұзын үстелдің үстінде үйіліп бірдеңелер 
жатыр. Оның беті таза ақ жамылғымен бүркеліп қойылыпты. Алдымен Бауыржан сол 
жамылғының бір жақ шетін ашты. 
- Мына жатқан дүниелердің бәрі сол күнделіктегі сөздердің шешуі - ежіктеуі. Соларды 
түсіндіруге керекті кітаптар, документтер, солардың машинкаға көшірілген папкалары. 
Қағаздар бұзылып, сарғайып кетпесін деп, бетін ақ жамылғымен бүркеп қойып отырмын. 
Ал соғыс кезіндегі күнделіктердің түрі мынадай. 
Ол еңкейіп, үстел тумбочкасындағы тартпалардан көлемі, түсі, түрі әр түрлі бірнеше 
дәптерді суырып көрсетті. 
- Мұнда өлең де, окиға да, бәрі де бар. Ұзын саны отыз жеті. 
Ғұмыр жетсе осыларды әбден ежіктеп, жаңа кітаптарға айналдырсам деймін. 
Мен Бауыржан үстелінің үстіндегі материалдар бір емес, әлденеше кітапқа жететін дүние-
ау деп шамаладым. 
Бауыржан қолыма ұстаткан бірнешеуінің ішін ашып қарадым. Орысша, қазақша жазылған, 
өткен соғыстың өшіп бара жатқан ізіндей болып, сөздері қиқы-жиқы түсіп, жолдары қисық-
қисық тартылған, қағаздары сарғайып, әріптері көмескілене бастаған ескі дәптерлер. 

- Бауке, бір-екі дәптеріңізден бірер сөйлемдер көшіріп алуға бола ма? 
- Жок! Болмайды? 
Бауыржан менің қолымдағы дәптерлерді оқыс қимылмен жұлып алып, қайтадан 
тумбочкаға тыға бастады. Мен бұған сәл қолайсызданып қалдым да, оның мінезі жайында 
бағана бір ойлаған ойым есіме түсіп, мырс етіп, басымды шайқадым. Онда журналға 
очерк жазғанда Бауыржанның кейбір мінездерін жұмсартып көрсету керек пе екен деп 
ойлаған едім. Енді: «Бауыржанның мінезі менсіз де жұртқа аян. «Бауыржан қыздай 
сызылған биязы кісі» 
деп жазсаң, бәрібір оған ешкім де сенбейді. Ендеше Бауыржанды бояймын деп әурелену 
артық іс; бәрібір оған жылтыр бояу жұқпайды. Бауыржанмен бірге болған бір күнді осы 
көрген, ұкқан қалпымда қағазға түсіруім керек» деген қорытындыға келдім. 
Сағат кешкі тоғызға тақалғанда Бауыржан екеуіміз кухняға шай ішуге келдік. Шай үстінде 
Бауыржан өзінің биллиард ойынын жақсы көретінін және тәп-тәуір жақсы ойнайтынын 
айтты. 
- Ғабитпен биллиард ойнау қиямет,-деді ол. - Асықпай, саспай баптанып, 
сырбазданады да жүреді. Менің оған ішім пысады.
Биллиард деген спорттың тез ойлап, шапшаң қимыл жасауды қажет ететін түрі. Оның өзі 
екі жақ әскерінің бір-біріне қарсы шабуыл атакасы іспеттес. Ал атака жылдамдықты, тез 
шешімді, дұрыс байламды қажет етеді. Мен тригонометрияны жақсы білемін. Бұрыштың 
есебін, пішін мөлшерін тез аңғарып, тез ұғамын. Маған қарсы ойнап жүрген адамның да 
сондай шапшаң қимылын талап етемін. 
Бұдан кейін Бауыржан Сарыағаш курортында болғанда бір прокурормен биллиардты 
қалай ойнағанын айтты. 
- Мен оны бұрыннан көріп жүретінмін. Күннің ми қайнаған ыстығына қарамастан үстіне 
ақ көйлек киіп, мойнына қатырып галстук салып, пиджагінің сары түймелерін тегіс 
түймелеп алып, шіреніп серуенге шығатын. Ешкіммен сәлемдеспейтін. Осы жігіт кім деп 
сұрағанымда, бір ауданның прокуроры дескен. Ал әйелі асханаға келгенде үстінде 
таңертең бір түрлі көйлек болса, түсте бір түрлі, кешке басқа түрлі болады. Және бір рет 
киген киімін 
екінші рет ешбір қайталамайды. Бұлай ету үшін бар ғой, курортқа бес чемодан көйлек 
алып келу керек шығар тегі. 
Мен прокурорға да, оның әйеліне де, курортта барынша тыраштанып киініп әлек болатын 
баска да қазақ жігіттеріне ыза боп жүргенмін. Бір күні кешке биллиардныйға көтерілсем, 
сартылдатып сары түйме ойнап жатыр екен. Ол шар соққан сайын қошеметші жұрт: «О, 
пәләй!» десіп мақтаншақ қазақты одан сайын әумесерлендіріп тұр. Ақыры ол жеңіп 
шықты. Жеңіп шықты да: 
- Енді кім ойнайды? - деп маңғазданып, көпшілікке қарады. 
- Мен ойнаймын! - дедім мен. 
- Сізбен ойнау зор құрмет, - деп ол бір аяғын бір аяғына сарт еткізіп, шартаң ете 
қалды. 
«Шартық қошқардай шартандауын» деп ойладым да, «трам-трам, титта, титта, титта-та» 
деп, көмейіме келген қырсық сөзді бөгеп тастадым. 
- Кім бұзады? - дедім сонсоң. 
- Сіз, - деп ол тағы да аяғын сарт еткізіп, шартаң ете калды. 
Әскери ширақтықтың иісі мұрнына бармайтын мынаның шелтеңдегеніне ыза боп кеттім 
де: 
- Жоқ! - деп ақырып кеп жібердім. (Мен дәл сол сәтте Бауыржанның мұрты жыбырлап 
кеткен шығар деп ойладым.) Таяғымды орта белінен ұстап, оған сұстана қарадым да, 
лақтырып кеп қалдым. - Ұста, жреби саламыз. 
Екі қол, бірінің саусақтары ұзын, тарамыстау келген, екіншісінің саусақтары қысқа, 
быртықтау келген, бірінің үстіне бірі шығып, жарыса кеп жөнелді. Таяқтың төбесіне быртық 
қол бұрын шықты.
- Бұз! - дедім мен төрт құрақ серке шарды алдына қойып. Ол, қонаққа барған үйінің 
төрінде жатқандай жайғасып, биллиардтың көк шұғасының үстіне етпеттеп жатып алды 

да, сығалады-ай келіп. Әрі сығалап, бері сығалап, бір кезде серке шардың бүйірінен түртіп 
кеп қалды. Ол орнынан әрең қозғалып, үш бұрыштанып үркердей топтасып тұрған қалың 
шардың шет жақ шекесін сипап қана өте шықты. Содан кейін бір-екі домалады да, серке 
шар, делбе болған жылқыдай, тұрды да қалды. 
«Титта, титта, титта-та» дедім де, бортқа жете алмай болдырып орта жолда қалған серке 
шарды алып, алдыма койдым. Содан соң: 
- Олай бұзбайды, былай бұзады! - деп, еңкейе беріп, періп кеп жібердім. Көз 
ілескенше серке шар менің таяғымның ұшынан, зеңбіректің стволынан шыққандай, ыршып 
шығып, топ шарды қақ маңдайдан шарт еткізіп сүзді. Сол-ақ екен, барлық шар қасқыр 
шапқан қойдай болып, бытырай кеп қашты. Сол дүркіреген күйі екі шар екі бұрыштағы 
тесіктерге барып, қойып-қойып кеп кетті. Прокурор быртық саусақтарымен ол екі шарды 
ұядан алып, қабырғаға апарып тізді. 
- Сізге әзір ас жасаймын, - дедім од қайта оралып биллиардтың қасына келгенде. 
Нобай, мөлшерім дұрыс-ау деп бағдарлап алдым да, оң жақ бұрышқа қарай тағы бір 
шарды ызғыттым. Ол қарсы кенереге арқасын тіреп тұрған шардың бетін бір жалады да, 
сып етіп ұяға еніп кетті.
- Сізге тағы подставка жасаймын, - дедім де сол жақ бұрышқа тағы ұрдым. Ол да 
ұядан барып бір-ақ шықты. 
- Мынау ортаға іштен ұрса түсе ме? - дедім ентелеп тұрған жұртқа қарап. 
- Жоқ, түспейді, - десті олар. 
- Түспесе көрейін! - деп оны және періп кеп жібердім. Ортаға барып ол және гүмп ете 
түсті. Прокурор томпаңдап менің шарларымды қабырғаға қарай таси берді, таси берді. 
Сөйтіп, мен бірінен соң бірін сегіз шарды бір жолы алдым. 
- Тағы ойнаймын, - деді прокурор қызарақтап. 
Тағы да ойнадық. Мен тағы да ұттым. 
- Ер кезегі үшке дейін, енді бір рет, - деді ол қып-қызыл болып. 
- Келгін, - дедім мен. 
Бұл жолы да ұттым. 
- Мен жеңілдім,- деді содан соң прокурор екі қолын бірдей көтеріп. - Менен 
контрибуцияға не тілейсіз? 
- Мен саған екі түрлі салық саламын, - дедім оған. - Біріншісі, шырағым, бүгіннен 
бастап шіренбей, сіреспей, кәдімгі қарапайым жұртқа ұқсап жүргін. Сіресу, шіренуіңді 
еліңе, кеңсеңе барғанда да қойғын. Екіншісі, өзіңе қарсы кездескен жасы үлкен адамға 
сәлем беріп өткін. Үлкенді ұлықта сыйлауға тиіс екенін ұмытпағын. Понятно? 
Өзі де жерге кірердей болып ұялды. Осыдан кейін ол ағаш емес, адамға ұқсап қалды. 
VIII
Содан соң бірге демалып жатқан ақсақалымыз Сапарғали Бегалин прокурордың таяғын 
қолына алып: 
- Әй, Бауыржан, сен менімен бір жол ойнап көрші, - деді. 
Ойнадым. 
Сапекеңнің жасы үлкен болған соң одан қатарынан екі рет әдейі ұтылдым. Бірақ шын 
ұтылып қалған сияқты қалып көрсеттім. Осыдан кейін мені Сапекең ойынға шақырса: 
- Сапеке, мен сізді жеңе алмаймын, - деп екі қолымды бірдей көтеретін болдым. 
Сапекең соған сеніп: 
- Құданың құдіреті, ойын деғен қызық қой. Анау прокурор бала мені бұйым құрлы 
көрмейді. Ал Бауыржан оны ылғи құрғақтай құрамай қаптырады. Мен болсам, 
Бауыржанды шақ келтірмей ұтамын, - деп ылғи мақтанып жүрді. 
- Мына тауда академик қайнағамен ойнағанынды айтсаңшы, - деді әйелі Бауыржанға 
күле үн қатып. 
Бауыржан да күлді. Ол да бір қызық әңгіме шығар деп мен де елеңдей бастадым. 
- Айтайын, - деді Бауыржан менің ықылас білдіргенімді аңғарып. - Таудағы демалыс 
үйінде жатыр едік. Академик ағамыз келіп: 
- Бауыржан, сенімен мықты бір бәс тігісіп, биллиард ойнасам деп тұрмын, - деді. 

- Ендеше әйеліңізді тігіңіз, - дедім мен әзілдеп. - Одан мықты не бәс болады? 
- Сен келінді тігесің бе онда? 
- Тіктім. 
Екеуіміз қол алысып, жоғарыға көтерілдік те, ойнап кеп кеттік. 
- Жеңгейдің жеңіне, - деп періп кеп қаламын. Гүмп ете түседі. 
- Жеңгейдің несібесіне! - деп тартып жіберемін. Тағы да гүмп ете қалады. Саусағының 
арасынан таяғын сыпсыңдатып академик әрі көздейді, бері көздейді. Бірақ көздегені көз 
көрім жерге кетеді. 
Не керек, академик әрі тырбаңдап, бері тырбаңдап, шар ала алмай, қара терге түсті. 
- Жеңгейді жетектеген осы болады! - деп соңғы шарды және зып еткіздім. 
Содан соң академикті жетектеп, төменде, есік алдында, мына Кәмәштың қасында отырған 
әйелінің алдына алып келдім де: 
- Айт! - дедім. Академик әйелінің атын атап: 
- Мені құдай ұрды. Қара басып сені мына Бауыржанға ұтқызып қойдым, - деді. 
- Қайырлы болсын, - деді әйелі күліп.
Кешке академик дастарқанын жайып, тамағын жасап, коньягін қойып, бірге жатқан барлық 
жолдастарын бөлмесіне шақырды да: 
- Ал жолдастар, мынау менің айыбым, Бауыржанға төлеген. Жазған басым-ау, 
әйелімді салып ойнап нем бар еді? Ал мынау өз әйеліме өзімнің қайтадан төлеген қалың 
малым. Құдалар да, куәлар да сендер болындар, - деп сөз бастады. 
Сөйтіп, академик ағамыздың өз әйелін өзі осылай сатып алғаны емес пе... 
Бұл әңгімеге үстел басында отырған үшеуіміз бірдей көзімізден жас аққанша күлістік. 
IX
Сағатыма қарасам түнгі тоғыз жарым болған екен. 
- Бауке, рұқсат болса, мен қайтайын. 
- Кайтқаның жөн,-деді Бауыржан күліп. - Сені үйге кіргізуге болмайды екен. Өйткені бір 
кірсең шықпай қояды екенсің. Әлгі кітаптарың қайда, әкел бері. 
Мен Бауыржанға екі кітабын ала барған едім. Бірі 1959 жылы шыққан «Москва үшін 
шайқас» та, екіншісі Алматыда 1962 жылы шыққан «За нами Москва» болатын. Орыс 
тіліндегі кітапқа осы кітапты бірінен соң бірі бас алмастан қызыға оқып тауыскан екі 
ұлым Арнұр мен Жаннұрға деп, қазақша кітапқа өзіме деп автограф жаздырып алсам деп 
ойлағанмын. Бағана осыны айтып өтінгенімде Бауыржан жарайды, кетерде жазып 
берермін деген. 
Бауыржан сол уәдесін ұмытпаған екен. Мен өзіміз күні бойы әңгімелескен бөлмеден сол 
екі кітапты алып келдім. Бауыржанның қолына алдымен қазақша кітап ілінді. Оның 
беттерін ақтарды да, менің сызып, қоршап қойған тұстарымды көрді. Ондай белгілер 
әсіресе кітаптың аяқ жағында көбірек еді. Бауыржанның мақал-мәтелдеріндегі: «Адал 
болмай азаматпын демегін; ойран салсаң ойлап салғын; әр оғыңды атап атқын» дегендегі 
ең соңғы 
«ғын», «гін», «қын»-дарды қоршап қойған едім. Сол беттер шұп-шұбар ала болып 
қалыпты. Бауыржан соларға көз салды да, үндеместен кітаптың бетін жауып, қасына 
қойды. Одан соң екінші кітапты қолына алып қарады. Балалар оқыған орысша кітапта 
ондай белгілер жоқ болатын. Содан кейін оның «Наша семья» деген екі сөз жазылған 
бетіне, сол екі сөздің үстін баса, автограф жазып берді. 
- Ал мынаған жазбаймын, - деді ол екінші кітапты да қолыма ұстатып жатып. - Бұл 
сенің шимайлаған кітабың. Понятно тебе? 
- Түсінікті, - дедім мен басымды изеп. Бауыржанмен қол алысып, шығар есікке тақай 
бергенімде: 
- Әй, хабарласып тұрғын, - деді ол. 
- Хабарласамын, Бауке, - деп мен артыма қайта бұрылып қарадым. Қарасам, 
Бауыржан оң қолын басынан асыра жоғары көтеріп тұр екен. Мен де сөйттім. 
Еліміздің аты әйгілі батыры Бауыржан Момышұлымен алғашқы күні он екі сағат 
әңгімелесіп, мен үйіме қайттым.

VII
Арада бірсыпыра уақыт өтті. Менің Бауыржанмен диалогымның жартысы ғана, онда да 
«Жұлдыз» журналының жоспарланған он екінші номерінде емес, жаңа жылғы екінші 
номерінде жарияланатын болды. Мен осыны айтпақ болып, Момышұлына телефон 
соқтым. 
Автар. Бауке, анадағы өзіңізбен әңгімені журналдың он екінші номерінен күтіп, дәмеленіп 
қалып жүрмеңіз. 
Бауыржан. Мен ешкімнен ештеңе дәметіп үйренген кісі емеспін. 
Автор. Жоқ, Бауке, мүлде шықпай қалмайды. Жартылап февраль айында басылатын 
болды. 
Бауыржан. Ол редакторлардың ісі. Онда менің шаруам жоқ. Түсінікті ме саған? 
Маған, әрине, түсінікті болатын: журнал редакциясындағылар тұтас басуға көлеміміз 
көтермейді. Саған біз мақала тапсырып едік, сен повесть жазып әкелдің. Соның жартысын 
жариялағанымыздың өзіне риза бол және аяқ астынан мұндай шығарма туып қалғаны 
үшін бізге рақмет айт дескен болатын. Мен риза болғанмын, рақмет те айтқанмын. Бірақ 
мұндайға Бауыржаннан басқа біреу болса ешқашан да риза болмас еді. «Немене, менің 
юбилейіме келгенде журналдың беті жұтап қалып па? Бұл журналдағылардың сені емес, 
мені менсінбегені ғой. Дүние жүзіне атағымыз шықса да, өстіп ағайынның аузына 
ілінбейтініміз, көзіне түспейтініміз бар...» деп бұлан-талан болар еді. Баукең өйткен жоқ. 
«Ппонятно тебе?» деді де, трубканы жауып тастады. Сонысының өзі де Бауыржандық еді. 
Бұдан кейін мен науқастанып, ауруханаға түсіп қалдым. Біраздан кейін мен жатқан 
ауруханаға әйелі Кәмәшпен қатар Бауыржан да келіп түсті. Кәмәш жоғарыда, мен жатқан 
кардиология жағында, Баукең төменде, неврология бөлімінде болды. Баукең жоғары шыға 
алмайды, мен төмен түсе алмаймын. Екеуіміз бір жерде жатсақ та жүздесіп, сөйлесе 
алмайтын болдық. 
Сол кезде, аурухананың астыңғы қабатындағы гастроэнтерология бөлімінде 
«Социалистік Қазақстан» газеті редакторының бірінші орынбасары Сапаржан Хайдаров та 
жатыр еді. Бір күні ол маған қуана кіріп келді. Қолында бір уыс газеті бар. 
- Әзеке, сүйінші,-деді сыпайы күліп тұрып. 
- Алыңыз, Сәке, - дедім мен ентелей басымды көтермек болып. 
- Жо-жоқ, қозғалмаңыз. - Маған қимылдауға болмайтынын білетін ол екі қолын кезек 
сермеп, безек қақты. - Бүгінгі газете сіздің геройыңыз, халқымыздың сүйікті ұлы жазушы 
БауыржансМомышұлының орденмен наградталғаны туралы Указ жарияланыпты. Сізге 
соны хабарлайын деп келіп едім. Міне газет. 
Мен Сапаржан берген газетті алып, Указды оқыдым. Менің тез барып Бауыржанды 
құттықтағым келді. Бауыржанды ғана емес, Бекті де құттықтағым келді. «Сүйікті кіта 
быңның қаһарманы - кеше, қан майданда жауынгерлік Қызыл Ту орденімен наградталған 
жауынгер бүгін жазушылық еңбегі үшін Еңбек Қызыл Ту орденімен наградталып жатса, 
авторға ол да бір мерей емес пе?» Бірақ мен орнымнан қозғала алмадым. Төменгі қабатта 
жаткан Бауыржанға барып, оның қолын қысуға дәрменім келмеді. 
- Бауыржан қақаған қыста, декабрьдің 24-інде туған,-дедім мен шалқамнан жатқан күйі 
Сапаржанға қарай мойнымды бұрып. - Сақырлаған сары аязда дүниеге келген... Қыран 
бүркіт те жұмыртқасын қыста, қиядағы тасқа салады дейді. Аязға шыдамаған жасық 
жұмыртқа шырт-шырт сынып, жарылып, ұяда темірдей тесірейіп міз бақпастан жалғыз 
ғана жұмыртқа аман қалатын болса керек. Қыран тек осыны ғана бауырына басып, 
балапан етіп 
шығарады дейді ғой. Ел аңызы осылай. Осы аңыз-теңеу біздің Баукеңе дәл келеді-ау өзі. 
Сіз барып, Баукеңді кұттыктаңыз, Сәке.
- Жоқ, - деді Сапаржан ақ тістері қасқая күліп. 
- Неге? 
- Жүрегім дауаламайды. 
Сапаржан оның себебін айтты. Бір-екі ай бұрын Баукең «Социалистік Қазақстанға» 
материал апарып, редактормен сөйлесіп отырады. Олардың үстіне кабинетке 

редактордың орынбасары Хайдаров барып кіреді. Сәлемдескеннен кейін Баукең 
редакторға қарай бұрылып, Ұлы Отан соғысына байланысты бір цифрды кейінгі 
мәліметтерге сәйкестендіріп, жаңартайын ба деп сұрайды. Ойында ештеңе жоқ Сапаржан 
«Әрине!» деп қалады. Сонда Бауыржан оған ала көзімен қарайды да: 
- Мынауың кім? - дейді редакторға. 
Редактөр оны өзінің орынбасары екенін, бұл материал сол кісінің қолынан өтетінін 
айтады. Бірақ Бауыржан оны көзге де ілместен теріс қарап кетеді. 
- Сонда жерге кіріп кете жаздадым, - деп күлді Сапаржан. - Содан кейін Баукенді 
көрсем алты шақырым аулақ жүруге тырысамын. 
Мен де күлдім. 
- Басында бәріміз де сөйткенбіз, - дедім мен күлкім тыйылғаннан кейін. - Бірақ 
Бауыржанға базына жүрмейді. 
- Қойдым ендеше, - деді ақ көңіл Сапаржан елбелектей орнынан тұрып. - Міне, қазір 
барып құттықтаймын. 
- Менен сәлем айтып, менің де атымнан қоса құттықтаңыз, Сәке. 
- Құп. 
I
Мен ауруханада сексен күн жатып, марттың аяқ жағында үйге қайттым. Бауыржан жүз 
жиырма күн жатып, менен кейін шықты. Менің жүрегім, Баукеңнің аяғы ауырды. Көп 
уақытқа дейін біз жүздесіп, тілдесе алмай, бір-бірімізге қасымыздағы сырқат 
серіктерімізден сәлем айтысумен болдық. Сөйтіп біздің диалогтарымыз жолдастар 
арқылы жалғасып жатгы. Әсіресе Баукеңнің әйелі Кәмәш екі этажда серейіп жатқан 
екеуіміздің арамызда 
үлкен хабаршылық қызмет атқарды. 
Екі айдан кейін Бауыржан екеуіміз де бас көтердік. Ілбіп палатада жүретін, ептеп 
дәлізге шығатын болдық. Бізді сестра үшінші этаждан тәй-тәйлап түсіріп, төмендегі спорт 
залына апарып, гимнастика ойнатып жүрді. Сол күндердің бірінде төменгі этаждың 
дәлізінде темекі тартып отырған Бауыржанға кездестім. 
Автор. Сәлеметсіз бе, Бауке? 
Бауыржан. Сәлеметтендің бе, қарағым? 
Автор. Халіңіз қалай? 
Бауыржан. Ептеп тәуір боп келемін. Алғашқы жиырма күнде қайда жатқанымды білмедім. 
Қазір сәл басым айналады, ептеп жүруге жарадым. Бізді қойшы, біз ұзақ сапар шегіп, 
тоналып қалған жолаушы сияқтымыз ғой, қарағым. Қазынасыз керуен қарақшыдан 
қорықпайды. Өзің қалайсың? 
Автор. Дәрігерлер екі ай сірестіріп шалқамнан жатқызып тастап еді. Енді бас көтеріп, 
ептеп ілби бастадым. Арыстан боп қимылсыз жатқаннан, тышқан боп жорғалап жүрген 
артық екен. 
Бауыржан. Хабарыңды естіп, жіберген журналдарыңды алып жаттым. Менің аяғым ғана 
емес, қолым да шабан екенін білесің ғой. Ауызша сәлем айтқаным болмаса, арнап 
записка жаза алмадым. 
Баукеңнің бұлай деген себебі мен жоғарыда жатып ол кісіге өзі туралы материалдарым 
басылған «Балдырған» (№ 12, 1970), «Жұлдыз» (№ 2, 1971) журналдарының, «Жетісу» 
және басқа облыстық газеттердің номерлерін жібергенмін. 
Автор. Рақмет, Бауке. Сіздің әр сәлеміңізді дәрігерлердің дәрісімен қоса қабылдап 
жаттым. Осында біраз үлкен қызметкерлер де бар екен. 
100 
Бауыржан. Ауру болсаң, әкімдіктен не пайда? 
Автор. Оныңыз рас. Сол кісілер өздерінің қызмет бабына қарамастан маған хал-
жайыңызды хабарлап тұрды. 
Бауыржан. Адамды үш түрлі жағдай жақындастырады, қарағым. Ол жағдай: соғыс, түрме, 
аурухана. Бұл үшеуі лауазым таңдамайды. Адам қанша көкке көтерілгенімен топ етіп 
төменнен бір-ақ шығады. Олар соны да ескеретін болар. Жара жаралыны қинайды. 

Шыдай-шыдай шыдам таусылғанда, ашу шақырып, артық сөйлеп қалатын сәттерің де 
болады екен. Артынан райыңнан қайтасың. Ол занды да ғой. Өйткені әркім жеткен жеріне 
дейін барады, жығылған жерінде қалады. Атағыңа ақылың сай келсе ғана сыйлы боласың. 
Осы кезде сырттан келген сестра мені қолтығымнан алып, жоғары қарай жетектеді. 
Біздің ауруханадағы алғашкы әңгімеміз осылай басталды. 
II
Бір күні палатада жатыр едім, есік қағып, Бауыржанның әйелі Кәмәш бас сұқты. 
- Жай жатырсыз ба? 
- Жай. 
- Онда Баукең сізбен әңгімелесемін деп жоғарыға келіп отыр еді. 
- Қазір барайын, - дедім мен. 
Шықсам, біздің үшінші этаждағы алаңда газет-журнал қоятын кішкентай үстелдің қасында 
Бауыржан, үстелден әрірек Кәмәш отыр екен. Бір орындық бос тұр. Екеуінің үстінде де 
аурухананың көкала халаты. Баукеңмен амандасып, бос орынға барып отырдым. 
Бауыржан. Мынау Кәмәшқа сүйеніп әрең көтерілдім. Өзің бір таудың төбесінде жатыр 
екенсің ғой. 
Автор. Бірнеше күн төсекте шалқамнан жатып, одан кейін дәрігерлер басымды көтеріп 
төсекке отырғызғанда мен биік таудың төбесіне шыққандай болғанмын. Алғаш рет тәй-тәй 
басып барып палатаның терезесінен қарағанда, басым айналып, құлап қала 
жаздағанмын. Көп жатқан адам осындай күйге ұшырайды екен - оған аласаның өзі асқар 
тау боп көрінеді екен. 
Бауыржан. Маған «Жұлдыздың» екінші номерін оқыдық деп әркімдер айтып жатыр. 
Әлішер Бейсенов, Шаяхмет Хұсайынов тағы басқалар айтты. - Мен олар не деді деп 
сұрамадым. Баукең солардың сөзіне разылықпен «таудың төбесіне шығып» отырғанын 
түсіндім. - Кеше Әбділда Тәжібаев келіп, ұзақ әңгімелесіп қайтты. Ол да оқығанын айтып 
жатыр. Журналдың редакторы Сырбай Мәуленов келіп еді. Оқушылардан көп хат келді. 
Беккер тұтас баспаған екенбіз деп өкініп қалдық деді... 
Осы кезде іштен халатын жүре қаусырынып, шүңірек көз бір шал шықты. Отырған 
үшеумізге кезек-кезек сүзе қарап алды да: 
- Бауыржан, аманбысың?-деп Момышұлына қолын ұсынды. 
Бауыржан оның қолын алды да, үнсіз отыра берді. 
- Маркстік философияның заңы бойынша, - деді шүңірек көз шал Бауыржанға үңіліп, - 
адамдардың ара қатынасы бір-біріне кездесуден жасалады. Міне, бүгін атақты 
Бауыржанды көріп, қолын алып тұрмын. 
- Ақсақал, біз әңгімелесіп отырмыз, - деді Бауыржан түсін суыққа салып. 
- Сөйлесе беріндер, мен бөгет болмаймын, - деді шүңірек көз шал бұрылып, 
баспалдақпен төмен түсе бастап. - Сөйлесу - өзара қатынастың бір түрі. 
Шал төмен түсіп кетті. 
- Мынау кім? - деді Баукең маған. 
- Бұл кісіні осындағылардың бәрі Дерпен деп атайды. 
- Ол немене, аты ма? 
- Аты-жөнінің кім екенін біліңкіремеймін. Өзі дербес пенсионер көрінеді. Соны жұрт 
қысқартып Дерпен деп кеткен. Екі сөзінің бірі тарих пен философиядан басталады. Үйінен 
алдырып үзбей оқитыны «Үгітші блокноты», «Вечерняя Алма-Ата» газеті және кейбір 
саяси кітаптар. Жанасып кеткен адамға саясаттан сабақ айтып, мазасын алады. Одан 
басқа жазығы жоқ. 
- Құдай сені көршіге жарытқан екен, - деп күлді Бауыржан. 
Автор. Бауке, тойға әзірлік қалай болып жатыр? Кұттықтаушы жұрт көп шығар. 
Бауыржан. Жұрттың қалай құттықтап жатқанын жеңгең айтсын. 
- Кұттықтаудың күші Баукеңді осы жерден әкеп бір-ақ шығарды ғой, - деді Кәмәш 
күліп. - Басы өзінің туған күні жиырма төртінші декабрьден басталды. Қаладағы жұрт 
бірден үйге келіп, тек облыс, аудандардан ғана телефон соғылып жатты. Алғашқы күндері 

Сәбит аға, Ғабит аға, Дмитрий Снегин келіп құттықтады. Ол кісілердің келуінің өзі бір 
мейрам ғой. Мейрамға қосылып, мерейіміз көтеріліп қалды. Сәбит пен Ғабит аға екеуі де: 
- Әй, Бауыржан, біз сені шаршатып алармыз, - деп үнемі ескертіп отырды. - Бұл 
күндері саған кісі көп келеді. Сен оларды режиміңді бұзбай қабылда. 
Осылай деп олар ұзақ отырмай үйлеріне қайтты. Бірақ жұртгың бәрі ол кісілердей 
болмады. Бір келгені бес сағат отырып алысты. Солардың сөзін тындаймын деп Баукең 
әбден шаршады. Баукең бөлмесіне барып тынығайын десе кейбіреулер соңынан ілесе 
кіріп, қақсап қасында отырып алды. Өстіп Баукең әбден қалжырады. Денсаулығы 
бұрыннан жұқарып жүрген Баукең мұндай құттық тауларды көтере алмай, ақыры 
ауруханадан бір-ақ шықты. 
Бауыржан. Біз сен зерігіп жатқан шығар. Біраз әңгіме айтып, көңіліңді көтерейік деп келдік. 
Бүгінгі әңгіме айту осының үлесіне тиген, - деді Баукең әйелін иегімен нұсқап. - Айта бер. 
- Мен не айтайын?-деді Кәмәш жан-жағына жалтақтай қарап. 
- «Жұлдызды» оқығаннан кейін, қап, менің бір айтатыным бар еді деп жүр едің ғой, - 
деді Баукең әйеліне бұрылмастан теріс қараған күйі. - Соныңды айт. 
- Ол жай, әшейін бір күлкілі жағдай ғана ғой. 
- Е, соны айт. Бұған сондайлар да керек. 
- Ендеше айтайын,-деп Кәмәш сөзге кірісті. 
III
- Бауыржан екеуіміздің жаңа жұптасқан алғашқы күндеріміз еді, - деп бастады Кәмәш 
әңгімесін. - Бір күні біреу үйге телефон соқты. Онда Дзержинский көшесіндегі үйде едік. 
Телефон дәлізде болатын. Трубканы мен барып алдым. Ар жактан бір жас қыздың даусы 
келді. 
- Кім керек сізге? 
- Маған Бауыржан керек. Мен Жақсыгүлмін. Шақырып жіберіңізші, - деді қыз. 
«Мұның Жақсыгүлі кім?» деп іштей ойлап Бауыржанға бардым. 
- Сенің Жақсыгүл дегенің бар ма еді?-дедім оған. 
- Жоқ, - деді бұл бірден. 
- Трубкаға шақырып тұр, бар сөйлес, - дедім мен оның «жоқ» дегеніне сенбей. 
- Мен ондай адамды білмеймін, - деп бақырды бұл. - Барып трубканы жауып қой. 
Сенер-сенбесімді білместен трубканы жаптым. Сонша бақыруы жаман, бір пәлесі бар ғой 
деп ішімнен күдіктеніп қалдым. 
Екінші күні тағы телефон шылдырлады. 
- Мен Жақсыгүлмін ғой, Бауыржанды шақырып беріңізші, - деді кешегі қыз. 
- Бауыржан жоқ, - деп сарт еткізіп трубканы жаба салдым. 
- О кім, ей, қатын? - деді Баукең кабинетінен. 
- Сенің Жақсыгүлің,-дедім булығып. Ішім өртеніп қоя берді. 
Осының бір пәлесі болуы керек. Бұрын мен келмей тұрғанда сөйлесіп жүрген ескі танысы 
болар. Мен барда сөйлесуден қашып, білмеймін деп әдейі қасарысып отырған шығар деп 
ойлап қасына бардым. Бұл бетіме бір қарады да: 
- Ә, Жақсыгүл ме? - деп жұмысын істеп отыра берді. 
Бір күні қызуым көтеріліп қатты ауырып, төсектен тұра алмай жатып қалдым. Түс кезінде 
дәліздегі телефон шылдырлады, «Дәу де болса Жақсыгүл шығарсың» деп, ауырғанымды 
ұмытып, басымды төсектен тез көтеріп алдым. Кабинетінен шығып Баукең трубканы 
көтерді. Бұлар не сөйлесер екен деп, бар демімді ішіме тартып тындай қалдым. 
- Иә, мен Бауыржанмын, - деді Баукең. - Ә, Жақсыгүлмісің? Жақсымысың? Келейін 
деп едім дейсің бе? Келсең кел. Әдіріс пе, әдіріс мынадай, - деп үйдің әдірісін айтты да,
трубканы жапты. 
Осы кезде қаным қайнап кетті. Мына қу пәленің істеп жүргенін қарашы. Мен ауырып 
жатқанда ол қызды әдейі шақырды ғой. Мен төсектен тұра алмай жатканда оны ана жақта 
оңаша қабылдамақ қой. Ана жолдары менің көзімше сөйлеспей қойып еді. Онысы айласы 
екен ғой, - деп ойлап төсегімнен атып тұрдым. Өн бойымды қозғалтпай жатқан аурудың да 
қайда кетіп калғанын білмеймін. 

Жан дәрмен халатымды киіп, шашымды жиып «Келсін сол албасты» деп, дайын отырдым. 
Лезде есік шылдырлады. Оны естігенде өне бойым қалшылдап кетті. 
Кабинетінен шығып Баукең сыртқы есікті ашқан кезде жататын бөлмеден жай оғындай 
атылып мен де шықтым дәлізге. Шықсам: 
- Сәлеметсіздер ме? - деп үріп ауызға салғандай бір жас қыз табалдырықтан аттап 
келе жатыр. 
- Сәлемет пе, шырағым,-деді де Баукең өз кабинетіне қарай кетті. Қызбен бетпе-бет 
дәлізде жалғыз мен қалдым. Бас аяғына қарасам, кісі жаманшылыкқа қиятын бала емес. 
Мен оны бөлмеге алып кірдім. 
- Отыр, қалқам. Кімсің? 
- Жақсыгүлмін. 
- Саған кім керек еді? 
- Бауыржан керек еді, апай. 
- Бауыржанды көріп пе едің өзің, білесің бе? 
- Білемін, көргемін. 
«Ә, қулар, бұлар бірін-бірі біледі екен ғой. Бұрын көріскен, кездескен екен ғой. Түк 
білмейтін, сезбейтін сияқтанып, мүләйімсіп кіріп кеткенін қарашы» деп ойлап тағы да өне 
бойым безгектей қалтырап кетті. Неше түрлі ой келді басыма. Дегенмен өзімді өзім ұстап: 
- Қайдан келіп едің? Қайда оқисың? - дедім. 
- Ешқайда оқымаймын, апай. Былтыр ауылдан оқуға келіп, институтка түсе алмадым 
да, қазір сатушы боп жұмыс істеп жүрмін. 
- Ал, Бауыржан керек болса, бар, жаңағы шал Бауыржаның. Бұрын кездессендер, 
танып тұрған шығарсың, - дедім даусым дірілдеп. 
Қыздың көзі бақырайып кетті. 
- Ол... емес, апай, -деді дыбысы әрең шығып. 
- Алғашында аңғармай қалған шығарсың. Қараңғыда кездесіп пе едіңдер?-дедім сонда 
да сенбей. 
- Жок, сонша қараңғы емес болатын... Ол жасырақ болатын... 
Екеуіміз танысқаннан кейін, менің ауылдан келгенімді білді де, өзін Бауыржан 
Момышұлымын деп айтты. Менің бұрын Бауыржан туралы естігенім болатын. Сол кісі осы 
екен ғой деп ойладым... Ол менімен ажырасарда: әдірісім телефон справочнигінде бар, 
«М» әрпінен қарасаң табасың деді. Үйде аға-жеңгем бар. Өзім болмасам, телефонды сол 
екеуінің біреуі алады деді де кетіп қалды. 
- Қай жерде кездесіп едіндер? 
- Максим Горький паркінде... 
- Бойы қандай еді? 
- Ол кісі сұңғақ бойлы, арықша келген қара сұр жігіт болатын. 
- Басқа қандай белгілерін білесің? 
- Ешқандай белгісін білмеймін, апай. Екі көзі жылтырап тұратын сияқты еді. «Қалқам, 
айналайын» деп кісінің асты-үстіне түсіп өліп кете жаздайды екен. Парктің аузында таныса 
сала: 
- Жүр, қалқам, ресторанға кіріп сусын ішіп шығайык, айналайын... - деді... 
«Айналайын» деген сөзді ылғи созып айтады. Мен содан бері осы үйге күнде телефон 
соғып жүрмін. 
Қыз қызарып, бұл сөздерді жыларман болып айтты. Қыздың алданғанын біліп, енді оған 
жаным аши бастады. 
- Қарағым-ау, өзің ойламайсың ба: соғыстағы жас Бауыржан осы күнге дейін жас 
қалыбында жүр дейсің бе? Бауыржан бұл күнде сенің әкең құралпы кісі болған. Жаңағы 
өзіңе есік ашқан нағыз Бауыржанның өзі. Көремін десең жүр, ертіп апарайын, - 
дедім. 
- Жок, апай. Менің енді ол кісіні көрер бетім жоқ. Менің кетуіме рұқсат етіңіз, - деп қыз 
орнынан тұрды. 
Мен есікті ашып, кызды қоя бердім. 
- Әй, қатын, ол кім екен? -деді Баукең дауыстап. 

- Жақсыгүл. 
- Жақсыгүл ме! Жаңа барамын деп әдірісті сұрап алып еді, не шаруасы бар екен? 
Мен Жаксыгүддің жайын айттым. Мынау шала бүлінді де қалды. Неге қазақтың жас 
жігіттері ауылдан келген қыздарды алдайды? Ұят, ар, намыс қайда? - деп маған зірк-зірк 
етеді.
- Оны жігіттерден сұра, маған несіне күжілдейсің? - дедім. 
- Жігіттің аты-жөнін біле ме екен өзі? 
- Бауыржан деп тұр ғой. 
Бұл маған ала көзімен қарады да, ештеңе демеді. 
- Түрі-түсін біле ме екен өзі? 
- Ұзын бойлы дейді,- дедім де ар жағын айтпай қоя қойдым. 
Қыздың айтқан белгілерімен Баукең бет алды біреулерге тиісіп, ұят болып жүрер деп 
ойладым. - Байтақ қалада бетіне қарап кімді танушы едің? 
Бұл сөзге Баукең бөгеліп қалды. 
- Сұрқиялар алдымен жұртқа қиянат жасайды. Содан кейін сыртыңнан сенің атынды 
сатады. Мұндай сұмдарға бір зауал жасау керек,-деп Баукең біраз бұрқырап алды да, 
артынан сабасына түсіп, істеп отырған жұмысына кірісті. Мен де басымды ұстап, жататын 
бөлмеге қарай аяңдадым. Жаңағы кішкентай түрегеп жүргенге басым сынардай боп зырқ-
зырқ етіп, төсегіме әрең жеттім. Жақсыгүлі құрысын, қайдан тұрып едім деп, қайтадан 
ыңқылдай бастадым. 
Кәмәш күліп, осылай деп әңгімесін бітірді. Баукең тырс етпестен үнсіз отырды. Мен 
Кәмәшпен қосыла жымидым да, іштей дереу ол кісі айтқан әңгімеге ат іздедім. Бұл менің
әдетім. Біреудің әңгімесі ұнаса, оған алдымен ат қойып аламын. Сөйтіп барып ойымда 
сақтаймын. Бұл әңгімеге «Жақсыгүл» деген ат қойдым да, ішімнен екі рет: «Жақсыгүл», 
«Жақсыгүл» деп қайталап шықтым. 
Содан кейін Кәмәшқа бұрылдым. 
- Апырау, Баукеңнің атын сататын да батырлар бар екен ғой. 
- Бар, бар,-деді Кәмәш басын тез-тез изеп. - Мен сізге мына бір оқиғаны айтып 
берейін. 
ІҮ
- Бір күні Бауыржан екеуіміз қала араламақ боп такси шақырдық. Шоферіміз ұйғырдың 
бір жас жігіті екен. Баукең соның қасында, мен артта отырмын. Бір кезде мен: 
- Бауыржан, мына магазинге кіре шығайықшы, - дедім. 
Мен Бауыржан дегенде, таксист жігіт Баукеңнің бетіне жалт қарады. Содан кейін де қайта-
қайта қарағыштай берді. 
Біз магазиннен шығып, Баукең қасына жайғасқаннан кейін таксист жігіт машинасын 
жүргізуден бұрын Баукеңнің бетіне қарады да: 
- Аға, сіз шын Бауыржансыз ба? - деп сұрады. - Момышұлы Бауыржансыз ба? 
- Ол не керек саған?-деді Баукең катқылдау үнмен. 
Шофер жігіт күлді де, осыдан бір жыл бұрын өзінің бір жолаушыны тасып, қаланы күні 
бойы аралатқанын айтты. 
- Мен одан бір тиын ақша алмадым,-деді жігіт. - Өйткені ол «Мен Бауыржан 
Момышұлымын!» деді. Атақты Бауыржаннан ақша алып не болыпты маған? 
- Неге алмайсың? - деп сұрады Баукең. 
- Себебім бар. 
- Қандай себеп? 
- Менің әкем Ұлы Отан соғысында Бауыржан полкының жауынгері болған. Әкем 
Бауыржанның батырлығын, солдаттарға деген қамқорлығын аузынан тастамай айтып 
отырушы еді. 
- Әкең тірі ме?-деді Баукең оған сәл бұрыла түсіп. 
- Бертінде қайтыс болды, - деді таксист. - Бірақ мен оның Бауыржан екеніне бір 
сөзінен шүбәланып қалып едім. Өйткені біз микроауданға қарай бара жатқанда бір 
«Запорожецті» басып оздық. Сонда ол: 

- Мен де осындай бір «Запорожец» алсам деп жүрмін, кезекте тұрмын,-деп қалды. 
- Бауыржанның «Волгасы» бар деп естіп едік қой, - дедім мен оған жалт қарап. 
Ол сәл қолайсызданып қалды да, содан соң күліп: 
- «Волгамның» бары бар, оны өзім мінемін, «Запорожецті» балаларға алып берейін 
деп едім, - деді. 
Мен солай болса солай шығар дедім де қойдым. Сонымен міне бүгін екінші Бауыржаңды 
алып келе жатқаныма таңғалып отырмын. 
- Екінші емес, бұл номер бірінші Бауыржан, - деді Баукен шоферға даусын көтеріп. 
Таксист «қайдан білейін» дегендей, басын шайқады. 
- Тоқтат! - деді Баукең қатуланып. 
Таксист те, мен де сасып қалдым. Ол дереу машинасын тоқтатты. Мен Баукең түсемін деп 
әлек салып жүрмесе екен деп қылпылдап барамын. Жоқ, өйтпеді. Қалтасына қолын сұғып, 
паспортын суырып алды да: 
- Мә, оқы, - деп шофер жігітке ұсынды. 
Ол паспорттан Баукеңнің аты-жөнін оқып шығып, куана бас изеді. Содан кейін ол елбелек 
қағып қос қолын бірдей Баукеңе ұсынды. 
- Әкем өлерінде Алматыға барсаң, менің командирім Бауыржанға сәлем бер деп еді, - 
деді даусы дірілдеп. 
Баукең таксист жігіттің қолын алып: 
- Әкең иманды болсын, қарағым, - деді. 
Содан кейін қайтадан ілгері козғалдык. Мен де ішімнен «уһ» дедім. 
- Анау Бауыржан қанша ақшанды бермей кетті? - деп сұрады бір кезде Баукең 
таксистен. 
- Көп емес, ағай. Он сом ғана. 
- Өзіңнің балаларың бар ма? 
- Бар, ағай, екі балам бар. 
Біз баратын жерімізге жеттік. Таксистің счетчигіне қарап едім, бес сом екен. Соны төлейін 
деп сумкамды ашқалы жатыр едім, Баукең: 
- Ей, қатын, маған жиырма сом бер, - деді.
Мен оны не қылады деп ойладым да, сумкамнан алып аддымен оның сұраған ақшасын 
бердім. Одан кейін таксистке бес сом ұсынғалы жатқанымда, Баукең: 
- Қарағым, мынау былтырғы, жалған Бауыржан алдап, төлемей кеткен он сомың. 
Мынаның бес сомы мына счетчигің көрсетіп тұрған біздің жол ақшамыз. Калған бес 
сомына менің атымнан балаларына базарлық апарып бер, - деп жаңағы менен алған 
жиырма сомды тұтас таксистке ұсынды. 
Шофер сасқалақтап: 
- Мен сізден бір тиын да алмаймын, - деп еді, Баукең: 
- Молчать! - деп ақырып қалды да, ақшаны оның алдына тастай салды. - Бұдан кейін 
адданушы болма. 
Осылай деп Баукең машинадан шықты да, есігін тарс еткізіп жауып тастады. Біз 
қолтықтасып, ілгері кеттік. Бір кезде шофер да машинадан шығып, қалбалақтап 
артымыздан қуып келді. 
- Аға, қайтатын уақыттарыңызды айтыңыз. Мен сол сағатта келіп, сіздерді үйлеріңізге 
жеткізіп салайын, - деді ол жалынғандай болып. 
- Жоқ, - деді Баукең. - Өз жұмысыңмен жүре бер. Біз осы жақтан бір машина алармыз. 
Осы кезде баспалдақта дабырлай сөйлесіп, төменгі жақта жүрген аурулар жоғары 
көтеріліп келе жатты. Солардың ішінен біреудің жігерлене сөйлеген: «Біз, қарттар, өткен 
өмірдің ауыртпашылық, қиыншылыктарын жақсы білеміз. Соның философиялық мәнін 
жастарға айтсаң тыңдамайды ғой, тындамайды» деген сөздері айқын естіліп тұрды. 
Баукең ол сөзге құлак салды да, маған карап: 
- Мынау сенің Дерпенің бе? - деді. 
- Сол кісі. 
- Жүр, Кәмәш, мені төменге түсіріп сал, - деп ол асыға орнынан тұрды. 

Баукең Кәмәшка сүйеніп төмен қарай беттеді. Мен ілбіп өз палатама келдім. Келе сала 
Баукеңмен бүгінгі кездесудің детальдарын қолма-қол сол тұста жаңа бастап жазып жүрген 
блокнотыма көшіре бастадым. Ол әңгімелердің әркайсысының басына 
«Жаксыгүл», «Таксист», «Дерпен» деген тақырыптар қойдым. 
V
Аурухананың тәртібіне байланысты біз көбіне кешке қарай сөйлесіп жүрдік. Бұл күні 
үшінші қабаттың вестибюлінде адам көп болып, жұрт бір жағынан қабырғадағы 
автоматтан үйлеріне телефон соғып жатқандықтан шырқымыз бұзылып, төменге түстік. 
Астағы неврология бөлімінің ескі диванына келіп жайғаса бастадық. Осы кезде 
аурухананың көк ала халаты сүйретіліп пұшпағына түскен біреу қалтиып келіп қасымызға 
тұра қалды. Сөйтсек өзіміздің ағайынымыз, аудармашы, жазушы, қу тілді кісі Әбдірашит 
Ахметов екен. 
- Сендердің халдерінді білу үшін демалыс сайын осында келемін,- деп бастады ол 
сөзін. - Келген сайын карантин деп кеудемнен итеріп кіргізбейді. Содан соң, осы екеуіңнің, 
- ол екеуімізді кезек нұскады, - халдерінді білейін деп әдейі ауруханаға түстім. 
Бұл әдемі әзілге Баукең екеуіміз қосыла күлдік. 
- Біздің көңілімізді дәл бүйтіп ешкім сұрап келген емес, - деді Бауыржан көзінің жасын 
сүртіп. 
- Білесің, білгеннен соң істейсің, - деп Ахметовте күлді. Бұл қазақтың атақты 
академиктерінің бірінің аузынан шығып, жұртқа мәтел боп кеткен «Білесің, білгеннен соң 
айтасың» дейтін белгілі сөзінің сәл өзгертілген нұсқасы еді. Оған тағы да езу тарттық. 
- Науқас кісіге күлкі де керек, - деді Ахметов одан соң. - Екеуіңе берген менің алғашқы 
жәрдемім осы болсын. 
- Рақмет, Әбеке. 
- Өзің қашан келдің? - деді Бауыржан. 
- Осыдан бір сағат бұрын келіп, хирургия бөлімінің қырық төртінші палатасына 
жайғастым. 
- Не науқас? 
- Баяғы бауыр. Бұл менің екеуіңнің көңілінді сұрағаным, - деді Ахметов әңгімені өзге 
тақырыпқа аударып. - Ал енді екеуіңді де құттықтаймын. 
- Не үшін, тағы да ауырып жатқанымыз үшін бе? 
- Жоқ, - деді Ахметов, алдымен Бауыржанның қолын алды. - «Жұлдыз» 
журналындағы «Ақиқат пен аңыз» үшін, алмас қылышты ешқашан да тот баспайтыны 
үшін, Бауке. 
- Онда мынаны кұттықта, - деді Бауыржан мені иегімен нұскап. 
Ахметов енді менің қолымды алды. 
- Қызықтығы, бастасаң бас алдырмайтыны сондай, бір атым насыбайдай бір-ақ 
қақтым. Рақмет саған. 
- Ауруханада жатқан менің көңілімді көтеру үшін де мақтап жатқан боларсыз, Әбеке. 
Оныңызға рақмет. 
- Жок, шыным,-деді Ахметов саусағын шошайтып. 
Автор. «Москва үшін шайқас» фильмінде Бауыржан рөлінде өзіңіз неге шықпадыңыз? 
Фильм сіздің кітап бойынша жасалғаннан кейін, онда Бауыржан болып өзіңіз көрінгеніңіз 
жөн сияқты еді. Келешек ұрпақ кітаптарыңызды оқып, атыңызды білгеннің үстіне өзіңізді 
кинодан көрсе тіпті ғанибет болатын еді ғой. 
Бауыржан. Оған шыдамым жетпеді. Алдымен Ілияс Омаров фильмнің сценарийін көріп 
бер деп өтінді. Көріп берген емес, мен оны қайта жазып шықтым. Бірақ киношылар менің 
жазғанымның жартысын ғана қабылдады: өйтуге болмайды, бүйтуге келмейді, оны 
көрсетуге жарамайды деп есімді шығарды. Ілияс марқұм Бауыржан боп өзің ойнасаң 
қайтеді дегенді де айтып еді. Енді мені артист етейін деп пе едіңдер, аулақ деп, қолымды 
бір-ақ сермедім. 
Осы кезде кешкі тамаққа шақырып сестралар келді. Біз бетбетімізге тарап, әрқайсымыз өз 
бөлім, палаталарымызға қарай кеттік. 

VI
Тағы бір күні кешке Кәмәш палатаға бас сұғып, Баукеңнің вестибюльге көтеріліп, мені күтіп 
отырғанын айтты. 
Үйреншікті орынға келсем Баукең қолтығына бір қағаз папка қысып, креслода темекі 
тартып отыр екен. Оның қасындағы бос орынға келіп мен жайғастым. Біздің бұл кештегі 
әңгімеміз алдымен әзіл қалжың түрінде басталды. 
- Біздің бір жақынымыз, атақты артистің әкесі, сері, айтысқыш ақын әрі алғашқы совет 
болыстарының бірі болыпты, - деді Бауыржан әңгіме бастап. - Олардың руы Алакүшік 
аталушы еді. Ол кісіні өзім жас кезімде талай рет көрдім, әңгімесін де естідім. Қыздармен 
айтысқанда екі рет жеңілдім деп отырушы еді.
- Бір жолы өзіммен айтысқан қызды дөңгелентіп жеңуге аз-ақ қалып едім, - дейтін 
жарықтық. - Қасымдағы хатшым пұшық мұрын қара жігіт еді. Жеңілемін-ау деп сасқалақтап 
отырған қыздың соған көзі түсіп кетіп, бір кезде былай деп қоя бергені ғой: 
Болысы біздің елдің Алакүшік, 
Хатшысы қасындағы қара пұшық. 
Ауылдың әйелдері, сақтанындар, 
Кетпесін Ала күшік сүтіңді ішіп. 
Осыдан кейін ауыз аша алмай тотидым да қалдым, - дейтін. 
- Екінші рет жеңілгенім, - деуші еді ол кісі, - сақал мен мұрттың әлегінен болды. Ол 
кезде жас адамдар да сақал мен мұрт қояды. Бір тойда тағы да бір қызбен айтысып қоя 
бердім. Мен де соғып жатырмын, қыз да жағаласып жатыр. Бір кезде қыз былай деді: 
Қауғадай сақал-мұртың, кәрімісің? 
Кәрі болсаң қыздарға дәрімісің? 
Мынау түр-сықпытыңа қарағанда, 
Адам ата жасынан әрімісің? 
Оған менің былай деп жауап бермесім бар ма: 
Ала қашып сөйлейсің жылқыдай ұрт, 
Тебеген биедей боп бересің сырт. 
Несіне сақалымды қазбаладың, 
Қай жерге шықпайды бұл боқ жеген мұрт? 
Осыған қыз шап ете түсіп, «мұртыңыз боқ жесе, аузыңыз не жейді?» деп өлеңдетіп қоя 
бергені ғой. «Боқ жеген» деген екі-ақ сөзбен ұсталдым. Оның орнына «қай жерге 
шықпайды бұл оңбаған мұрт» десем жетіп жатыр. Қыз тырп ете алмайтын еді. Міне, бұл 
екінші жеңілгенім,-деп отырушы еді ол кісі. 
Жас кезде естігенің жадыңда жақсы сақталады. Сонау бозбала күнімде сол кісінің аузынан 
қағып алған осы өлеңдер күні бүгінге дейін ойда келеді. 
Кәмәш Баукеңе қарап: 
- Ойға келеді демекші, көптен сізден жасырып келген бір әңгімем бар еді. Жарайды, 
оны да айтайын, - деді Кәмәш күліп. - 1964 жылдың жазында Семейдің Абай атындағы 
қазақ театры Алматыға гастрольге келді. Семейліктер менің төркінім ғой. Баукең оларды 
тегіс қонаққа шақырды. Үйге жиырма шақты артист жиналды. 
Қонактар ішіп-жеді. Ән салды, әзіл тарқатты. Кетуге ыңғайланды. Сол кезде Бауыржан 
орнынан тұрды. 
- Ал енді сендердің бәрлерің сонау Семейден келдіңдер, - деді қонақтарға кезек көз 
тастап. - Семей - менің қайын жұртым, мына Кәмәштің төркіні. Семей - Кәмәштің ғана 
емес, қазақтың театр өнерінің төркіні. Ең алғаш сонау Шыңғыс тауының етегінде 
көтерілген қазақ театрының қара шаңырағын арқалап келіп, алғашқы спектакль «Еңлік- 
Кебекті» көрсетіп, астананың көрермен қауымын риза еттіндер. Халық қол шапалақтап, 
министрлер 
мақтап, газеттер мадақтап жатыр. Қайырлы болсын! Біз де разымыз. Разылығымыздың 
белгісіне...- деп бұл пиджагінің ішкі қалтасына қолын сұқты. Мына шал не қылғалы тұр деп 
мен оған қадалып қалыппын. Бірақ қалтасынан қолын суырмастан, сөзін әрі қарай 
жалғады. - Осы отырған біреуің қайнаға, бірнешеуің балдыз екенсің маған. Тек Кәмәштің 

ғана төркіні деп емес, өнеріміздің төркіні, театрымыздың төркіні деп, мен әрқайсыңның 
иығыңа шапан жабамын. 
Мен өз көзіме өзім сенбедім. Сенбейтінім кеше ғана Бауыржанмбаспа берген 
қаламақы деп, екі буда ақша әкелген. Он сомдықтармбудасының шетін бұзып, қонақасыға 
жұмсағанмын. Жиырма бесмсомдықтар будасы тұтасмтұрған. Сол бүтін буданы 
қалтасынан суырып алып, белдеме қағазын жыртгы да, карта үлестіргендей етіп,мәр 
қонақтың алдына төрт қағаздан тастай бастады. 
- Әрқайсыңа жүз сомнан. Шапан тіктірсендер де, костюм алыпмкисендер де ерік 
өздерінде, - деп шалым қарап тұр. 
Ең соңында қолында бес-алты-ақ қағаз қалды. Оны желпуіш етіп жайды да, маған 
қарай лақтырып кеп жіберді. Оны жинап алып жатып, ішім удай ашып кетті... 
- Ақша өз өңешіңді тығындау үшін ғана жиналмайды. Елін сыйлаған ер жұтамайды. 
Ара-тұра дүниеден тарықпаған адам дүниенің қадірін білмейді. Понятно тебе? Тат-та, тат-
та, тат-та-та!-деп Баукең оң жақ иығына қарай басын бұрып әкетті. Мұнысы оның: «Бұл 
әңгіме бітті» дегені еді. 
VII
Автор. Бауке, анада бір сөз арасында шетелден келген әйел жазушыны қабылдадым 
деген сияқты едіңіз. 
Бауыржан. Осыдан бірер жыл бұрын француздың бір жазушы әйелі Алматыға келді. Ол 
әйелдің туған ағасы француз армиясының подполковнигі екен. Қарындасының Москва 
арқылы Алматыға соғатынын естіп, Момышұлына жолығып, көре кел деп тапсырады. 
Арнап хат беріп жібереді. Әйел Алматыға келіп, Жазушылар одағында болады. Одан мені 
сұрастырады. Одақтағылар Момышұлы науқастанып үйде жатыр, мұнда келе алмайды, 
жолыға алмассыз дейді. Әйел де бір айтқанынан қайтпайтын жан болса керек. Ағасының 
аманатын орындау үшін қалайда маған жолығуға тырысады. Мейманханада жатып 
телефон анықтамалығынан менің әдресімді іздейді. Өзі орысша жақсы біледі екен. Кешке 
трубканы алады да 2-20-44-ке телефон соғады.
- Айтыңызшы, тілеуіңізді берсін, бұл Момышұлының пәтері ме?-деп сұрайды. 
- Иә. 
- Ол кісіні телефонға шақыруға бола ма? 
- Болады. 
Кәмәш келіп, сені бір шет ел акцентімен сөйлейтін орыс әйелі телефонға шақырып тұр 
деді. Бұл кім болды екен деп ойлап, телефонға бардым. Сөйтсем, сонау Франциядан 
келген жазушы әйел. 
- Мен сізді көрмей Алма-Атадан қайтпаймын деп ағама уәде беріп едім. Сіз 
науқастанып жатыр деп естідім. Сауығуыңызға шын жүректен тілектеспін. Бірақ бірер 
минутқа болса да үйіңізге кіріп шығуға рұксат етуіңізді өтінемін, - дейді жалынып. 
- Келіңіз, мадам, - дедім мен. - Бұрын ауырғаным рас еді. Қазір тәуір болдым. Ертең 
қай уакытта келсеңіз де менің есігім ашық. 
Ертеңінде түс ауа есіктің коңырауы шылдырлады. Телефон соққан француз әйелі екен. 
Қасында біздің Жазушылар одағы басшыларының біреуі бар. Оларды төрге отырғыздым 
да, өзім қарсыдағы креслоға жайғастым. Әйел алдымен қабылдағаным үшін көп-көп 
рақмет айтты. Мен басымды изедім. Содан соң ол сумкасынан ағасының хатын алып, 
маған ұсынды. Хатқа қарадым да: 
- Мен французша білмеймін, мадам,-дедім. 
Ол жалма-жан сумкасына қайтадан қолын сұғып, екінші бір қағазды суырып алды. 
- Ғапу етіңіз, полковник мырза, мен орысшасын қоса бермеппін ғой сізге,-деп қағазды 
маған берді. 
Оқысам француз подполковнигі маған жауынгерлік сәлем жолдапты. Мен туралы кітаптан 
оқығанын, Совет Армиясы полковнигін өзіне ұстаз көретінін айтыпты, тағысын тағылар. 
Хатты оқып болдым да: 
- Ағаңызға рақмет. Менен жауынгерлік сәлем айтып барыңыз,-дедім. 
Әйел жымиып бас изеді де: 

- Сізге бірнеше сұрау беруіме бола ма?-деді. 
Осы кезде оның қасына еріп келген жазушы қазақша: 
- Бауке, былай... қиқарланбай... дұрыстап... - дей беріп еді, 
мен оның сөзін бөліп жібердім. 
- Мадам қазақша білмейді, - дедім өзіміздің жазушыға ежірейе қарап, орысша сөйлеп. 
- Мен французша білмеймін. Сондықтан біздің тек қана орыс тілінде сөйлескеніміз жөн. 
- Қазақтар француз әдебиетін оқи ма? - деп әйел бірінші сұрағын қойды. 
- Оқиды, мадам, көп оқиды, - дедім мен.- Француз әдебиетін қазақтардың көпшілігі 
орыс және қазақтілінде окиды. Сонымен бірге француз тілінде оқитын қазақтар да бар. 
Олардың саны әлі аз. Бірақ түбінде қазақтардың көпшілігі француз әдебиетін түпнұсқадан 
оқитындығына мен сізді сендіре аламын. 
Әйел менің жауабымды қағазына жазып болғаннан кейін: 
- Мадам, бәлкім Сіздің менің өзімнің француз әдебиетін оқитын, окымайтынымды 
білгіңіз келетін болар, - дедім. 
Әйел үндемеді. Содан кейін мен орнымнан тұрдым да: 
- Менің кітаптарымды көріңіз онда, - деп кабинетімнің есігін аштым. 
Әйел орнынан ұшып тұрып кабинетке кірді де, бірден шкаф- тағы кітаптардың түбіне 
үңілді. Үңілген сайын: 
- О,Золя! 
- О, Флобер! 
- О, Бомарше! 
- О, Анатоль Франс! 
- О, Роман Роллан! 
- О, Луи Арагон! 
- Антуан де Сент-Экзюпери!-деп, әбден есі шығып кетті. 
- Бұл сұрағыңызға қанағаттанарлық жауап алдыңыз ба, мадам?-дедім мен. 
Әйел басын изеді. 
- Ендеше қайтадан жайғасып отырайық. 
- Сіздің Франция президенті Де Голльге көзқарасыңыз қандай? - деді әйел қайта келіп 
отырғаннан кейін екінші сұрағын айтып. 
- Кубада болғанымда маған әскери адамдар саяси сұрақтар қойды. Мәселен, АҚШ-қа 
қалай қарайсыз, ағылшындарды қалай көресіз? - деген сияқты. Мен ешқандай саяси 
сұраққа жауап бермеймін дедім оларға. Менің партиямның, Отанымның оларға көзқарасы 
қандай болса, менің де көзқарасым сондай. Осыдан кейін кубалықтар маған саяси 
сұрақтар бермейтін болды. Ал сіз әйел адамсыз ғой, сондықтан жауап берейін. 
- Де Голль мырзаның саяси бағытына қосылмаймын. Бірақ өзін Францияның адал 
ұлдарының бірі деп есептеймін, - дедім. 
- Қазақ әдебиеті туралы пікіріңіз қалай? - деді әйел бұдан соң. 
- Өте жақсы,- дедім мен. - Ең арыдан келе жатқан өрелі, өрісті әдебиеттің бірі. Мен 
кейбір әдебиет зерттеушілерінің қазақ әдебиетін беріден бастап дамыды дегеніне 
қосылмаймын. Олай дейтінім қазақтың батырлар жырын алыңыз. Олардың әрқайсысы 
дүние жүзіндегі ең озық мұралармен таласа алады. Мәселен, қазақтың «Қобыланды 
батыр» жырының жалғыз өзі ғана немістің «Нибелунгтар туралы», француздың «Роланд 
туралы» жырларынан немесе карелдер мен финдердің «Калевалл» эпосынан бір де кем 
емес. Ал қазақтарда мұндай жырлардың жалпы саны елуге тарта. Олардың көркемдік, 
күштілік, шешендік жақтарын бірер аптаның ішінде ауызбен айтып жеткізу қиын. Оларды 
біздің 
профессорларымыз университеттер мен институттарда бүкіл жыл бойына талдап 
түсіндіреді. Ал осы ғажайып қаһармандық дастандардың жеке-жеке авторлары болған. 
Бірақ бұл дастандар сонау көне заманнан келе жатқандыктан олардың авторлары 
ұмытылып, жыр текстері ғасырдан ғасырға ауызша ауысып отырған. Міне, осындай ұлы 
шығармалар жазған ежелгі казак ақындарының өз кабинеті болған. Олар осындай асыл 
жырларды, тамаша мақал-мәтел, шешендік сөздерді, жұмбақ, жаңылтпаш, әр алуан айтыс 
өлеңдерін сол ғажайып кабинетте отырып жазған. 

Франңуз әйелі маған қадала қарап бақырайып қалыпты. 
- Сенбей отырсыз ба, мадам? - дедім мен оған. 
Әйел басын изеді. 
- Сіздің ата-бабаларыңыз көшпелі халық болған ғой. Көшпелі халықтың ақынына 
кабинет қайдан келеді деп ойлап отырғаным рас. 
- Жок, менің халқымның арғы аталары бір кезде отырықшы ел болған. Отырар, Тараз 
тәрізді ірі-ірі қалалары бар мәдениетті, білімді ол ел бүкіл шығыс жұртының сауда 
орталығы боп тұрған. Кейін шетелдік басқыншылар ол қалаларды ойрандап, елдің 
егіншілік мәдениетін құртып, халқын қайтадан көшпенді қауымға айналдырып жіберген. 
Әңгіме ол туралы емес, әңгіме біздің ежелгі ақындарымыздың тамаша шығармалар 
қалдыруына мүмкіншілік берген ғажайып кабинеті болғаны жайында. Өзіңіз ойлаңызшы, 
мадам, кабинетсіз шығарма жазуға болмайды ғой. 
Әйел басын изеді.
- Қазақ ақындарының кабинеті шексіз-шетсіз кең дала, тамаша табиғат аясы болған. 
Сол кабинетте отырып олар мөлдір көл, зеңгір тау, жұртқа жайлы жерұйык мекен, ел 
қорғаны болған қаһарман батырлар жайлы мәңгілік шығармалар тудырған. Сол кабинетте 
отырып олар күндіз самал желмен сырласқан, түнде жымындаған жұлдыздармен 
тілдескен. Міне, нағыз ақын үшін осыдан артык кабинет бола ма? 
Француз әйелі мен біздің жазушы екеуі қосыла күліп жіберді. 
- Мен қазіргі, іші дүние жүзі классиктерінің асыл мұраларына толы кабинеттерді 
кемітіп отырғамын жок, мадам. Осы заманғы өнерлі елдер данышпандары қалдырған 
өлмес мұралармен парапар түсетін туындыларды дүниеге келтірген көшпелі ел 
ақындарының кабинетін айтып отырмын. 
Енді әйел күлместен, ыкыластана бас изеді. Содан соң ол жаңа сұрақ қойды. 
- Қазақтың жазуы қашаннан басталды? 
- Өте ертеден. 
- Тарихшылардың айтуына қарағанда қазақ жазуы арабтар 
жаулап алғаннан кейін пайда болған сияқты ғой, - деді француз әйелі. 
- Жоқ, одан да арыдан. Ежелгі атам заманнан-ақ қазақтардың жазуы және мынаған 
ұқсас жазу аспаптары болған. - Мен саусағыммен үстел үстіндегі екі жағында екі автомат 
қалам шаншулы тұрған приборды нұсқадым. Қазақтар сол аспаппен ноталар да жазған. 
Кәдімгі музыка нотасын және дипломатиялық ноталарды айтамын, мадам. 
Қонақтарым тағы да маған тандана қарады. 
- Иланбай отырсыз ба, мадам? 
- Иә, - деді әйел. 
- Қазақтың жазу құралы міне, мынадай болған, - деп мен креслоның қасында тұрған 
домбырамды алып, шертіп-шертіп жібердім. 
- Қазақтың асқақ ақындары мен әйгілі композиторлары өз өлендері мен музыкаларын 
халыктың жанына, жүрегіне осы аспаппен жазған. Тілін түсінбейтін басқыншы армияның 
алдынан шығып біздің ежелгі дипломаттарымыз бен парламентерлеріміз осы домбыра 
үнімен жауап берген, оларға өз ультиматумын домбыра күйімен ұқтырған. Күй қазақтың 
жер қайысқан қалың қолы бар екенін, олар жер бетінде бір жауынгер қалғанынша өзінің 
туған жерін қорғайтынын, оларға туған жердің асқар-асқар таулары мен күркіреген 
өзендері көмектесетінін айтқан. Қазақтың кең даласы келген дұшпанның басына кебін боп 
кептелетінін білдірген. Есің барда елің тап, кейін қайт деген. Міне, бұл домбырамен 
осындай ноталар жазылған. 
Бұған дәлел қазақта «Ақсақ кұлан» деген күй бар. Ол күйдің қысқаша тарихы мынадай. Бір 
кезде қазақ жерлерін монғолдар басып алғаны белгілі. Сол тұста Алтын орданың бір 
бөлігін Жошы хан билеп тұрған. Ол өзіңіз білетін Шыңғысханның үлкен ұлы, белгілі Батый 
ханның әкесі. Сол Жошы ханның бір баласы аң аулап жүргенде оны дала тағысы, хан 
ұлының оғы жаралаған ақсақ құлан шайнап өлтіреді. Хан аңға кеткен ұлының кешіккенінен 
күдіктеніп, оны іздеуге жер жайын білетін бір топ қазақтарды аттандырады.

- Егер ұлымды таппай қайтсандар, бәріңді де өлтіремін. Ал ол өлді деген хабар 
әкелсендер, сол хабарды айтқан кісінің көмейіне ерітіп бір бақыр қорғасын құямын! - дейді 
хан. 
Хан жарлығы екі болмайды. Қазақтар іздеп келіп құланнан ажал тапқан қатыгез хан 
баласының сүйегіне кездеседі. Олар сүйекті атқа тендеп хан ордасының сыртына алып 
келеді. Бірак оны ханға кім айтуы керек. Ешкімнің де көмейінен ыстық қорғасын жұтқысы 
келмейді. Сонда бір жас қазақ батыры алға шығып: 
- Өлсем көп үшін кұрбан болармын. Бұл хабарды ханға мен жеткізейін, - дейді. 
Жас батыр бойындағы барлық қаруын шешіп тастап (өйткені хан үстіне қарумен кіруге 
болмайды), ордаға қарай жаяу аяндайды. Батырдың қолында шоқпар орнына осындай 
ғана, - мен домбыраны қолыма алып көрсеттім, - қара домбыра кете барады. 
Сыртқы жендеттерден өтіп, орданың ішіне кірген жас батыр ханның алдына барып бас 
иеді. 
- Баламды таптындар ма?-деп сұрайды хан. 
- Таптық, алдияр, - деп жас батыр тағы да бас иеді. 
- Тірі ме, өлі ме? 
Осы кезде жас батыр ләм деп аузын ашпастан, тізерлеп отыра қалады да, қара 
домбыраны безілдете кеп жөнеледі. Жас батыр тартқан жаңа күйден хан баласының 
желкілдеп аңға шыққаны, содан соң дүсірлетіп құлан қуғаны, садақпен атып айғыр 
кұланды аяғынан жаралағаны, ақсақ құланның шоқақ-шоқақ желіп, қарайлай қашып бара 
жатқаны ақаусыз танылып тұрады. Хан баласының ақсақ құланды құртпай қоймаймын деп 
екілене шауып, қасындағы нөкерлерінен қара үзіп кеткені аңғарылады. Домбырада үш 
аяқпен шоқақ қаққан құланның, оның соңына жеке түскен төрт тұяқтың дыбысы ғана 
калады. Кенет шоқақтаған құланның дүсірі күшейіп, оның жалт бұрылып соңына түскен 
куғыншыға тап бергені білінеді. Сарт-сұрт тұяқ соғысып, кұланның қылыштай тістерінің 
шақыр-шұқыр еткені айқын аңғарылады. Сол кезде домбыра ішектерінен: «өлдім, өлдім!» 
деген екі сөз адамның үнімен айқын естіледі. 
Осы жерге жеткенде қара терге түскен батыр күйді кілт үзеді де, домбырасын алдына 
көлденең қойып, ханға қайтадан бас иеді. 
Мінеки, мадам, бұл бертінде, он екінші ғасырдың аяғы мен он үшінші ғасырдың бас 
жағында болған оқиға. Жаңағы мен айтқан Жошы ханның бір мың екі жүз жиырма жетінші 
жылы өлгені тарихтан аян. Ал қазақтың универсалды аспабы домбыра арабтар 
басқыншылығынан әлдеқайда бұрын болған. Домбыраның жазу құралы болғанына 
сендіңіз бе енді? 
- Сендім, - деді әйел. - Бірақ жаңағы қазақ батырының тағдыры не болды, соны айта 
кетіңізші, тілеуіңізді берсін. 
- Ол батыр тірі қалды. Өйткені Жошы баламды өлді деп естірткен адамның аузына 
қорғасын құямын деген ғой. Ал батыр оған өз аузымен ұлың өлді деп айтқан жок. Оны 
домбыраның үнімен, қазақтың өзіне тән жазу алфавитінің өрнегімен ұқтырды. Сондықтан 
хан күлкілдеп еріп тұрған бір бақыр қорғасынды сол домбыраның шанағына құйғызды. 
Бірақ ол жас батыр шапқыншылармен кезекті бір ұрыста қаза тапты. 
- Жиаль, жиаль, - деді әйел басын шайқап. 
- Алайда ол мәңгі тірі қалды. «Ақсақ құлан» күйі күні бүгінге дейін тартылады. Ол 
қазақтың ұлт аспаптары оркестрінің орындауында бүкіл дүние жүзін аралап шықты. 
Қонақ әйелді төргі бөлмеге ертіп барып, бөлменің бір қабырғасын жауып тұрған өзімнің 
туған апам тоқыған алаша-кілемді көрсеттім. 
- Бұл фабрика тоқып шығарған дүние деп ойламаңыз, мадам. Менің өз апайым мұны 
өз қолымен тоқыған. 
Әйел алашаның неше алуан оюларына қарап, мүйіз-мүйіз өрнектердің сызығын 
саусағымен қуалай сипалап, басын шайқап, біраз отырды. 
- Айтқандарыңыздың бәріне де сендім, - деді содан кейін әйел орнынан қозғалып. - 
Енді менің сізге басқа қоятын сұрақтарым жоқ. Тек бір ғана өтінішім бар: Сіз маған 
өзіңіздің атақты кітабыңыз «За нами Москваның» бір данасын бермес пе екенсіз. Бұл мен 
үшін, менің семьям үшін баға жетпес үлкен сыйлық болар еді. 

- Әбден болады, мадам.
Мен қол қойып, кітабымды бердім. Француз әйелі көп-көп рақмет айтып, ризалықпен кетті. 
Бірақ мен кешіргісіз бір қате жасаппын. Оны өзім ертеңінде аңғардым. Ол қатем әйелдің 
ағасына, маған арнап хат жолдаған француз подполковнигіне бір нәрсе беріп жібермеппін. 
Бұл қатемді кейін сезіп, телефонмен ол әйелді іздестіргенімде, кеше кешкі самолетпен 
Москваға аттанып кеткенін бір-ақ білдім. 
Бұл әңгімені айтып болғаннан кейін Бауыржан орнынан тұрды. Қолтығындағы қағаз 
папкасын алды да, маған ұсынды. 
Бауыржан. Сен маған шетелдерден келген хаттардың көшірмелерін көрсет деп едің ғой. 
Кеше балаларға айтып жіберсем Болгариядан келген бір-екі хатты ғана тауып әкепті. 
Ішінде менің өзіміздің бір әскери училищенің лейтенантына жолдаған жауап хатым да жүр. 
Бұларды палатаңа апарып оқырсың. 
Автор. Рақмет, Бауке. 
VIII
Ертеңінде таңертең ертерек тұрып, кеше кешке Бауыржан берген папканың бетін аштым. 
Хаттардың көшірмелерінің бәрі де машинкаға басылған екен. Бірінші хатта былай деп 
жазылыпты: 
«Қымбатты жолдас Момышұлы! 
Осы жаңа ғана Александр Бектің «Волоколамск тас жолы» кітабын оқып шықтым. Кітапта 
Отан соғысындағы Сіздің алғашқы ұрыстарыңыздың тарихы суреттеліпті. Егер мен дұрыс 
ұқсам, Сіз өз басыңыздан кешкен оқиғаларды әрі шынайы түрде, әрі көркем етіп жазушыға 
баяндап бергенсіз. 
Міне, кітаптың соңғы бетін жаптым, бірақ сіз менің көз алдымда қалдыңыз. Сіздің 
батылдығыңыз, байсалдылығыңыз, ойшылдығыңыз бәрі-бәрі көкірегімде сайрап тұр... 
Менің Сізге деген сүйіспеншілігімді айтып, Сізді шын жүректен құттықтауыма рұқсат етіңіз. 
Сіздің іс-әрекетіңіз, ой-қиялыңыз, қамқорлығыңыз, ұйқысыз өткерген түндеріңіз жайында 
оқығанда мен нағыз командирдің қандай болуы керектігін білдім... 
Менің барлық жолдастарымның-болгар армиясы командирлерінің Сізге деген алғысын 
қабыл алуыңызды өтінемін. 
Біздің қуанышымыз және қуатты Совет Одағының даңқы үшін Сіздің деніңіздің сау, 
көңіліңіздің сергек балуын тілейміз. 
Болгар әуе күштері, Ұшқыш поручик 
26 июль 1947 ж. Банкя қаласы. Лило Иванов Ненов». 
Екінші хатты София қаласындағы Христо Ботев атындағы саяси ротаның курсанттары 
«Волоколамск тас жолы» кітабының авторына жолдаған. Онда былай делінген: 
«Қымбатты біздің жазушымыз Александр Бек! 
... Генерал Панфилов пен Бауыржан Момышұлы сияқты ұмытылмас образдар 
жасағаныңыз үшін біз Сізге шын жүректен алғыс айтамыз. 
Соғыс туралы, жауынгерлік ерліктер жайында талай кітаптар жазылды, әлі де жазылуға 
тиіс. Ал Сіздің кітабыңыз тек көркем шығарма ғана емес. Біз үшін бул кітап нұсқау,
басшылық, біз күнделікті жұмысымызда осы кітаптан үйренеміз. Егер біз бір іске кірісетін 
болсақ, онда ең алдымен «Біздің орнымызда Бауыржан болса ол қайтер еді?» деп 
ойлаймыз. Сіздің кітабыңыз бізді қатал, бірақ әділ командир болуға үйретеді. Сондай 
болсақ қана біз, жас Болгар Халық Республикасы өзіміздің алдымызға қойған міндеттерді 
ойдағыдай орындай аламыз». 
Бұл хат 1947 жылы 10 майда жазылған. Оған сексен бір адам қол қойған. 
Мінеки, Баукеңнің белгісіз лейтенантқа жазған жауап хаты. 
Белгісіз дейтінім хаттың текстінде лейтенанттың аты-жөні көрсетілмепті. Мүмкін бұл кітап 
орыс тіліне аударылып шықса ол лейтенанттың кім екені де табылар. Бұл хатта 
«Волоколамск тас жолы» кітабына байланысты жұртка мәлімсіз бірсыпыра деректер 
айтылады. Баукеңнің бойындағы қаталдықтың негізгі себептері көрсетіледі. Сондықтан 
мұны оқырмандарға толық күйінде ұсынуды жөн көрдік. Бұл хат мынадай: 
« Құрметті жолдас лейтенант! 

Хатыңызға рақмет. Сіздің сұрақтарыңызға жауабым мынадай: 
1. «Волоколамск тас жолы» кітабын талқылау стенограммаларының, оған берілген 
рецензиялардың, кітапқа байланысты келген хаттардың көшірмелерін Сізге жіберуге 
мүмкіндігім жоқ, оған шамам жетпейді. Өйткені оқырмандардың лебіздері мен хаттары, 
сыншылардың пікірлері орасан көп. Мәселен, «Волоколамск тас жолын» жариялаған 
«Знамя» журналының редакциясына соғыс кезінде тек менің атыма ғана жүздеген хаттар 
келді. Повесть 1942-1943 жылдарда Москва қаласындағы әдебиетшілер үйінде екі рет 
талқыланды. Ол талқылауларға екі жүз-үш жүздей адам қатысты. Онда мен повестің 
біткен бөлімдерінің мазмұны және оның жалғасына байланысты біздің істейтін 
жұмысьшыздың программасы туралы екі рет баяндама жасадым. Әр баяндамам бір 
жарым сағатқа созылды. Ол талқылауларға қатысқан адамдар мыналар: өзіңізге мәлім 
«Елу жыл сапта» кітабының авторы генерал А.А Игнатьев, жазушы В.Шкловский, жазушы 
БЛавренев, жазушы Николай Тихонов, СССР Ғылым академиясының корреспондент 
мүшесі, тарих ғылымының докторы, профессор А.М.Панкратова, профессор - әдебиет 
зерттеушісі Е.Н.Михайлов, байырғы революционер Елена Дмитриевна Стасова және 
басқалар. 
Сөйлеушілердің сөздерінің барлығы да стенография арқылы жазылып алынды. Бірақ 
стенограмма менің қолымда жоқ. Мен Сізге сөйлеушілердің көпшілігінің повесть жайында 
жақсы пікірде болғанын ғана айта аламын. 
Бұдан басқа мен дүркін-дүркін кітаптың: ағылшын, француз, итальян, неміс, қытай, болгар, 
чех, венгер, серб, румын, грек және басқа тілдерге аударылған даналарын да алып 
тұрдым. Барлық басылымдарда да жақсы алғы сөздер берілді. Олардың кейбіреулері 
Панфиловтың 
және менің суреттерімізді басты. Осы кітаптарды оқыған көптеген шетел оқырмандарынан 
да хаттар келді.
2. Сіз менен генерал Панфилов туралы өз естеліктерімді жазып жіберуді сұрайсыз- 
бұл тілегіңізді орындау да оңай емес. Марқұм генерал туралы менің естеліктерімнің бір 
бөлігі повестің жариялаған екі бөлімінде айтылды, қалғаны осы кітаптың жалғасы боп 
табылатын 
кейінгі екі бөлімінде және айтылады. Ал бүкіл бір кітапта жазылған нәрсені екі-үш ауыз 
сөзбен айтып, бір хатқа сыйғызу қисынға келмейді. 
1942 жылдан бастап генерал Панфилов туралы мен газеттерде әр кезде оннан астам 
мақала жарияладым. Оларды екі-үш ауыз сөзге сыйғызу тағы да мүмкін емес. 
3. Сіз тәрбиелеп жатқан шәкірттеріңіздің ересек адамдар екені, олардың кітапта 
жазылған оқиғалар мен суреттелген қаһармандарға сын көзімен қарайтыны өте жақсы. Ал 
жазушылардың қағидасы - оқушымен ұрыспау, оның әрбір айтқаны орынды болса - құлақ 
асу, сөйтіп өз қатесін (егер жіберген болса) келесі басылымдарда түзету. 
Өйткені жазушы оқушының қызметшісі, ол өз шығармасын оқушы үшін, халық үшін 
жазады, соларға қызмет етеді. Ендеше оның оқырмандар бұқарасымен есептеспеуге 
қақысы жоқ. Әр шығарманың мақсаты - лұғат айту. Біз де алдымызға осы мақсатты 
қойдық. Өз 
ұрпағымызға қатал соғыс шындығын асырмай, боямай, сол болған қалпында айтып беруге 
тырыстық. Бұл үшін өзімізді де аямадық, ұрыс майданында өз басымыздан өткен 
осалдықтарды да жасырмай айттық. Біз өз алдымызға оқушыларға «кедір-бұдырсыз», 
күнәдан пәк тап-таза қаһарман ұсыну мақсатын қойғанымыз жоқ, оларды өмірдегідей 
қарапайым, ординарлық қалпында көрсетуге тырыстық. 
Біз оқырмандарға болған оқиғаны айтып, өзіміздің басымыздан өткен жауынгерлік өмірдің 
нағыз шындығын баяндап отырмыз. Біз қаһармандарымыздың басынан кешкен қателері 
оқырмандарға сабақ аларлық үлгі, жақсылық қасиеттері өнеге болсын деп ойладық. Кітап 
әлі аяқталған жоқ, сондықтан оның кемшіліктері мен жетістіктері туралы сөз қозғау 
ертерек. Өзіңіз білесіз, кітаптың бірінші тарауында мен өзімнің қорыққанымды, ұрыс 
кезінде сол қорқынышты жеңу үшін көп күш жұмсағанымды айтқанмын. Өзімнің бірсыпыра 
қателер 

жібергенімді мен қазір де мойындаудан жасқанбаймын, ол қателерді өзгелер 
қайталамасын деген мақсатпен қағазга түсіріп те жүрмін. 
Мен өзімнің әскери жазбаларымды жазып жатырмын, оны сырттан бақылаушы болып 
емес, ұрыстарға қатысқан куәгер, соғыстың басынан аяғына дейін қатысып, барлық 
ауыртпалықты арқалап өткен солдат ретінде толғаймын. Мен титтей детальді де ойдан 
шығармаймын. Оның ешқандай қажеті де жоқ. 
4. Сіз менің неліктен қатал болуымның себептерін сұрайсыз. Қаталдығым 
кітаптағыдай екені рас, онда титтей әсірелеу жоқ. Мен сізге өзімнің қаталдық дегенді 
қалай түсінетінімді ғана айтайын. Суворовтың: «Әскер ойынында азапты көп көрсең - 
ұрыста қиналмайсың » деген сөзін есіңізге түсіріңіз. Немесе В.И. Лениннің: «Жауды жеңу 
үшін қаһармандық күрес керек, темірдей әскери тәртіп керек» дегенін ойлап көріңіз. Ленин 
тағы бір сөзінде армияда әскери тәртіпті қолдамайтындарды опасыз және сатқын деп 
атайды. 
Солдатқа деген ең жоғары қамқорлық - оны әскери ойында аямау, оны жорық пен 
жауынгерлік өмірдің барлық ауыртпалықтары мен қиыншылықтарына төзімді етіп үйрету. 
Сонда ғана солдат ұрыстың әдістері мен техникасын толық меңгеріп, шайқас даласында 
өзін суда жүзген балықтай сезінеді. 
Біз, әскери адамдар, көлденең көзге әдемі көрінетін парадқа емес, Отан үшін өліспей 
беріспейтін қатал күреске әзірленеміз. Әскери оқу орындарында біз бишілер әзірлеп, 
оларға әр түрлі балдарда билейтін би сабағын бермейміз, жігерлі, өзіне де, өзгеге де 
талап қойғыш командир лер әзірлейміз, оларды ұрыс даласында әрбір жауынгерге 
кездесетін қиындықтарға төзе білуге тәрбиелейміз. Ал, бірақ, қаталдық мынадай екі түрлі 
болады: 
а) Ақылды қаталдық. Мұның мәнісі командирдің өзінен де, өзгеден де уставта көрсетілген 
әскери дәстүр мен тәртіпті мүлтіксіз орындауын талап етуі. Оларды өз борыштары мен 
қызмет міндеттерін дұрыс орындауға, Совет елінің офицері мен жауынгері деген ардақты 
атты, дүние жүзіндегі ең озат армия - Совет Армиясының офицерімен жауынгері деген 
жоғары атақты құрметтей білуге баулу. 
Біздің армиямыздағы тәрбиенің негізгі әдісі - сендіре білу. Бұл бағыныштыны саналы 
тәртіпке баулып, оны өз міндетін ойланып, байыппен орындауға үйрету деген сөз. Ал оны 
түсінбейтін кейбір кертартпалар болса, онда бұл тәртіпке оларды зорлап көндіруден де 
бас тартпаймыз. Біздің әскери заңдарымыз (уставтарымыз) офицерлерден ең алдымен 
сендіре білу әдісін қолдануды талап етеді, сонымен бірге егер қажет болса оларға еріксіз 
көндіруге де право береді. 
ә) Ақылсыз қаталдық. Мұның мәнісі өзінің қызмет бабын және солдаттың берген анты мен 
қызмет міндетіне байланысты командирдің еркіне көнуге тиісті екенін пайдаланып қиянат 
жасау деген сөз. Мұндайлар біздің армиямызда өте сирек кездеседі. Партия өзінің ұзақ 
жылдық тәрбие жұмысының арқасында негізінен жоғары мәдениетті, өзінің қызмет 
міндетін жақсы түсінетін жан-жақты білімді офицерлер, жауынгерлеріміздің идеялық 
жағынан ұстамды тәрбиешілерін даярлап шығару ісіне жетісті. Атап айтқанда офицерлер 
кадрларын даярлау жөніндегі бұл құрметті міндетті сіздің училище де орындап келеді. 
Солдат болу да оңай жұмыс емес, командирдің әскерді тәртіптендіруі де қиын іс. Ал 
соғысу одан да ауыр. Командир бағыныштыларға ғана емес, ең алдымен өзіне қатаң, 
өзіне талап қойғыш болуга тиіс. Әскер тәртібін қатаң сақтау, оны бағыныштылардың 
санасына сіңіру, әскери ант пен борышты орындау, жауынгерлерді жақсы қасиеттерге 
тәрбиелеп, оларды соғыс ісіне үйрету - командирдің қасиетті борышы. 
Командирдің қаталдығы барынша әділ болып, қызмет бабындағы қажеттік пен нақты 
жағдайдың жалпы мүддесіне негізделуі тиіс. Командир ешқашанда солдат-жауынгердің 
адамдық қасиеттерін қорламауы керек. Өйткені біздің солдат саналы түрде қызмет 
атқарушы, әскери қызметке байланысты өзіне кейбір шек қоюшылықтар бо- 
латынын түсінетін совет адамы. Ол шек қоюшылық армиядағы жалпы жөн-жосық пен 
тәртіпті нығайтуға қажет екендігін, оның негізгі мақсаты ұрыс даласында Отанды қорғап 
қалуға багытталғандығын совет жауынгері жақсы түсінеді. Біздің совет адамы- өр адам. 
Ол 

жағымпаздануды, жалбақтауды, жәмпеңдеуді, екі жүзділікті білмейді. Оның мырзасы жоқ. 
Ол құл емес, азат адам. Офицер оған ең алдымен- аға жолдас, сондықтан ол совет 
адамы деген атына сай бағынышты болуы үшін солдаттарды лайықты басқарып, 
тәрбиелей білуі керек. Совет офицерінің міндеті осындай, саналы солдаттарды 
тәрбиелеу. Командирлердің бұйрығы- бағыныштыға заң. Бұйрықты ол жан-тәнімен 
орындауға тиіс. Әрбір бұйрықты командир жан-жақты ойланып, нақты есепке негіздеп 
беруі қажет. Ешбір бұйрық қорлау түрінде берілмеуі керек. Бағыныштылардың ары мен 
намысын қорлаған адам тәрбиеші де, бастық та бола алмайды. 
Сіздің және тәрбиелеушілеріңіздің барша табысқа жетуіне шын жүректен тілектеспін. 
Жолдастық сәлеммен гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы. 
1951 жылдың 26марты. Калинин қаласы». 
IX
Баукең шақырады дегенге вестибюльге шықсам, ол кісі ординаторский жақтағы есіктің 
алдында сұр дермантинмен тысталған арқалығы жок үш кісілік жұмсақ ұзын орындықтың 
бір жақ шетінде шалбарының сол жақ балағын тізесіне дейін түріп тастап, балтырын 
уқалап отыр екен. 
- Не болды, Бауке?-дедім мен ол кісі аяғын мертіктіріп алған екен деп. 
- Ойбай, мынау аяғы құрғыр жаңа баспалдақпен көтеріліп келе жатқанымда кілт ете 
түсіп еді, осы араға сүйретіліп әрең жеттім. Отырып қарасам жаны кетіп қалыпты, соны 
уқалап жатырмын. 
- Онда әуре боп несіне көтерілдіңіз, Бауке. Ептеп төменге өзім баратын едім ғой. 
- Жоқ, сенікі жүрек қой, жүрекпен ойнауға болмайды, қарағым. Ал менікі аяқ, аяқ ит 
сүйретіліп те болса жүруге жаратылған. - Кәмәш қабырғадағы автомат телефонның 
алдындағы креслода, бізден сәл қиыстау жерде отыр еді. Баукең бұрылып, соған қарады. 
- Мына қатынға сүйеніп, шығып кетермін деп едім, оның септігі болмады. 
- Енді сені арқалап шығарайын ба? - деп күлді әйелі. - Арқаласам аяғың баспалдақтың 
тасына соғылып, тағы бір пәлеге ұшырайтын едің. 
Бауыржан күлді де, шалбарының балағын төмен түсірді. Біз әңгімелесе бастағанда 
вестибюльге біреу кіріп, біреу шығып, есік қайта-қайта ашық кала берді. Мен оны үнемі 
жауып келіп отырдым. 
- Өзің болмасаң, мен суықтан қорықпаймын, - деді бірде Баукең. 
Бауыржанның онысы рас еді. Ол күздің катты қара суықтарының өзінде де балконды 
ашып тастап отырады екен. Өткен күзде «Ақиқат пен аңыздың» біткен бөлімдерін өзіне 
оқып беру үшін Баукеңнің үйіне барғамын. Сонда балконы ашық азынап тұрған бөлмеде 
үш сағат отырып, иегім иегіме тимей қалшылдап, үйге әрең жеткенмін. Мен Баукеңе 
осыны айттым. 
- Бәле, сен қызық екенсің ғой,-деді ол,- тоңып отырғаныңды айтып, балконның есігін 
жауып қоймайсың ба? 
«Тоңып отырғанымды көрсеңіз де үндемеп едіңіз ғой» дедім мен ішімнен. Содан кейін ол 
өзінің Калинин қаласында тұрғанда жатын бөлмесінің кіші-гірім терезедей форточкасы 
болғанын, қысты күнгі аяздарда оны ашып тастап ұйыктайтынын есіне алды. 
Бір күні сол суық бөлмеге жауынгер серіктерінің бірі кіріп, «Мынау қазақ жататын орын 
емес, қасқыр жататын жер ғой» деп екінші бөлмеге қарай қаша жөнеліпті. 
- Мұның бәрі соғысқа дейін Сібірдің суығына шыныққандықтың арқасы ғой, - деді ол. 
Автор. Бауке, кешегі папка менде қала берсін бе, әлде өзіңізге қайтарып берейін бе? 
Бауыржан. Керек болса - қала берсін. 
Автор. Анау Сіз жауап хат жазған лейтенанттың фамилиясы есіңізде жоқ па? 
Бауыржан. Ол өзіміздің әскери училищелердің бірінің лейтенанты екен. Маған бірнеше 
сұрақтар қойып, суретімді сұрап хат жазыпты. Фамилиясын конверттің сыртына жазған 
едім, қазір ұмытгым. 
Айтпақшы партизан Қасым Қайсенов келіп кетгі. Саған да сәлем айтты. 
- Сәлемет болсын. Карантин ғой, қалай кірді екен?

- Қасымға карантин бөгет болушы ма еді. Қақпаға барып едім, кіргізбеді. Бір бұрышты 
айналдым да, қоршау тақтайды теуіп қалып біреуін сындырдым. Бірақ одан сыймадым. 
Екіншісін сындырдым да, сып етіп аурухананың ауласына кірдім. Полковник ағам ауырып, 
арыстай боп ауруханада жатса, қараймын ба мен бұлардың қарауылы мен карантиніне 
дейді. 
- Қоршаудың тақтайын сындырғаның үшін өзінді сотқа берсе қайтесің?-дедім оған. 
Ол аурухананың ауласын басына көтеріп, сақылдап кеп күлді. 
- Жок, Бауке, оған қорықпаймын. Жасанған жау тұтқын лагерін тоғыз қабат сыммен 
қоршап, автомат, пулеметін кеудеме кезеп тұрғанда олардың тас-талқанын шығарып, 
совет азаматтарын азат еткен Қасым ауруханадағы ағасына келіп, алақанын сипап, 
бетінен сүйе алмаса, ол несіне кісі болып жүреді, - деп айқара кұшақтап, екі бетімнен 
кезек сүйіп жатыр.- Өзіңді арқалап алып кетейін, кетесің бе үйге? - дейді тағы да. Қасымға 
не дерсің, ракмет, айналайын деп мағдайынан сүйдім. Ол жоғарыға көтеріліп, сенің де 
көңілінді сұрамақ еді. Бірақ төмендегі сестралар шуылдап, жібермеді. Содан кейін: «Әй, 
Қасым, қойғын. Бұл саған Украинаның орманы емес»,-деп қайтарып жібердім. 
Партизан жазушы Қасым Қайсеновтың бұл қылығына мен қатты тебіреніп қалдым. 
Өйткені осы кішкентай деталь маған көп нәрсені баяндап тұрғандай болды. Қасым кешегі 
ел басына күн туған ауыр шақта етігімен су кешкен ерлердің бірі. Ол украин 
партизандарының ортасында от ішінде отряд бастап жүрді. Отанның азаттығы үшін өз 
басын өлімге байлап, өжетгігімен, ерлігімен талай ауыр тапсырмаларды абыроймен 
орындады. Енді сол ардагер азамат арсаландап арамызда жүр. Қасымның менімен 
қарым-қатынасы жоқ адам, айтқан сәлеміне рақмет. Ал оның Баукенді бұлай іздеп келуі 
екінің бірінің қолынан келмейтін жай. Кейбір ағайындарың ауырып жатқанында есік ашық 
тұрса да бас сұкпайды. Ал Қасым болса аурухананың қабырғасын қақыратып кіріп, ағасын 
аймалап бетінен сүйген. Бұл да бір өзінше ерлік іспеттес іс екен. Ағаны ардақтаудың,
азаматты қадірлеудің адамгершілік үлгісі осындай болар. Ерді ер, батырды батыр осылай 
құрметтейтін шығар деп ойладым мен. 
Содан кейін Совет Одағының Маршалы, СССР Қорғаныс министрі Андрей Антонович 
Гречконың «Карпаттан асқанда» дейтін кітабы есіме түсті. Сол кітапта 1944 жылы июльде 
партизан қозғалысы Украин штабының Чехословакия мен Венгрияға қырықтан аса 
жауынгер партизан отрядтарын түсіргенін, бұлардың совет әскерлері Карпатқа шабуыл 
жасаған кезде Гитлер әскерлерінің тылында белсенді қимыл жасағаны айтылады. 
Мұндағы партизан құрамаларының бірін А. В. Тканко басқарады. Партизандар жау 
гарнизондарына батыл шабуыл жасап, жергілікті халыққа Қызыл Армияның жеңістерін 
баян етіп отырады. Украин селоларына: «Карпат сыртының халқы, көтеріліңдер! 
Фашистердің тұмсығын бұзындар!» деген листовкалар таратады. Осыдан кейін маршал 
былай деп жазады: «А. Тканконың парти- зандары «Ақ Таня» тұтқын лагеріне батыл 
шабуыл жасады. 
Гитлершілдер 700-дей украин, словак және венгер коммунистерін тұтқындап, Ровнаяның 
оңтүстік-батысындағы таудың адам аяғы баспас қиын қуысындағы лагерьге әкеп қамаған 
екен. Фашистер лагерьге ұрымтал тұстарды тегіс миналап, егер шегінерлік жағдай болса, 
оны талқандап кетуге әзірлеп қояды. 
Партизан құрамасының штабы лагерьдегі жау гарнизонын жойып, тұтқындарды 
босатып алу жөніндегі жауынгерлік операцияның нақты жоспарын жасады. 
Сағат 19-да Қ. Қайсенов бастаған партизандар отряды осы жауынгерлік тапсырманы 
орындауға аттанды. Лагерьге жеткеннен кейін партизандар тұтқындармен байланыс 
жасады. Жағдайдың бәрін байыптап болғаннан кейін Қайсенов жауынгерлік тапсырманы 
баяндаудың уақытын өзгертуге ұйғарды, операцияны жоспарда көрсетілген 23 сағатта 
емес, 21 сағатта бастауды жөн деп тапты. Бұл уақытқа дейін партизандардың бір бөлігі 
үстеріне 
тұтқын киімдерін, басқалары венгер солдаттарының формасын киіп үлгірді. Сөйтіп топ 
лагерьдің іргесіне тақады. Лагерь сақшылары бұл топты тұтқындардың жаңа тобы екен 
деп ұқты. Осы кезде партизандар күзетшілерге кенетген тап берді. Күзетшілердің 
кейбіреулері ғана қаруға кол созып үлгерді. Партизандар жаудың 34 солдаты мен 

офицерін тұткынға алды. Қапасқа қамалған коммунистер тегіс азат етілді. Олардың 
көпшілігі партизандар отрядтарына қосылды. 
Партизандарға жаңа адамдар үсті-үстіне келіп қосыла бастады. Енді олар құр қол емес, 
қару да ұстап келетін болды. Құрама штабы жаңа партизан отрядтарын жасақтады. 
Партизандар да жігерлі қимылдады. Олардың көбі ордендермен, медальдармен 
наградталды, ал құрама командирі А.В.Тканкоға Совет Одағының Батыры атағы берілді.» 
Маршал Гречконың кітабында осылай делінген. Ол кітапта ерлігі елге мақтан ете аталған 
жалғыз қазақ жаңа ғана төменде халықтың өзі сияқты өзгеше өр ұлы Бауыржан 
Момышұлына өзінін солдаттық, азаматтық жүрегінің сүйіспеншілігін білдіріп, көңілін сұрап 
кеткен Қасым Қайсенов еді. Қасекең бір әңгімесінде маған жеңістің жиырма бес 
жылдығымен кұттықтап, өзіне сонау Москвадан Совет Одағының Маршалы Андрей 
Антонович Гречконың телефон соққанын да айтқан болатын. 
- Қасеке, шыныңызды айтыңызшы, састыңыз ба сол кезде? - дедім мен әзілдеп. 
- Ойбай, несін айтасың, үй ішімізбен «қырылып» қала жаздадық,-деп Қасым 
қарқылдап кеп күлген еді онда. - Москвадан Алматыға, сенің үйіңе Қорғаныс министрінің 
өзі телефон соғып тұрса, саспағанда ше? Содан кейін үй ішіміз болып таң атқанша 
ұйықтағанымыз жоқ. Ол кісі түнде телефон соққан. 
- Не деді? 
- Жеңіс мерекесімен құттықтады. 
- Одан соң? 
- Өзіме денсаулық, табыс, семьяма бақыт тіледі. Маған одан артық не керек, - деп 
Қасым тағы да қарқылдай күліп, күректей екі алақанын жайған. 
Осыларды ойыма түсіріп, Баукеңе мойын бұрдым. 
Автор. Қасымның аты Қорғаныс министрінің кітабына кіргенін білесіз бе, Бауке?
Бауыржан. Білемін. 
Автор. Оның үйіне Қорғаныс министрі Гречконың телефон соққанын білесіз бе? 
Бауыржан. Білемін. 
Автор. Сіздің фамилияңыз бұрынғы министрдің, маршал Жуковтың кітабында жоқ қой 
деймін, Бауке. 
Бауыржан мойнын шұғыл бұрып, бетіме ажырая қарады да, қатқыл үнмен жауап қатгы. 
Бауыржан. Ол масштабына байланысты. Масштаб дегеннің не екенін білесің бе өзің?
Автор. Қорғаныс министрі партизан отрядының командирін кітабына кіргізіп, үйіне 
телефон соққан.- Бқл сөздерім Баукеңнің көңіліне келіп қалмасын деп, үнімді бәсеңдете 
сөйледім.- Мен білетін масштаб бойынша дивизия отрядтан үлкен емес пе? Ендеше 
маршал Жуковтың дивизия командирі ретінде Момышұлының да атын атай кетуіне 
болмайтын ба еді? 
Бауыржан. Ой, сен өзің түк түсінбейді екенсің ғой, - Ол ашу шақыра сөйледі.- Гречко бұл 
кітапты министр ретінде жазып отырған жоқ қой. Сен айтып отырған «Карпаттан асқанда» 
кітабы командармның естеліктері, онда 1944-45 жылдардың оқиғалары қамтылады. Ол 
кезде Гречко Украинаны, Польшаны, Чехословакияны жаудан азат етуге қатысқан 1-
гвардиялық армияның командашысы болатын. Командарм өз қарамағындағы корпустар 
мен 
дивизияларды, солардың адамдарын сөз етеді. Ол кезде партизандар тиісті 
майдандардың армияларымен бірлесе қимыл жасайтын. 
Ал Жуков өз естеліктерін Кызыл Армия Бас штабының бастығы, СССР Корғаныс 
Халкомының бірінші орынбасары және Жоғарғы Бас қолбасшының орынбасары ретінде 
жазып отыр. Сондықтан оның майдандар мен армиялар жайында айтуы, ерекше ерлік 
көрсеткен бірен-саран дивизияны ғана ауызға алуы өте орынды. Оның үстіне мен 
соғыстың соңғы жағында ғана дивизия командирі болдым емес пе? Понятно тебе? 
Автор. Түсінікті, Бауке. 
Мен бұл әңгімені тезірек доғаруға тырыстым. Бірақ Баукең де тез сабасына түсті. 
Бауыржан. Ал маршал Жуковқа менің ешкандай өкпем жок. Майданда мен ол кісімен 
жүздесіп, тілдескенмін. Дивизия командирі боларда батасын алғанмын. Кейін, Қорғаныс 
министрі кезінде мен туралы Алматыға телефон да соққан. Оны кейін айтамын. 

Автор. Құп, Бауке. Бұл әңгіме қасым партизаннан шығып кетті ғой. 
Бауыржан. Мен ол партизанды ұнатамын. - Ол аузынан темекі түтінін шұбалта шығарып, 
даусын да соза сөйледі. - Содан соң анау Рейхстагқа ту тіккен жігіт бар емес пе? 
Автор. Рақымжан Қошқарбаевты айтасыз ба? 
Бауыржан. Иә, соны айтамын. Бұл екеуі бір жосын жандар. Жұлдызын көрмесең, жүзіне 
қарап батыр екенін айыру қиын адамдар болады. Бұл екеуі өздері жұлдыздай жарқырап 
тұрған жігітгер. Бұлардың соғыста ересен ерлік жасағанын айтпай-ақ сенесің. Халық үшін 
қасықтай қанын аямаған қаһармандардың бірі гой бұлар. 
Автор. Соғыс ардагерлерінен тағы да қандай азаматтарды жақсы көресіз? 
Бауыржан. Соғысқа қатысқандардың бәрін де жақсы көремін. Соғыс кезінде елде болып, 
еңбек майданында біздің жеңісімізді шындаған адамдарды да ардақтаймын. Халық үшін 
қасықтай қанын, шыбындай жанын аямай қызмет еткен жандардың бәрі аяулы. 
Автор. Қазақша шыққан тұңғыш кітабыңыз «Офицердің күнделігі» болды ғой, Бауке. Онда 
орысша шыққан алғашқы кітабыңыз қайсысы? 
Бауыржан. «История одной ночи». Мұны орыс тілінде жаздым. Алдымен Алматыға 
жібердім. Бірақ қолжазбам бірсыпыра уақыттан кейін өзіме қайтып келді. Баспа 
редакторларының бірі «Қолжазба жариялауға жарамайды» деген рецензиясын қоса 
жіберіпті. Ол кезде мен Калининде тұратын едім. Қолжазбаны Калинин баспасына 
апардым. Директоры алып қалып оқып шығып, басуға жарамайды деп екінші барғанымда 
өзіме ұсынды. Мен алмадым. 
- Бұл Сіздің ғана пікіріңіз және Сіз жазушы емессіз. Жазушы емес адам творчествоға үкім 
айта алмайды. Басқа біреуге рецензияға беріңіз, - дедім. 
Директор қып-қызыл боп алып қалды. Бір аптадан кейін қайтадан барсам, Горьбан деген 
жергілікті жазушы менің жержебіріме жеткен, намысыма тиетін рецензия жазыпты. Оның 
айтуына қарағанда менің әдебиет маңына жоламауым, орыс тілін «бүлдірмеуім» керек 
көрінеді. Горьбаныңа көнетін адамынды тапкан екенсің дедім де қолжазбамды Москваға, 
Всеволод Вишневскийге жібердім. Вишневскийден тез арада мақтаған рецензия келді. 
Бұл дайын дүние, жеке кітап етіп жариялау керек депті ол. 
Осы кезде Калинин баспасының бұрынғы директоры ауысып, оның орнына әдебиет 
институтын бітірген майдангер Парфенов деген кісі келді. Соның алдына апарып «Бір 
түннің окиғасының» қолжазбасы мен оған жазылған үш рецензияны жайып салдым. 
Бірнеше күннен кейін маған Парфеновтың өзі телефон соқты.
Шығармаңыз маған қатты ұнады, шығарамыз деді. Елу екінші жылы ол Калинин 
баспасынан жеке кітап болып шыкты. Сол кітап елу жетінші жылы Алматыда орыс тілінде 
екінші рет басылды. Бауыржанның да алғашкы кітаптары әлекпен шыққан, қарағым. Кімнің 
тұңғыш кітабы тұсамыс көрмеген? Одан кейінгі орыс тілінде шыққан екінші кітабым «Біздің 
семья». Оны Бас штаб академиясында оқып жүргенде он бес күнде жазғанымды 
жоғарыда айтып едім ғой. Соның бір қызық деталін айттым ба, айтпадым ба осы? 
Автор. Айтқан жоқсыз, Бауке. 
Бауыржан. Ендеше тыңда. «Біздің семьяны» бітіргеннен кейін бір жолы Алматыға 
келгенде мен оны ескі досыма көрсеттім. Осыны оқып шықшы дедім. Ол оқып шығып, 
жатып кеп мақтады. 
- Мынау дап-дайын көркем шығарма. Осы күйінде қалам тигізбестен жариялауға 
жарайды,-деді. 
Мен оған қанаттанып қалдым. Келесі күндердің бірінде досым үйіне қонаққа шақырды. 
Табағын тосып, тамағын беріп сыйлап отырып, маған қолқа салды. 
- Сен әскери адамсың. Атағың жер жүзіне жайылды. Саған сол даңқың да жетеді. 
Жазушы болып қайтесің? Жазушылык деген де азабы көп жұмыс. Соғыста жанынды бір 
жедің. Енді жазушы болып жанынды және қинамақпысың? Төрт жыл соғыста қиналғаның 
да жеткілікті емес пе? Жазушы болсаң төрт жыл емес, өзінді өзің өмір бойы қинайсың. Сен 
жазушы боламын дегенінді қой да, мына кітабынды маған қи. Мен өз атымнан 
жариялайын, - деді. 
Мен қатты шамданып қалдым. 
- Онда сен жазушылық менің қолымнан келмейді деп отырмысың? - дедім, түйіліп. 

- Келеді. Бірақ енді бұл ауыр кәсіпке ауысып жанынды жеп қайтесің дегенім ғой. 
- Маған жаның ашымай-ақ қойсын, жараса бастыр, жарамаса өзіме бер, - дедім. 
- Жарайды, менде қалсын, мен баспаға ұсынайын, - деді досым қабағын шытып. 
Мен Москваға кете бардым. Кітабымнан ешқандай хабар келмеді. Басуға жарамаған 
шығар, онда архивке өткізейін дедім де, Москва әскери архивынан Алматыға кетіп бара 
жатқан ма- 
йорға пәленшеден менің қолжазбамды ала кел деп иелендіру қағаз бердім. Майор келіп 
менің досымнан қолжазбаны алып, өзіме әкеп берді. Кейіннен досым «Бауыржан мендегі 
қолжазбасын милиция жіберіп алғызды» деп көпке дейін өкпелеп жүрді. 
Сол кітап елу алтыншы жылы алпыс мың данамен Калинин қаласында басылып шықты. 
Бұрынғы бір әңгімелерде бұл кітапты қазақшаға аудартпаймын деген болармын. Енді ол 
сөзге түзету жасауыңа болады, кітабымды қазақ тілінде шығаруға келістім, қарағым. 
Әйелдер суыртпақтап тырнағымен шымшып бір-бірлеп жіп суырады. Кей жіп тұтас 
суырылып, кей жіптің жартысы суыртпақта үзіліп қалады. Бүтінін бір жағына, жартысын 
екінші жағына жинай отырып, артынан олардың екі-үшеуден басын қосып, жіп ширатады. 
Содан соң оны инеге сабақтап іске кіріседі. 
Суыртпақтап жіп суырғандай болып, мен де Баукеңнің аузынан шыққан детальдарды бір-
бірлеп қағазға түсіре беремін. Әрине, маған дәрігерлер мен сестралар қағаз жазуға рұқсат 
етпейді. Бірақ мен олар жоқта, ұрланып, блокноттарымды толтырып жатамын. Жан да 
керек, жазу да қажет. Жазбасам Баукең айтқан әңгімелерден айрылып қаламын. Ол маған 
әке-көке десем де бір айтқанын екінші рет қайталап бермейді. Оны Александр Бектің 
тәжірибесінен білемін, Баукеңнің бір беткей мінезінен аңғарамын. Сондықтан бұл жолғы 
айтқандарын да іштей тақырыпқа бөліп, ұмытып қалмау үшін ол тақырыптарды үнсіз қай- 
талап қойып отыр едім, төменнен жатын орын - палаталарға қарай қайтып келе жатқан 
аурулардың дүбірі естілді. Таныс ащы дауыс дәлізді шыңылдатып келе жатты. Оны ести 
сала Баукең мазасызданып, қозғалақтай бастады. 
- Кәмәш, кетейік, мынаның Дерпені келе жатыр, - деді әйеліне қарап. 
Неге екені белгісіз, Баукең Дерпенді көрсе теріс айналып кетеді. Оның шүңірейген көзін, 
шіңкілдеген үнін көрмеуге, естімеуге тырысатын сияқты. Ол қасына келсе үндемей 
отырып 
алады, немесе дәрі ішетін едім деп сылтауратып кетіп қалады. 
Бұл жолы да сөйтпекші еді. Бірақ бізді көре сала Дерпен шапшаң аяңдап қасымызға жетіп 
келді. 
- Екі жазушы, немене сендер өздерің сөйлесе бересіндер? Одан да мына менімен 
әңгімелесіп, менің өмірімді кітап қылып жазбайсыңдар ма? - деді ол. 
Бауыржан бұкиып төмен қарады. Баукеннің онысынан: 
«Мынауыңмен өзің сейлес» дегенді аңғардым да, енді аузымды аша беріп едім. 
- Сенің өміріңде жазатын не бар, Бейсеке? - деді Дерпеннің қасында келе жаткан 
салауатты келген екінші шал. 
- Неге жоқ? - Дерпеннің басы кекең ете түсті. - Батрак болдым. Байларды 
кәмпескеледім. Совпартшколда оқыдым. Колхоз кұрдым. Енді дербес пенсионермін. Неге 
жазбасқа? 
- Дербес пенсия дегеніңнен баскасның бәрі жазылды-ау, Бейсеке, - деді Дерпеннің 
жолдасы. - Оны Сәкен, Сәбит, Бейімбет, Ілияс жазды емес пе? 
- Жок, олардікі жалпы ғой. Мен туралы жеке жазылуы керек. Осы күнгі жазушылар 
тема таба алмайды. Міне, мен темемін. Қастарында жүрген темені неге көрмейсіндер 
осы? - Содан кейін Дерпен сұқ саусағын шошайтты. - Дербес пенсия деген кім көрінгенге 
беріле бермейді, жолдастар. Маркстың сөзімен айтқанда, ақша еңбек еткенге ғана 
беріледі. 
- Әй, Бейсеке-ай, - деді жолдас шалы Дерпенді қолтығынан алып,-дербес пенсияң, 
қасында кемпірің, басыңда үйің, тауда дачаң бар. Балаларыңның бәрін жақсы қызметке 
орналастырдың, әрқайсысына үш-төрт бөлмеден үй әпердің. Мінем, жүрем десең 
машинаң дайын. Осыным бойыма құт деп отырмайсың ба тыныш. Енді кітапқа герой 

болғың келеді. Бұл дүниедегі жақсылыктың бәрін жалғыз арқалап кетпексің бе сонда? 
Жүр, жұрттың мазасын алмайық.
Жолдас шалы Дерпенді қолтығынан тартып еді, ол қозғалмады. Бауыржанға қарап тұрып: 
- Сен атақты Момышұлысың. Сен жазшы мен туралы. Сен өзің солдаттар туралы 
жақсы жазасың, - деді. 
- Мен Сіздің психологияңызды білмеймін, ақсақал,-деді Бауыржан мойнын теріс 
бұрып. - Өзіңіз жазыңыз. 
- Сіз туралы да жазамыз, Бейсеке, - дедім мен Дерпенге басымды изеп. - Әуелі тәуір 
болып алайық та. 
- Е, дұрыс, тәуір болындар, - деді Дерпен жайдарыланып. - Оларың жөн. - Содан соң 
жолдас шалына ілесіп, дәліздің есігіне қарай аяндады. - Мен бәрін де айтып беремін. 
- Қасындағысы да дерпен бе?-деді Баукең есік жақты иегімен нұсқап. 
- Жоқ, Жайпен. 
- Аты солай ма? 
- Аты басқа болуы керек, дербес емес, жай пенсионер деген екі сөздің қысқарған 
түбірінен туған ат. Осындағы кейбір ку жігіттер ол кісінің өз аузынан естіген әрі күлкілі, әрі
күйінішті бір әңгімеге байланысты оны Жайпен деп атап кетіпті. Дерпен екеуі дос, үнемі 
бірге жүреді. 
- Сол Жайпекеңдікі жөн сиякты, - деді Бауыржан қайтадан ашыла сөйлеп. 
Бауыржан: Айтпакшы, сенің «Ақикатыңның» «Жұлдыздан» қалған жалғасын «Жалын» 
жариялайтын болыпты ғой. Естідің бе? 
Автор. Естідім, Бауке, рақмет. Оларға «Жас Бауыржан» деген атпен басыңдар дедім. 
I
Автор. Бауке, ауруханадан шықтыңыз. Абайдың туғанына 125 жыл толған тойына да 
барып қайттыңыз. Бәрі құтты болсын. Енді баяғы әңгімемізді ары қарай жалғастырсақ 
қайтеді? 
Бауыржан. Жалғастырайык. 
Автор. «Ақиқат пен аңыз», «Жас Бауыржан» жайында маған көптеген хаттар түсіп жатыр. 
Бауыржан. Оған байланысты маған да хаттар келді. 
Автор. Көптеген окушылар маған бұл екі шығармадан Бауыржанның балалык, жастық 
шағының бірсыпыра кезеңдерін білдік. 
Енді сен бізге осы әдіспен Баукеңнің барлық өмірінен мәлімет бер. Оның соғыс кезіндегі 
ерліктерін айтпасаң да болады, ол Бек пен Момышұлының кітаптарында айтылды. Біз 
сенен бұл шығарманың жалғасын күтеміз деп жазады. 
Бауыржан. Ол сенің шаруаң. 
Автор. Ендеше мен Сізге тағы да бірнеше сұрақтар қоямын. 
Бауыржан. Қойғын. 
Автср.Сіз Қиыр Шығысқа отыз алтыншы жылы бардыңыз ғой. Ал одан қашан қайттыңыз? 
Бауыржан. Қыркыншы жылдың басында. Бір күні маған Москвадан бұйрық келді. Ол 
бұйрықта менің әскери атағым өсіп, аға лейтенант болғаным және полк штабы 
бастығының бірінші көмекшісі болып жоғарылағаным айтылған. Орысша ПНШ-1 дейді. 
Әрине, ол үлкен қызмет. Ол қызметті алу үшін менің Киев әскери округының қарамағына 
баруым керек екен. «Құп!» деп қолымды шекеме көтердім де, жүгіріп үйге келдім. 
- Ал, Жамал, жинал, көшеміз, - дедім. 
Автор. Жамал кім еді? 
Бауыржан. Әйелім. 
Автор. Қашан үйленіп едіңіз? 
Бауыржан. Отыз сегізінші жылы елге демалыска келгенде үйленіп, екеуіміз қол ұстасып 
Қиыр Шығысқа барғанбыз. 
Автор. Қалай үйленгеніңізді толығырақ айтыңызшы, Бауке. 
Бауыржан. Айтпаймын. Сен мен туралы роман жазбайсың. Ендеше сенен менің неше рет 
үйленгенімді, кіммен жүргенімді ешкім де сұрамайды. Понятно тебе? 
Автор. Ал, Киевке келдіңіз. 

Бауыржан. Шолпан деген кішкентай қызымызды ортамызға алып, Жамал екеуіміз 
плацкарт вагонға отырдық та, Киевке келдік. 
Округ командашысы Г. К. Жуков, оперативтік бөлімнің бастығы полковник И. X. Баграмян 
деген кісілер екен. Мені Жуков қабылдамады. Полковник Баграмян қатал кісі екен. 
Жолдама қағазыма қарады да: 
- Жолдас аға лейтенант, сіз Житомир қаласындағы 406-полк штабы бастығының 
бірінші көмекшісі боп тағайындаласыз, - деді. 
- Ол қандай полк? - дедім мен. 
- Жаяу әскер полкы, - деді Баграмян. 
- Мен артиллеристпін ғой. 
- Сөзді көбейтпеңіз. Біз қайда жіберсек, сонда барасыз, - деді Баграмян. 
Бұл - Иван Христофорович Баграмянді ең алғаш рет көруім еді. 
Жолдаманы алдым. Балам мен әйелім вокзалда күтіп отырған. Алғашында біз осы Киевтің 
өзінде тұрамыз деп ойлап келгенбіз. Вокзалдан қолма-қол билет алып, Житомирге 
тарттык. 
Келсек қонақ үйде орын жоқ. Әскери комендант уақытша менің семьямды өзінің 
кабинетіне орналастырды. Содан кейін мен өзім қызмет істейтін дивизияға келдім. 
Дивизия командирі генерал-майор Суший дейтін кісі екен. Штаб бастығы полковник 
Рогачевский деген адам. 
- Отырыңыз, - деді генерал мен жай-жапсарымды айтып болғаннан кейін.
Отырдым. Генерал документімді байыппен қарап жатыр. 
- Артиллеристсіз бе? 
- Иә. 
- Онда Сізді артполкке жібермей, неге жаяу әскер полкына жіберген? 
- Білмеймін. 
- Сіздің 406-полктың командирі полковник Круглов, штаб бастығы капитан Шурдук 
деген кісілер, - деді генерал. - Сіз солардың қарамағына барасыз. 
Житомирден жеті километр жердегі бір кішкентай ғана қалашыққа бардық. Мен, Жамал, 
кішкентай Шолпан үшеуімізге кішкентай пәтер берілді. Іске кірістім. 
Полковник Круглов шынында да сауатты кісі екен. Үш айдай менің ісімді сырттай бақылап 
жүрді де, әбден ұнатып алды. Содан кейін маған барлық жұмыс жайын жалықпастан өзі 
үйрететін болды. Барлық бұйрык, іс қағаздары менің мойнымда. Шурдук сауаты аз 
болғанымен, адамгершілігі мол кісі еді. Ол бәлсініп жатпайды, мен даярлап әкелген 
қағаздарға қол қоя береді. 
Штаб ісін меңгерткеннен кейін полковник Круглов маған әскери оқуларды талдау жайын 
көп үйретіп, ұқтырды. Оқу, жорық кезінде мені қасынан тастамайтын. Өзі машинаның 
алдына жайғасады, мен артына отырамын. Полковник ылғи бір нәрсені ойлап келе 
жатады. Оның ойын бұзбайын деп шоферы машинаны жайлап жүргізеді. Круглов бас 
салып шоферіне ұрсады: 
- Сен, немене, сүт әкеле жатырсың ба? Айда жылдам, - дейді. 
Круглов менің ең жақсы әскери ұстаздарымның бірі болды. Ол кісі біреумен сөйлескенде 
ылғи өз орнын бос қойып, басқа жерде отырып сейлесуші еді. Солдаттардың қамын өз 
балаларының қамындай ойлайтын. Қарамағындағы бағыныштыларына әділ болатын. Әр 
командирдің кемшілігін біліп, сол кемшіліктерін үнемі есепке алып отыратын. Бірақ 
ешкімге сен анадайсың, сен мынадайсың демейтін. Кругловтың маған берген үлгісі 
осындай 
еді. 
- Бұл жолы да Бауыржан екеуіміз ең алғаш әңгімелесетін бөлмеде болдық. Баукең, 
сондағысындай, төсек үстіңде отырды. Әңгімесін аяқтап, ол маған мойын бұрды. - Саған 
мен айтқан әңгімелерімнің бәрін документпен растап отыруым керек пе? 
Мен басымды изедім. Баукең басын есік жаққа бұрып, дауыстап әйелін шақырды. Кухня 
жақтан Кәмәш келіп кірді. 
- Анау документ салған папканы алып келші,-деп Бауыржан әйеліне менің сырт 
жағымдағы кабинетгің есігін нұсқады. 

Кәмәш әкеп қолына ұстатқан папкадан Баукең бір қағазды алып менің қолыма берді. Онда 
мынадай сөздер жазылған екен: 
«КУӘЛІК 
Бұл куәлік аға лейтенант Бауыржан Момышұлына берілді. Куәлік иесі Жұмысшы-Шаруа 
Қызыл Армиясының 406-атқыштар полкында штаб бастығының көмекшісі боп қызмет 
етеді. 
Куәлік иесінің қолы («Б.Момышұлы» деп латын әріптерімен қол қойылған). 
Мерзімі 1940 жылдың 1 - декабріне дейін. 
406-атқыштар полкы штабының бастығы капитан Шурдук. 
10.5.1940ж.» 
- Шурдуктың осы куәлігімен қыркыншы жылдың аяғында мен семьямды алып, біржола 
Алматыға қайттым, - деп Баукең сөзін жалғады. - Қырық бірінші жылдың январынан 
бастап, Ұлы Отан соғысы басталғанға дейін республика әскери комиссариатында аға 
нұсқаушы болдым. Соғыс басталғаннан кейін осында жасақталған 316-атқыштар 
дивизиясына батальон командирі болып алындым. Қырық бірінші жылдың жиырма 
алтыншы ноябріне дейін осы қызметті атқардым. Ол оқиғалардың бәрі де «Волоколамск 
тас жолы» мен «Москва үшін шайкас» кітаптарында айтылған. 
Бауыржан. Бұл арада мен саған ол екі кітаптың мазмұнын екі-ақ ауыз сөзбен айтып 
берейін. 
1941 жылдың октябрінде фашистер өзінің барлық адам күшінің - 42, танктерінің - 75, 
артиллериясының - 45, самолеттерінің - 31 процентін Москваны алуға жұмсады. Москваға 
келер жолды бекітіп біздің үш майданымыз: Батыс майданы (командашысы генерал-
полковник И.С.Конев), Резерв майданы (командашысы Совет Одағының Маршалы 
С.М.Буденный) және Брянск майданы (командашысы генерал-лейтенант А.И.Еременко) 
тұрды. Батыс майданына қарайтын Волоколамск бағытына 16-шы армия (командашысы 
генерал-лейтенант К.К.Рокоссовский, соғыс советінің мүшесі А.А.Лобачев, штаб бастығы 
М.С.Малинин) жіберілді. 
Кейіннен 8-ші гвардиялық дивизия атағын алған біздің 316-шы атқыштар дивизиясы 
осы армияның құрамына кіріп, Волоколамск қаласы мен Москваға кіретін күре тамыр - 
Волоколамск тас жолын қорғады. 
14-Іб октябрьде дивизия шақырылмаған қонақтармен алғаш рет «танысып», содан кейін 
оларды сыйлауға кірісті. Бірақ көп қонақты «күту» оңайға түскен жоқ. Біздің дивизия 
дұшпанның үш дивизиясына-бір танк дивизиясы мен екі жаяу әскер дивизиясына қызмет 
етті. Қару-жарақ, адам күші жағынан олар басым болғанымен, біздің оларды уакыттан 
ұтуымыз кажет еді. Осы уақытты ұту мақсатымен біз кейін қарай жылжи, сырғи отырып, 
жиырма сегіз күн соғыстық. Сол жиырма сегіз күнде біздің дивизия жиырма бес километр 
ғана кейін шегініпті. Сөйтіп немістердің Москваға жасалған 7-31 октябрь арасындағы 
бірінші үлкен шабуылы күйретілді. Біз бұған, майданда жүрген барлық солдаттар мен 
командирлер қатынымыз ұл тапқандай қуандық, қарағым. 
Сөз арасында айта кетейін, Москва түбіндегі осы жанталас сәттер тұсында, жау қоршауын 
қайта-қайта жарып шығып дивизияға келіп қосылып жүрген күндердің бірінде үйден, 
Алматыдан хат алдым. Әйелім Жамал екінші баламызға екіқабатқалып еді, айы-күні 
жақын болатын. Үшінші октябрьде босанып, ұл тауыпты. Атын Бақытжан қойыпты. Ұл 
тапсаң солай қойғын дегенмін. 
Бір айлық Бақытжанға мен дереу хат жаздым: «Сен біздің жеңісіміздің басы боп тудың, біз 
жанталасқан жауды Москваға жібермедік. Сені Жеңісхан деп атауға болар еді. Бірақ 
атыңды мамаң қойып қойыпты. Бақытжан бола бер. Енді мен әрбір ұрыста саған 
сыйынатын боламын, Жеңісханым. Шолпан мен шешеңе мың сәлем!» дедім. Ол кезде 
Шолпаным үш жасар еді, кейінірек қайтыс боп кетті байғұс бала. Бұл оқиғалар да 
жоғарыда аталған кітапта айтылған жоқ. Содан кейін немістер ес жиып, ноябрьдің бірінші 
жартысында екінші «үлкен» шабуылға әзірленді. Атап айтқанда, 1941 жылы 13 ноябрьде 
Гитлер Орша қаласында «Оңтүстік», «Орталық», «Солтүстік» армиялар топтары мен 6 
жаяу әскер, 1 танк армиясы штабтары бастықтарының мәжілісін өткізді. Онда Фюрер өз 
әскерінің әлі күнге дейін Москваны ала алмағанына күйініп, кіжіне сөз сөйледі. Сөзінің 

соңында ол: «Москваның қазіргі тұрған орны шалқар теңіздің түбі болады. Оның тулаған 
толқындарының үні, міне, менің құлағыма келіп тұр. Осылайша орыс астанасы мәдениетті 
дүниенің көзінен мүлде жоғалады. Оған Тодтың өзі-ақ жәрдемдеседі... Бірақ алдымен бұл 
қаланы талқандау керек. Бұл істі сіздер істейсіздер. Орыс әскерінен, астана халқынан 
ешбір жанға сауға берілмесін. Бәрі тегіс су түбінде шіруге тиіс», - деп бұйырды.
Сөйтіп, соғыстың бір жүз қырық жетінші күні, яғни 15 ноябрьде, жау Москваға екінші рет ең 
зор шабуылын бастады. Жаудың 51 дивизиясы қара құрттай қаптап, Москваға лап қойды. 
Оның он үші танк дивизиясы да, жетеуі моторлы дивизия еді. Табандарынан қар борап, 
стволдарынан оқ пен снаряд бұршақтай жауған бұл темір дивизиялар соңынан 
найзаларын алға қарай кезеген отыз бір жаяу әскер дивизиясы және өңмеңдей ұмтылды. 
Гитлер 1940 жылдың көктемінде барша Францияны жаулап алуға он-он бір танк 
дивизиясын аттандырғанда техниканың адам айтқысыз көп шоғырландырылуынан 
шошып, бүкіл дүние жүзі ішін тартқан еді. Енді ол жалғыз Москваға қарсы мұншама тажал 
жөнелткенін естігенде ақыл-есті адамзаттың жаны түршікті. 
Алғашында біздің танк, артиллериямыз аз болды. Ноябрьде ғана ПТР шықты. 16-шы 
армияға жіберілген қырық ПТР-дің отызы біздің дивизияға берілді. Одан кейінгі негізгі қару 
гранат пен «КС» бутылкалары болды. 16-17 ноябрьде басталып, декабрьдің басында 
тоқталған екінші шабуылды осымен тойтарды ғой солдаттар. 
Баукең әңгімесінің осы жерінде үзіліс жасап, темекі тартуға кірісті. Мен ішімнен сол 
кезде 16-шы армияның командашысы, кейіннен өзімнің майдан командашым болған 
К.К. Рокоссовскийдің мына бір сөздерін есіме түсіріп өттім: 
«Сол жақ қанатта, Волоколамскіні батыс пен оңтүстік-батыстан Руза өзеніне дейін қорғап, 
майдан резервінен келген 316-шы атқыштар дивизиясы тұрды. Оның командирі генерал 
И.В.Панфилов та, комиссары С. А. Егоров болатын. Саны жағынан да, жабдықталуы 
жағынан да мұндай төрт құбыласы түгел сай дивизияны біз көптен көрмеген едік. 
Командирлері шетінен сақадай сай екен, ал саяси қызметкерлері Қазақ ССР-нің партия, 
совет активінен іріктеліп алыныпты. Дивизияны жасақтау ісіне Қазақстан Компартиясының 
Орталық Комитеті аса зор көмек көрсетіпті... 
Волоколамск үшін болған ұрыстарда Панфилов дивизиясы өзін мәңгілік өшпес даңққа 
бөледі. Армиядада оны Панфилов дивизиясы деп атаушы еді. 316-шы дивизия 
солдаттары да: «Біз - панфиловшылармыз!» дейтін. Қалың жауынгерлердің осындай 
сүйіспеншілігі мен сеніміне ие болған генерал ең бақытты генерал!». 
Осы арада маршал Жуковтың Волоколамск бағытында болған әскерлерге берген әйгілі 
бағасы және есіме түсті. «Жаудың 5-ші армиялық корпусы, одан соң тағы екі моторлы 
корпусы шабуыл жасаған Волоколамск бағытында УР бөлімшелері табанды қорғаныс 
ұрыстарын жүргізді. Бұл жерде жаңадан құрылған 16-шы армияның бөлімдері дұшпанға 
қиян-кескі қарсылық көрсетті. Генерал-майор И.В.Панфилов басқарған, кейіннен 8-ші 
гвардиялық атағы берілген атқыштар дивизиясы ерекше көзге түсті» деген еді ол. 
- Москваға екінші шабуылы кезінде, - деп Бауыржан темекісін тұтатып алып, әңгімесін 
жалғады, - фашистер, Г.К.Жуковтың сөзімен айтқанда: «Истра бағытына екі танк 
дивизиясы мен екі жаяу әскер дивизиясын айдап салды. Дұшпан біздің 150 жеңіл 
танкімізге қарсы 400 орташа танкін жіберді. Қиян-кескі ұрыстар болды. Әсіресе біздің 
атқыштар дивизияларымыз, атап айтқанда генерал И.В.Панфиловтың 316-шы, полковник 
А.П.Белобородовтың 78-ші және генерал П.Н.Чернышевтың 18-ші дивизиялары, 23, 27, 28 
дербес танк бригадалары және генерал-майор Л.М.Доватордың атты әскер тобы ерекше 
табандылықпен күресті». 
Бұл И.В.Сталиннің Г.К.Жуковқа телефон соғып: «Сіз Москваны қорғап қалатындығымызға 
сенесіз бе? Мен мұны қатты қинала сұрап тұрмын. Сіз, коммунист ретінде, адалын 
айтыңыз» деп сұрайтын кезі-ау деп ойладым ішімнен. 
- 27-28 ноябрьде біздің әскерлер Ленинград тас жолының бойынан немістерге қарсы 
ірі-ірі қарсы шабуылдар бастады, - деді Баукең де әлденені есіне түсіргендей, ойлана 
отырып. - Сөйтіп, 4-5 декабрьде Москва түбінде қорғаныс ұрыстары тоқтап, енді біздің 
әскерлердің шабуыл ұрыстары басталды. Москваға жиырма бес километр қалған жау жүз-
екі жүз елу километр жерге кейін шегіндіріліп тасталды. Сонымен Москва түбінде 

немістердің он бір танк дивизиясы, төрт моторлы және жиырма үш жаяу әскер дивизиясы 
талқандалды. Немістер Москва түбінде үш жүз мың адамынан айрылды. 18 ноябрьде 
біздің дивизиямыздың командирі генерал Панфилов опат болды. Оның орнына келген 
командирлердің бірі бұйрықты орыңдай алмадың деп 1073-ші полктың командирі майор 
Елинді орнынан алып тастады да, мені командир етіп тағайындады. 
Бірнеше күннен кейін ол Елинді қайтадан орнына қойып, мені Мәліктердің 1075-ші 
полкына командирдің орынбасары етіп жіберді...
Осы арада біздің әңгімеміз үзіліп қалды. Өйткені сыртқы есік шылдырлап, ішке бір топ 
адам кіріп келді. Олар Жамбыл облысының азаматтары екен. Баукеңнің Жамбылда 
өткізілетін алпыс жасқа толу тойына байланысты келіпті. Мен қағазымды жинап, кетуге 
ыңғайландым. 
- Қарағым, қалғанын кейін әңгімелесерміз,-деді Бауыржан маған. - Мен Жамбылға 
барып, осы тойды өткізіп келейін. Содан соң екеуіміз тағы да жолығысамыз ғой. 
Бауыржандікінен шығып, үйге қайтып келе жатып мен Совет Одағының Батыры 
Мәлік Ғабдуллиннен естіген әңгімелерімді есіме түсірдім. Менің өтінішім бойынша Мәкең 
Момышұлын ең алғаш қалай көргенін, артынан онымен қалай істес болғанын ұзақ жыр 
етіп баяндап берген еді. Терренкурде жүріп Мәкең айтқан әңгімелер мынадай болатын. 
III
- 1941 жылдың 15 декабрінде біздің дивизия шеп құрып жатқан Истра өзенінің 
бойынан кейін шегіндіріліп, демалысқа шығарылды, - деп бастаған еді әңгімесін Мәлік. - 
Біздің полк Москвадан 40 шақырымдай жердегі Нахабино станңиясының түбіндегі екі-үш 
селоға жайғасты. 
Адамдарды жаңа жайғастырып бола берген кезімізде дивизия штабынан бұйрық келді. 
Онда: «Полктағы ұлты орыс емес командирлер мен саяси қызметкерлер бүгін, Іб 
декабрьде, сағат 18.00-де тегіс дивизия штабына келсін» делініпті. Рота, батальондардан 
бәрімізді жинаттырып жатыр. 
- Уоу, не боп қалды? 
- Неге шақыртып жатыр? 
Ешкім білмейді. 
Полк комиссары Ахметжан Мұхамедияров бәрімізді тізім бойынша түгендеп, дивизия 
штабына алып жүрді. Жолда Мұхамедияровтан сұраймыз: 
- Жолдас комиссар, айтсаңызшы, бізді неге шақырып жатыр? - дейміз. 
- Білмеймін, - деп комиссар басын шайқайды. Расында да білмейді екен.
Сөйтіп біздің полктан комиссарымыз Мұхамедияровтан бастап, Балтабек Жетпісбаев, 
Ербатыр Ермеков, Тайыр Сатаев, мен бар, тағы баска толып жатқан адам кешке шыны 
қарды шықыр-шықыр таптап, Дарно деревнясындағы дивизия штабына келдік. 
Келсек, шақырылған жалғыз біз ғана емес, басқа полктерден де жиналғандар көп екен. 
Штабтағы кезекші офицер түнеп шығу үшін бізді үй-үйге бөлді де: 
- Дивизия комиссары сіздерді ертең таңертең сағат онда қабылдайды,-деді. 
Е, жарайды. 
Балтабек екеуіміз аяндап өзімізге көрсеткен үйге қарай келдік. Кірсек үй толы қаптаған 
қара көз командирлер екен. Ішке кіргеннен кейін, алпамсадай боп есік алдына тұра қалды 
да: 
- О, көздеріңнен айналайын, аман-сау барсындар ма, бауырларым! - деп Балтабек 
тебірене сәлем берді. 
Отырғандардың бірсыпырасы Балтабекті біледі екен. 
- Уа, батальонный Балтабек келді. 
- Жоғары шығындар,-десіп орындарынан ұшып-ұшып тұрды. 
Тек үстіне ақ тонды желбегей жамылып төрде отырған, қайратты қара шашы танке 
тосқауылға қаққан айқыш-ұйқыш рельстей тікірейген, екі көзі оттай жайнаған, жағына 
пышақ жанығандай, 9зын бойлы арық қара командир ғана орнынан тұрмады. Балтабек 
сәлем бергенде оның бетіне жалт ете қарап, ен бойын тез шолып өтті де, қозғалмастан 

отыра берді. Басқалар Балтабекке емірене үн қатып жатканда, оның беті бүлк еткен жоқ. 
Қазіргі 
академия алдындағы Шоқан Уәлихановтың тас мүсініндей боп үнсіз қалды. 
Оның қасында отырған адам маған таныс боп шықты. Ол да мені танып, орнынан тұрды. 
- О, Мәлікпісің? - деп мені құшақтап бауырына қысты. Ол Мұқаметқұл Ісләмқұлов еді. 
Мұкаметқұл бұрын «Социалистік Қазақстанда» бөлім меңгерушісі боп қызмет істеген. 
Мен онымен сонда аз күн секретариаттың әдеби қызметкері болған күнімнен біліс едім. 
Екеуіміз хал-жай, аман-саулық сұрастық. 
Біз ғана емес, жұрттың бәрі-ак, шұркырасып жатыр. Өйтпей де қайтсін, кеше эшелон-
эшелон болып, жер қайыстырып, Алматыдан келген таныс азаматтардың бүгінде қатары 
қатты сиреп қалған. Біреуден біреу дос-туыстарын, жолдас-жораларын сұрап, кімнің қалай 
қаза болғанын білісіп жатыр. 
- Мәлік, сен Баукеңді білуші ме едің?-деп Мұқаметқұл менің жүзімді төрдегі тікірейген 
шашты қазаққа қарай бұрды. Оның суық түсіне қайтадан көзім түскенде бұрын көрмеген 
кісім болса да, «білмеймін» деп айта алмадым, бөгеліп қалдым. Соны аңғарған 
Мұқаметқұл тез таныстыра бастады. - Баукең бұрын біздің І-ші батальонның командирі 
еді. 1073-полктің командирі боп тағайындалғанына жарты айдай ғана болды. Жүр, сәлем 
бер ағаңа. 
Керосин шамның қара көлеңке жарығында иығына тон жамылып отырған командирдің 
әскери лауазымын аңғара алмадым. Оның үстіне Мұқаметқұл ағаңа сәлем бер деген соң 
онымен ілесе қасына таман келдім де: 
- Ассалаумағалейкум! - деп қолымды соза бастадым. 
Тік шаш командир маған тікірейе бір қарап, орнынан тұрды да, қолын берді: 
- Бауыржан Момышұлы! 
Оның маған қолын берердегі тікірейе қарағаны өңменімнен өтіп кетті. Менің: 
«Ассалаумағалейкум» деп сәлем бергенімді ол: «Сен, немене, әкеңнің аулында жүрмісің, 
әлде мені қазақтың батагөй шалы деп тұрмысың?» - деп жақтырмады-ау деп ойладым да, 
бекер «ассалаумағалейкум» деген екенмін деп өкіндім. Өстіп қысылған мен оған өз 
жөнімді де айта алмай қалдым. 
Менің осы қатемді түзеткісі келгендей Мұқаметқұл: 
- Бұл - Мәлік деген бауырыңыз, Бауке, - деді.
Бауыржан ләм деместен отыра берді. Маған бұрылып та қараған жок, Мұқаметқұлға бас 
та изеген жоқ. 
Ақшамда жамыраған қозыдай шуласып табысқан қазақ командирлері бірсыпыра 
шуылдасып, шүйіркелесіп отырысты да, шай ішіскеннен кейін жатуға ыңғайланды. Екі 
айдан бері бел шешпестен сан өліп, сан тіріліп, әбден шаршап жүрген жігіттер 
жантайысымен-ақ қор ете қалысты. 
Бұрын бәріміз бір қалада тұрып, бір дивизияның құрамына кіріп, жаумен соғысуға бірге 
келсек те, бәріміз бір күн, бір сағатта дұшпанмен айқасқа түсіп, алпыс күн бойына талай 
қасіретті көріп, қатар жүрсек те, осы жатқан командирлер мен саяси жетекшілер көбіміз 
бірімізді біріміз білмейтінбіз. 1075-ші полктағы капитан Лысенконың батальоны сияқты, 
1073-ші полкта аға лейтенант Бауыржан Момышұлының батальоны да генерал 
Панфиловтың резерві болғанын, Момышұлы батальонының 22-25 октябрьде жаумен 
қоршауда соғысқанын, тас мүсіндей боп жаралған тікірейген шаш аға лейтенанттың 
темірдей басшылығымен ол батальонның қоршауды бұзып, қайтадан дивизияға 
қосылғанын, одан кейін сол батальонның 16-20 ноябрьде Горюны деревнясының түбінде 
тағы да қоршауда болып, жауды күйреткенін, тағы да өз дивизиясымен ерлікпен келіп 
қауышқанын мен білмейтін едім. Сол сияқты октябрьдің 18-21-і күндері менің ротамның да 
Осташево түбінде қоршауда болып, ротадан тірі қалған 24 адамға орман ішінде босып 
жүрген 119 жауынгерді қосып, дивизияға әкелгенімді, одан кейін, 16-17 ноябрьде, 
автоматшылар ротасы деп аталған 13 автоматшымен Ширяево деревнясы үшін болған 
ұрыстарда біздің жаудың екі танкын, 150-дей солдатын жойған азын-аулақ еңбегімізден 
Бауыржан да бейхабар болатын. «Бір кеште «Бауыржан Момышұлы»деген екі-ақ сөз 
аузынан шыкқан тас түйін боп алған мынау қайрақтай қазақ бұрын кім болды екен?» деп 

ойлап жатып, мен де ұйқыға кеттім. Баукеңмен бірінші кездескендегі сол кескіні, сол екі 
сөзі өмір бойы менің ойымда қалды. 
ІУ
Ертеңінде таңертең бәріміз дивизия комиссары Сергей Александрович Егоров жайғаскан 
үйге жиналдық. Комиссардың үйі шақырылған адамдарға аузы-мұрнынан шыға лық толды. 
Сыймаған адамдар есікті ашып қойып, сырттан тындап тұрды. Өйткені жүзден аса адам 
шағын колхоздың кішкентай кеңсесіне қайдан сыйсын. 
Жұрт жайғасқандай болып, дабыр басылғаннан кейін дивизия комиссары сөзге кірісті. 
Алдымен ол дивизияның екі айлық жауынгерлік жолына шолу жасады. Таяу күндерде 
дивизия қатарын толықтыру үшін жаңа күш келіп қосыла бастайтынын айтты. 
- Бірақ, мен сіздерді мұны айтуға шақырғамын жоқ. Мен сіздерге баска нәрсе айтқалы 
тұрмын. Ол мынау. 
Комиссар бөгеліп, неге екені белгісіз, біздің бетімізге байыппен қарап шықты. «Ол не 
болды екен» деп, біз де ынтыға түстік. 
- Ол мынадай мәселе, - деді комиссар әлден уакытта сөзін қайтадан сабақтап. 
Комиссардың біз үшін аса маңызды, әлдебір ауыр жайды тіке айта алмай, бөгелектеп 
тұрғаны аңғарылды. 
- Осы қазір, сіздер мен біз аса ауыр ұрыстарды басымыздан кешіріп, демалысқа шыққан 
сәтімізде сонау Алматыда жаңадан тағы бір ұлттық құрама жасақталып жатқан көрінеді. 
Ол құрама дивизия ма, бригада ма -анығын білмеймін... 
- Ол біздің 100-ші бригада ғой, Мәке,-дедім мен. - Декабрьдің 5-і күні әскерге алынып, 
кен байтақ Қазақстанның төрт бұрышынан түгел эшелон болып, Алматыға құйылғанбыз, 
жаңа жасақталып жатқан 100-ші бригадаға келгенбіз... 
- Иә, сол екен, оны артынан білдік қой. Ал Егоровтан естіген сәтте білгеніміз жок. 
... - Міне, сол құрамаға осы отырған сіздерді тегіс жіберу туралы бұйрық келді, - деді 
Егоров даусын бәсендетіп. - Сіздерге елге барып, сол кұраманың жауынгерлерін үйретіп, 
содан кейін соғысқа бастап келу міндеті жүктелетін көрінеді. Міне, мен сіздерге осыны 
айтуға шақырдым. Қане, бұған сіздер қалай қарайсыздар? 
Мұны естігенде алғашында бәріміз бірдей үнсіз қалдық. Одан кейін барып әркімдердің 
өзара күбірі білінді. Сырт жақтағылардың: 
- Өй, не дейді? - деген сұрағы, оған әлдекімнің: 
- Ой, елге қайтатын болыппыз! - деп көтеріңкі үнмен айтқан жауабы естіліп жатты. 
Өз басым комиссардың бұл сұрағына не деп жауап берерімді білмедім. Мынадай қиян-
кескі ұрыстан кейін кімнің елге барғысы келмейді. Осы отырғандардың көбінің үйі 
Алматыда. Онда бұлардың әйелдері, бала-шағалары, әке-шешелері бар. Алматыға 
барсақ, қайта айналып соғысқа келгенше бірсыпыра уақытты туған-туысқандарымыздың 
қасында өткіземіз. Егер шын солай деген бұйрық болса, баратын шығармыз. Бармағанда 
қайтеміз, біз солдатпыз ғой. Солдат бұйрыққа бағынады. Мінеки, менің ойым осыған 
тірелді. 
Бірақ көпке дейін жұрт сыбыр-күбірден артыққа бармады.
Ешкім дыбыс шығарып, комиссардың сұрағына тікелей жауап бермеді. Тек әр бұрыштан 
жымындаған ерін мен күлімдеген көздер ғана бұл бұйрықты іштей қуана құптағандарын 
танытты. Сол кезде: 
- Маған рұқсат етіңіз, жолдас комиссар! - деген өзгеше бір өктем үн саңқ ете қалды. 
Неге екенін білмеймін, мен селк ете түстім. Өйткені мен мұндай бірден жүректі дір еткізіп, 
солқ еткізіп миға шабатын, мойын бұрғызбайтын күшті, әсерлі, сонымен бірге бұлқынтып-
бұлтартпайтын құдіретті үнді бұрын ешқашанда естімеген едім. Әлдебір қауіп төнгенде тек 
қиядағы қыран ғана осылай шаңқ ете түсетін болар деп ойладым да, тез басымды көтеріп 
алдым. 
Қарасам кешегі тас мүсін аға лейтенант екі көзін Егоровка найзадай шаншып, тіп-тік 
боп түрегеп тұр екен. Қайратты қара шашы сояу-сояу болып тікірейіп кетіпті. Бір көзім 
түскенде жау танкі келетін жолға айқыш-ұйқыш етіп шанышқан шойын рельстер біртіндеп 

биіктеп, қалың қара орманға айналып кеткен сияқты боп көрінді. «Бұл не айтар екен?» деп
ойлап, енді оның сөзіне кұлағымды тостым. 
- Мен солдатпын, - деп бастады Момышұлы сөзін комиссар бас изеп, сөйлеуіне рұқсат 
еткеннен кейін. - Мен бұйрыққа бағынамын. Егер бізді жаңадан жасақталып жатқан басқа 
дивизияға жіберу жайындағы бұйрыққа қол қойылған болса, онда мен осы қазір-ақ 
Алматыға қарап тарта беремін... - Осы кезде жұрт оның сөзін қостағандай боп, гуілдесіп 
кетті. «Апыр-ай, мына тас қайрақ қазақ менің көкейімдегі сөзді қалай дәл тауып айтты?» 
деп ойлап, мен де бас изеп қалдым. 
Бірақ Бауыржан сөзін бөлгенді ұнатпағандай, қабағын қатты шытып, тоқтап қалды. Оны 
аңғарған жұртта тынышталды. Аға лейтенант алғашқы әуенімен жайлап айтып, сезін 
қайтадан жалғастырды. 
... - Алматыда менің әйелім мен балам бар, онда барсам мен бір күн де болса солардың 
қасында боламын. Мынадай қырғын соғыстан кейін осындай мүмкіншілік тұрғанда кімнің 
елге барғысы келмейді?! 
Осылай деп ол отырған жұртты қатулы қабақпен бір шолып өтіп, отты көзін қайтадан 
комиссарға бұрды. «Апыр-ай, мынаның көріпкелі бар ма - қалай адамның ішіндегіні дәл 
табады» деген ой тағы келді менің басыма. Осыны ойлап үлгергенімше Алатаудың ақ 
иығы қайтадан шаңк етіп, шың-кұзды жаңғырыктырып жібергендей болды. 
- Жок, жолдас комиссар! Менің кеудемде адамдық тілек, әкелік мейірден басқа 
жауынгерлік ар мен намыс бар. Ол осы отырған бәрімізге ортақ намыс. Кәне, 
айтыңыздаршы: осы отырғандардың ішінде жараланбаған жан бар ма? Жоқ қой! Ендеше 
бұл 
дивизияның жүрген жолында көлкіп біздің қып-қызыл қанымыз қалды. Дивизияның 
гвардия атағын алуына бәріміздің де еңбегіміз сіңді. Олай болса осында қалуға біздің 
қақымыз бар. Осы дивизия кұрыған жерде біздің де біріміз қалмай құрып, бітуіміз керек! Ал 
дивизия құруға тиіс емес, құрымайды. Ендеше ақырғы қасық қаны бойында жүрген 
азаматтар осы дивизияның құрамында болып, жеңіске жетуге міндетті! 
Аға лейтенанттың нақ-нақ етіп айтқан жігерлі сөздері найзағай отындай жарқылдап, 
жанымды осқылады. Орысша мүдірмей сөйлейтін шешендігі және сүйсіндірді. Жалғыз мен 
ғана емес, жиналған жұрт тегіс демдерін ішіне тартып, бір кісідей боп тынып қалды. 
- Жауынгерлік ар-намысым менен осында, жауынгер жолдастарымның қаны төгілген 
дивизияда қалуымды талап етеді. Өлген жолдастарымның аруағы қашан қатардан 
шыққанымша осы дивизия туының астында болуымды талап етеді. Егер мен бұл жерден 
кетіп қалсам, онда мені өлген солдаттарымның рухы қарғайтын болады! Жоғарыда 
отырғандар да - адам. Адамдық сөздерге олар да құлақ асады. Біздің пікірімізді оларға 
жеткізулеріңіз керек... 
- Айтылды, жолдас Момышұлы,-деді Егоров жайлап қана.- Бірақ жолдас Әскери 
Советтің мүшесі ол болмайды деп кесіп айтты бізге. 
Ол кезде біз Батыс майданына қарайтынбыз. Майдандық Әскери Советтің мүшесі 
Булганин болатын. 
- Онда Сіз өз сөзіңізді айттыңыз, - деді Момышұлы іркілместен. - Енді Булганин 
жолдасқа біздің сезімізді жеткізіңіз. Бізді қозғамасын. Егер ол өзі шеше алмаса жоғарыға 
баяндасын. Шынтуайтқа келгенде гвардиялық дивизияның офицерлері шыны көздері 
жылтырап магазин сөресінде тұрған ойыншық емес қой, жолдас комиссар. 
Ол соңғы сөздерді бетіне түгі теуіп, қатуланып айтты. «Бәләй, мұнысы бекер болды-
ау. Мұнысына тез комиссардан кешірім сұрасашы» деп ойладым мен ішімнен. Ойладым 
да қайтадан Бауыржанның бетіне қарадым. Ал ол айтқан сөзіне айылын да жиятын емес. 
Комиссарға иегін көтере ежірейе қарап тұрды да: 
- Мен солдатпын! - деді қайтадан. - Солдатша соғыса білуге де міндеттімін. 
Солдаттың жүрегіндегі сөзді айтуға да тиістімін. Менің сөзім осы, жолдас комиссар. 
Мен комиссар бұл сөзге шамданатын шығар деп сасқалақтадым. Комиссар мына 
қазақтың сөзіне ашуланып, бәрімізді Алматыға қуып жібермесе неғылсын деп қорықтым. 
Өйткені бұл кезде іштей Бауыржан жағына шығып, оның ұсынысын жан-тәніммен үнсіз 
қостап отырған болатынмын. 

Бірақ комиссар өйтпеді. Сабырмен екі рет басын изеді де: 
- Мен Сізді ұқтым, жолдас Момышұлы! Ұқтым, - деп ойлана үн қатты. - Тағы кімде пікір 
бар? 
Бауыржан орнына отырды. Мен «Уһ!» деп осы кезде тынысымды бір-ақ алдым. Осы 
күннен бастап менің Бауыржанға ықыласым ауды. Оған деген ең алғашқы сүйіспеншілік 
оты менің жүрегімде сол сәтте тұтанып еді. Менің Баукеңе деген махаббатым күні бүгінге 
дейін сол қалпында маздауда. 
- Менің де пікірім осы! - деді полк комиссары Мұхамедияров орнынан тұрып. - Тек 
қана осы! 
Одан кейін, төбесі түндікке тіреліп, Балтабек Жетпісбаев түрегелді.
- Бәріміздіңде айтар сезіміз осы, - деді ол. - Біз өз дивизиямызға қалуға тиіспіз.
- Басқа дивизияны өзге азаматтар тәрбиелеп әкелсін, - деді Ісләмкұлов шиыршық ата 
сөйлеп. - Бізді бермеңіздер, қозғамаңыздар. 
Жұрт: 
- Бізді осында қалдырыңыздар! 
- Қумаңыздар! - деп шулап кетті. 
- Баска пікір жоқ па? - деді, Егоров жігіттерге жымия қарап. 
- Жо-оқ! - дедік бәріміз бір ауыздан үн қатып. 
Тек Бауыржан ғана қыбыр етпестен үнсіз қалды. Ол өзінің кешегі тас мүсін бейнесіне 
қайтадан кірді. 
Егоров Иван Васильевич Панфиловпен үзеңгілес болған аса байсалды кісі еді. 
Жоғарының бұйрығын бізге айтуын айтса да, жігітгерімнен айрылып қаламын ба деп іштей 
сасқалақтап отырса керек. 
У
Сергей Александрович Егоров біздің жігіттеріміздің пікірін білгеннен кейін қас-қабағы 
жазылып, жайдарылана бастады. Содан соң оң жағында тұрған былғарымен тысталған 
телефон аппаратын алдына қарай тартты. 
- Ал онда, - деді Егоров оң қолын былғары қаптаған аппараттың үстіне салып тұрып, - 
сіздердің осы ойларыңызды айтып, Әскери Советтің мүшесімен өз көздеріңізше 
сөйлесемін. Әйтпесе Егоровтың қуғысы келді деп ойлайтын түрлеріңіз бар көрінеді 
сіздердің... 
Осылай деп комиссар күлді. Комиссарды қостап, біз де күлдік. Мен тағы да 
Бауыржанға қарадым: оның ерінінен дір еткен қимыл сезілген жоқ. Қаршыға көзін 
комиссардың иығынан асыра, қабырғада тұрған кішірек суретке қадап, тағы да үнсіз 
қалды. 
Егоров аппараттың қабын ағытып, трубканы құлағына тосты. Біз тым-тырыс болып, Дарно 
деревнясы мен Москва арасында болған тарихи сөзге құлақ тіктік. 
Дарно: Жолдас Әскери Советтің мүшесі, сәлеметсіз бе? Мен 8-гвардиялық дивизияның 
комиссары Егоровпын. 
Москва: Сәлеметсіз бе, жолдас Егоров. Құлағым сізде. 
Дарно: Дивизиядағы ұлты орыс емес командирлер мен саяси қызметкерлерді тылға 
жіберу жайындағы кешегі бұйрықтың жайын хабарлайын деп едім. 
Москва: Адамдарыңыз әзір болды ма? Қанша кісі? 
Дарно: Казір менің алдымда 115 командир мен саяси қызметкер отыр, жолдас Әскери 
Советтің мүшесі. Бұл жолдастарға мен бұйрықтың мән-жайын айтып түсіндірдім. Бірақ... 
Москва: Немене, тылға бармаймыз дей ме? 
Дарно: Бұйрық болса - барамыз. Бірақ біздің өтінішіміз бар дейді. 
Москва: Қандай өтініш? 
Дарно: Командирлер мен саяси кызметкерлер бір ауыздан өздерін осы дивизияда 
қалдыруды өтінеді, жолдас Әскери Советтің мүшесі. Бұл жолдастар маған былай деп 
отыр. Егер немістерге әліміз келмесе Москваны қорғап, бәріміз де осы жерде өлеміз. 
Немесе 8-гвардиялык дивизияның кұрамында жеңіске жетіп, осы арадан Берлинге дейін 

барамыз! - дейді. Олар осы өтінішінің Әскери Советтің мүшесі арқылы Жоғарғы Бас 
қолбасшыға жеткізілуін сұрайды. 
Москва: Өзіңіз қалай ойлайсыз, жолдас Егоров. 
Дарно: Менің жарты жаным осылардың кеудесінде, жолдас Әскери Советтің мүшесі. 
Бұларсыз мен қалай өмір сүремін... 
Осы кезде екі жақ та үнсіз қалды. Комиссардың мына сөздері де, жаңағы Бауыржан 
сөздеріндей, сай-сүйегімізді сырқыратып жіберді. Бақсам Балтабек гимнастеркасының 
жеңімен көзін сүртіп жатыр екен. Осы кезде Москва даусы трубкадан қайта естілді. 
Москва: Онда мені жарты сағаттай күтіңіздер. Жолдастардың тілегін Жоғарғы қолбасшыға 
жеткізейін. 
Дарно: Кұп, жолдас Әскери Советтің мүшесі. 
Комиссар жайлап трубканы орнына койды. Мәселенің калай шешілетініне көзі жетпей, 
оның да іштей мазасыз күйге көшкені аңғарылды. Содан кейін басын көтеріп: 
- Жолдастар, сыртқа шығып, темекі тартып келулеріңізге рұқсат,-деді. 
Жітіттер 10-15 минутта темекілерін тартып үлгіріп, қайтадан үйге кірді. Мен алдын ала 
келіп, комиссарға тақау жердегі орныма жайғастым. Әркім-ақ жарты сағаттың тез болуын 
күтіп, шыдамсыздана сағаттарына қарайды. Мен де дамылсыз сағатыма үңілемін. 
Жиырма минуттан кейін былғары қапты телефон шылдыр ете қалды. Алғашқыдай емес, 
комиссар трубканы қолы қалтырап әрең құлағына жеткізді. 
Дауыс: Сізсіз бе, жолдас Егоров? 
Егаров: Иә, менмін, жолдас Әскери Советтің мүшесі. Сізді тыңдап тұрмын. 
Егоровтың қолы ғана емес, даусы да дірілдеп, бұзылыңқырап шықты. 
Москва: Жоғарғы қолбасшы 8-ші гвардиялық дивизия командирлері мен саяси 
қызметкерлерінің тілегін қабыл алды. 
Дарно: Рақмет, жолдас Әскери Совет мүшесі. Жоғарғы қолбасшыға рақмет және Сізге 
рақмет. 
Москва: Жолдастарды бөлімдеріне қайтарып, бұрынғы қызметтеріңізге кірісе беріңіздер. 
Егоров: Құп, жолдас... 
Осы кезде батальонный Балтабек «уралап» кеп қоя берді. Оған орнымыздан ұшып тұрып, 
бәріміз қосылдық. Егоровтың Булганинге айтқан соңғы сөздерін естімей де қалдық. Көзі 
шүңірейіп, екі-үш соғыста арса-арса боп қатты жүдеген, әсіресе Москвамен сөйлескен 
соңғы минуттарда буын-буынынан әл кеткендей, әлдебір ауыр ұрыстан жаңа шыққандай 
боп қажыған комиссар, трубканы аппаратқа қойып, куанышын жасыра алмай, елжірей 
күлімдеп, орнынан көтерілді. 
Міне, енді ойлап қарасам Баукеңнің сол жолғы, 1941 жылдың 16 декабрінде Москвадан 
қырық шақырым жердегі Дарно деревнясындағы бұрынғы колхоз кеңсесінде, дивизия 
комиссары Егоровтың алдында сөйлеген сөзі талай адамның тағдырын өзгертіп, 
жұлдызын жандырған тарихи сөз болған екен. Сол сөзімен ол өзін де, өзгені де қолынан 
жетектеп, мәңгілік даңқтың табалдырығынан аттатыпты. Олай дейтінім сол жолы 
Бауыржан сөйлемесе, бәріміз: «Е, жоғарғы жақтың бұйрығы солай болса, онда не шара» 
деп Алматыға аттанып кетсек, ең алдымен 8-ші гвардиялық дивизия бұл дәрежеде бүкіл 
дүние жүзілік даңққа ие болар ма еді, болмас па еді? Әй, болмас еді деп ойлаймын. 
Әрине, біз кетіп қалсақта 8-ші гвардиялық дивизия көп гвардиялық дивизияның бірі болып 
қала берер еді. Оған дау жоқ. Бірақ ол тамаша дәстүрі бар, тарихи адамдары көп Совет 
Армиясындағы ең мәшһүр дивизия болып атағы жайылмас еді. Егер Бауыржан сол жолы 
дивизиядан кетіп қалса, оның өз атағы да дәл мұндай дәрежеге жетпес еді.
Генерал Панфилов өз қолымен шындаған бұл дивизия талай жұлдызды батырларды 
шығарды, солармен бірге жұлдызсыз жүлделі Бауыржан есімін бүкіл елімізге паш етті. Ал 
Бауыржан өз дивизиясын бүкіл әлемге танытгы. Сөйтіп дивизия Бауыржанды даңқты етті. 
Бауыржан дивизияның даңқына даңқ қосты. Біздің дивизиядан шыққан барлық 
батырлардан басқа аттары ерекше аталатын екі адам бар. Оның бірі Панфилов болса, 
екіншісі Бауыржан. Панфилов 8-ші гвардиялық дивизияның даналығы болса, Бауыржан 
дивизияның ар-намысы болды. Панфилов асқар таудай атақты дивизияның табаны 
болса, Бауыржан оның ең биік шыңы болды. Панфилов дивизияның жүрегіндегі лаулаған 

оты болса, Бауыржан оның лапылдаған жалыны болды. Панфилов дивизия ерлігінің 
аспаны болса, Бауыржан сол аспанның төсінде жарқыраған жарық жұлдызы, төбеден 
аумас темір қазығы болды. Егер 
сол жолы дивизиядан Бауыржан кетіп қалса, онда Александр Бектің атақты «Волоколамск 
тас жолы» кітабы тумас еді. Бауыржан Момышұлының «Москва үшін шайқас» кітабы 
дүниеге келмес еді. Егер Бауыржан сол жолы анадай сөз сөйлеп, өзін де, өзгені де 
дивизияда ұстап қалмаса, онда мына мен де дәл бүгінгі дәрежеме жетпес едім деп 
ойлаймын. Мінеки, менің Бауыржанды бірінші рет көруім осылай. «Бір көрген - біліс, екі 
көрген - таныс» дейді ғой қазақ. Енді мен онымен жақын білісіп, танысқанымды айтайын 
саған. 
Содан, Бауыржанның өжеттігі арқасында Алматыға бармайтын боп Москвадан рұқсат 
алғаннан кейін, бәріміз өз полктарымызға келдік. Жауынгерлерді әрі тынықтырып, әрі 
соғыс ісіне үйрете бастадық. Өйткені соғыс дегеннің өзі оқу сияқты ғой: оқыған үстіне оқи 
бергеннің артықтығы жоқ. Сол сияқты соғыс өнерін білген үстіне біле беру парыз. 
Дивизияны толықтыру үшін жаңадан адамдар келгенше осындай әрекет жасап жаттық. 
VI
1942 жылы 5 январьда полк комиссары Ахметжан Мұхамедияров мені Ново-Никольскідегі 
штабқа шақырды. Полк Нахабинодан осында көшкен болатын. 
- Сіздің бұйрығыңыз бойынша келдім, жолдас комиссар, - деп баян еттім үйге 
кіргеннен кейін. 
- Келсең, шешін де жоғары шық, - деді комиссар. Шықтым. 
Барлык батальон комиссарлары жиналған екен. Солардың арасын нұсқап: 
- Сіз жолдас Бауыржан Момышұлын танисыз ба? - деді комиссар. 
Қарасам анада, дивизия штабында көрген қаршыға көз командир біздің комиссарлардың 
арасында отыр екен. Неге екенін білмеймін, оны көргенде жүрегім бір түрлі боп лүпілдей 
соғып кетті. 
- Танимын, жолдас комиссар. 
- Онда жақсы, Бауыржан біздің полкке қызметке келіп отыр. Полк командиріне 
орынбасар боп тағайындалды. 
- Уақытша ма, әлде түпкілікті боп тағайындалды ма? - деппін мен аузыма басқа сөз 
түспей. 
- Оны болашақ керсетер, - деп комиссар әңгімені тез басқа арнаға бұрып жіберді. 
«Е, жарайды, - деп ойладым мен. - Әйтеуір бізге келсе болды». 
Дивизия алғаш ұрысқа кіргенде оның полктерінде автоматшылар ротасы деген болған 
жоқ. Тек он бірінші ноябрьде немістер Дубосековаға бар күштерін төгіп, Москваға екінші 
рет еміне бастаған сәтте полковник Капров пен комиссар Мұхамедияров мені алғы 
шептегі атқыштар ротасынан шақырып алып, тездетіп автоматшылар ротасын құруға 
бұйрық берді. 
- Сен сол ротанын саяси жетекшісі боласың, командирінді кейін тағайындап береміз. 
Керекті адамдарды батальондардан аласың. Оларға бұйрық берілді, - деді. 
- Е, жарайды, батальондар тандаулы адамдарын берсе болды. Маған рота құру үшін 
көмекке полк комсомол ұйымының секретары, үнемі батальондарда жүретін болғандықтан 
«батальонный Балтабек» атанған Жетпісбаевты қосып берді. 
Қатары өткен ұрыстарда азайып, алғы шепке тұрған батальондар таңдаулы 
адамдарын бермей, автоматшылар ротасын кұру кешеуілдеп қалды. Небәрі қарамағымда 
13 автоматшы ғана жиналған күні - 15 ноябрьде Капров маған бұйрық берді. 
- Қарамағыңдағы автоматшылар ротасымен Ширяево селосын қорғауға бірінші ротаға 
көмектесесің, - деді. 
- Е, жарайды. Бірақ бізді рота деп айтуға келер ме екен, он үш қана адамбыз ғой,-
дедім мен. 
- Келгенде қандай. Бір автоматшың минутына екі жүз оқ шығара алады. Ол бүкіл бір 
отделениенің шығаратын оғымен парапар. Сонда 13 автоматшың атқыштар ротасының 13 
отделениесіне тең. 

- Е, құп олай болса, - деп мен бұйрық орындауға кеттім. 
Біздің ротаға әлі командир тағайындалмаған болатын. Рота аталған 13 адамға өзім әрі 
командир, әрі саяси жетекші болдым.
Ертеңінде немістердің Дубосекова разъезіне қарай қиян-кескі шабуылы басталды. Осы 
ұрыстарда автоматшылар өздерінің қайратын керсетті де. Содан кейін дивизия 
демалысқа шықты да, автоматшылар ротасы әлі күнге дейін дұрыстап толықтырылмай 
келе жатқан болатын. 
Мұхамедияров маған таяу күндерде полкты толықтыруға Қазақстаннан адамдар 
келетінін айтты. 
- Оларды жақсылап қабылдау үшін комиссия құрдық. Соның бір мүшесі етіп өзіңді 
бекіттік. Ротаңның командиріне Соловьев тағайындалды. Соны қасыңа ала отырып, 
келген адамдардан автоматшыға лайықтыларын таңдап алыңдар. 
- Е, мақұл. 
- Комиссияның председателі Момышұлы жолдас. Бүгіннен бастап осы кісімен 
байланыста бол. 
- Е, жарайды. 
Сонымен комиссияға деп бір үй бөлінді. Ол тоқыма фабрикасының кең клубы екен. Біз 
сонда отырамыз. Келген адамдарды қабылдап, батальон-батальонға бөлеміз. Бір топ 
жаңа алынған жастар күндіз кеп қалса, келесі тобы түнде келеді. Бұл екі арада комиссия 
мүшелерінің өзара сөйлесіп, әңгімелесулеріне де уакыт бар. 
Бір күні осындай бір әредікте Бауыржан маған қарап: 
- Ал, әңгіме айтыңыз, жолдас политрук, бізді осылай зеріктіріп қоясыз ба? - деді. 
Оны ең алғаш Дарно деревнясында түнде көргенімде екі-ақ ауыз сөз естіп, көңілім толмай 
қалған. «Өзінен басқа аға лейтенант жоқтай, Оқжетпестің тасындай боп мелшигені несі?» 
деп ойлағанмын. 
Ертеңінде оның Егоров алдында сөйлеген сөзін тындап, өткен түнде ғана тас мүсін деп 
таныған адамымның аузынан сай-сүйекті сырқырататын жігерлі, жалынды, саналы сөздер 
естігенде оның аталы ой, өкім үніне тәнті боп ғажаптанғанмын. 
Міне, содан кейін бұл адам біздің полкқа келді. Келе сала жұртпен шүйіркелесіп те 
кеткен жоқ, оқшау да қалған жоқ. Нағыз әскери адамға тән ішкі ырғақпен, көбіне үнсіз
жүріп жатты. Аз сөйлеп, көп тыңдап жүрді. Оның үнсіздігінің өзі ауызды жай жұмып 
отырғандық емес, ішкі тегеуірінді тежеген, жөн-жосықты екшеген парасаттылықты 
танытатын еді. Сонымен бірге оның жүзі жылыған сәтке алданып қалуға да болмайтын. 
Ол орынсыз қылық, оғаш сөзді бірден тыйып тастайтын өрлілігімен де танылып қалған 
болатын. 
Міне, сол адам маған бірінші рет жылы ұшырап, тіл қатты. Анада 
«ассалаумағалейкум» дегенім үшін үнсіз жазғырғаны жадымда сақталып қалған мен бұл 
жолы сақтана жауап қайтардым. 
- Не айтайын, жолдас капитан? 
- Елден хат бар ма? 
- Кеше Алматыдан, Сәбит Мұқановтан хат алдым. 
- Не жазыпты? 
- Сәкең біз аман-саумыз, жауды жеңіп қайтындар. «Қобыланды батырың» сені күтіп 
жатыр депті. 
- Ол не? 
- Ол менің «Қобыланды батыр» деген атпен жазып, қорғап үлгіре алмай кеткен 
диссертациям. Соғысқа кетерде аманат деп сол кісінің қолына беріп кетіп едім. 
- Сәбит жақыныңыз ба еді? 
- Жоқ. 
- Онда қалай танысып жүрсіз? 
- Ол ұзақ әңгіме ғой, жалықпасаңыз айтайын, жолдас капитан... 
УП

Сырттан топырлай басқан аяқ дыбысы естілді. Сықырлап есік ашылып, ішке жаңа 
команда келіп кірді. Мен барып, бұрыштағы диванда ұйықтап жатқан жолдастарды 
ояттым. Комиссия мүшелері тегіс үстел басына жайғасып, қарсымыздағы ұзын 
скамейкада отырған алты-жеті жігітпен әңгімелесуге кірістік. Бәрі де қазақ жігітгері екен. 
Жиырмаға жаңа ғана ілінген жастар. Біз сұрақ қоя бастадык. 
- Қайдан келдіндер, жігіттер? 
Олар қозыдай маңырасып, қосыла жауап берді. 
- Алматыдан. 
- 100-ші бригададан. 
- Қай облыстансындар? 
- Шығыс Қазақстаннанбыз. 
- Семейденбіз. 
- Талдықорғаннан келдік. 
- Алматы қалай, жақсы ма? 
- Жақсы. 
- Ал енді бір-бірлеп фамилияларыңды айтындар. 
Осы кезде өткір көзді қара торы жігіт орнынан ұшып тұрып, бірден бірнеше фамилияны 
шұбырта жөнелді. 
- Тоқтаров-Батталов-Нұрбосынов.
- Өз фамилияң кім? - деді Бауыржан оған отты көзін қадап. 
- Тоқтаров-Батталов-Нұрбосынов, - деді қара торы жігіт қайтадан тайсалмастан. 
- Немене, сенің фамилияң осындай ұзақ па? Әлде бір өзіңнің үш фамилияң бар ма? 
- Жоқ, жолдас капитан. Бұл мына үшеуіміздің фамилиямыз, - деп ол қасындағы 
дембелше сары мен сұңғақтау аққұба жігітті нұсқады. - Осы үшеуіміз Алтайдан, 
Лениногорскіден келдік. Қорғасын заводының жұмысшысымыз. Алматыда, жүзінші 
бригадада бірге болдық. 
Осы кезде мен орнымнан тұрып, көрші бөлмеден ротамның командирі аға лейтенант 
Соловьевті ертіп келдім. 
- Осы топтағы жігіттер бізге лайық сияқты,-дедім. 
Тегі, жаңа мен орнымнан тұрып кеткен кезде Бауыржан жігіттерге бірге болғыларың келсе 
сендерді автоматшылар ротасына жіберейік деген болуы керек. Мен Соловьевті ертіп 
қайта 
келгенде жаңағы қара торы жігіт Бауыржанға былай деп сұрақ қойып тұр екен. 
- Автоматшы деген не? 
- Өзгелер оқты дұшпанға бір-бірлеп атса, автоматшы оқты жаудың басына уыстап 
төгеді, жаңбырдай жаудырады. 
- Ендеше үшеуімізді де соған жазыңыз. 
Бауыржан Соловьев екеуімізге қарап иек қақты. Мен жігітгерді тізімге ала бастадым. 
- Қане, автоматшы боламын деген азаматтар аты-жөндерінді айта беріндер. 
Олар аты-жөндерін айтып тұрды, мен жазып жаттым. 
- Тоқтаров Төлеген. 
- Батталов Жұмажан. 
- Нұрбосынов Жүніс. 
- Хасенов Жұмаділ. 
- Нысанов Байеділ. 
- Жүнісов Қайырбек. 
- Отставить! - деді Бауыржан Жүнісов деген фамилияны қағазга жаза бергенімде. 
Мен қоя қойдым. Бауыржан аяңдап біздің қасымызға келді де, жас жауынгерге сұрақ 
қойды. 
- Қайдан келдің? 
- «Ақбұзаудан». 
- «Ақбұзауың» не? 
Жігіттер тегіс ду күліп жіберді. Олармен қоса Жүнісовтың өзі де күлді. 
- Ауыл, колхоз, жолдас командир. 

Бауыржан күлген жігіттерге сұстана көз тастады да: 
- «Ақбұзау» колхозында кім боп қызмет істедің? - деді жас жауынгерге. 
- Тракторист болдым, жолдас командир. 
- Онда сен ауылыңның белді азаматы екенсің. - Бауыржан төртбақ денелі қазанбас 
жігіттің арқасынан бір кағып қойды. 
- Ал майданда сенің мінетін тұлпарың танк болуы керек еді. Бірақ біздің полкта танк 
жоқ. Сондықтан пулеметші болсаң қайтеді? 
- Сіз бол десеңіз болайын, жолдас командир. 
- Есіңде болсын: «Максим» пулеметінің немістерге қаһары кейде танктен кем 
түспейді. Бірақ оны баптап ұстауың, жорықтарда үнемі иығыңа салып, арқалап жүруің 
керек. 
- Жарайды, жолдас командир. 
Бауыржанның жұқалтаң еріні жымиып, көзінен жылы күлкі ұшқындады. 
- Шиыршық атқан мына жігіттердің автоматшы болғандары дұрыс. Ал саған автомат 
арқалатып қою мынадай азамат тұлғаңа обал ғой. Сенің автоматың пулемет болсын. 
Жігіттер де, бәріміз де күлісіп жатырмыз. Тракторист жігіт те күліп, қайта-қайта басын 
изеді. 
Бұл күлкі майданға жаңа келген жігіттердің терісін кеңіткен бір шуақты сәт болды. 
Бәлкім, осы сөз, осы күлкіні олар өмір бойы естерінде сақтап қалар. Қиын-қыстау 
кезендерде оларға командирдің бұл әзіл-қалжыңы демеу болар. 
Әрине, бұл ой ол кезде Бауыржаннан басқамыздың басымызға келген жоқ еді. Қазір 
ойласам Бауыржан соның бәрін жігіттерге жігер беру үшін әдейі айтқан екен ғой. 
- Қатардағы жауынгер Жүнісовты 1-батальонға, пулемет ротасына жазыңыз, - деді 
Бауыржан содан соң полкке келген жауынгерлерді тізімдеп отырған хатшыға қарап. - 
Басқалары автоматшылар ротасына берілсін. 
- Мәке, - дедім мен осы арада Мәліктің сөзін бөліп. - Жаңағы Жүнісов дегеніңіз біздің 
ауылдың баласы еді. Жасынан әке-шешесіз жетім өсті. Ер жеткен соң тракторист болды. 
Мектепте жүргенімізде баскалар кластың есігін қолымен итеріп, не аяғымен теуіп ашса, 
Қайырбек басымен сүзіп ашатын. Сондықтан ол ауылымызда Шойынбас атанып еді. 1941 
жылы декабрьдің басында біздін ауылдан бір жылы туған төл он бес бала әскерге 
алындық. Алматыда ұйымдасқан жүзінші бригадаға келдік. Ойда жоқта бір күні кешке 
сапқа тізілдік. 
- 8-ші гвардиялық дивизияны толықтыруға өз еркімен барамын дегендер бір адым 
алға шығындар, - деді.
Артиллерия дивизионынан бірінші боп мен шықтым. Бірақ мені жібермей, бригадаға алып 
қалды. Сол жолы біздің ауылдан келген балалардың көпшілігі 8-ші гвардиялық дивизияны 
толықтыруға кетті. Соғыс біткеннен кейін сол он бестен төртеуіміз ғана ауылға оралдық. 
Жаңағы Сіз айтқан Қайырбек марқұм да майданда қаза болды. 
- Ендеше біз сенің жерлестеріңмен бірге соғыстық, - деп Мәлік әңгімесін ары қарай 
жалғады. 
Осыдан кейін Бауыржан полкке жаңадан келгендердің алдында қысқаша сөз сөйледі. 
- Сендер 8-ші гвардиялық дивизияға келдіндер, - деді ол. - Қазақстанда құрылған бұл 
дивизия қазақ халқының арының алтын туы екенін әрқашан да естерінде сақтандар. 
Сендер сол атақты дивизияның 1075-ші полкының қатарын толықтырындар. Бұл полктың 
командирі полковник Капров жолдас, комиссары Ахметжан Мұхамедияровдеген кісі. Мен 
полк командирінің орынбасарымын. Фамилиям Момышұлы. Басқа сұрақ бар ма? 
- Жоқ. 
- Онда өздеріңнің бөлінген бөлімдеріңе барындар. Сендерді қазір әр батальоннан 
келген байланысшылар бастап әкетеді. Енді алғы шепте, жаумен жағалас үстінде 
кездесейік. Жаудан қорықпаңдар. Оған жеңілемін деп емес, жеңемін, кұримын деп емес, 
құртамын деп ұмтылындар. Әрқашанда осындай ойда болып, қаруларыңды жақсы 
біліңдер. Тәртіп жағына берік болындар. Өйткені тәртіп жауынгердің бірінші қаруы. Онсыз 
ешбір қарудың қуаты жоқ. Жағаларың жыртылмасын! Жолдарың болсын! Направо! 
Старшинам-вести людей в свои подразделения! На выход, шагом марш! 

Қазақша бастаған сөзін Бауыржан осылай деп командамен, орысша аяқтады. Жігіттердің 
жігерлене соққан табаны клубтың еден тақтайын дірілдетіп жіберді. 
VIII
Дивизияны толықтыратын жауынгерлер келіп болғаннан кейін біз ротамызға кеттік. 
Бауыржан мен Балтабек штабта қалды. Ро- тада біз жаңа жауынгерлерді соғыс өнеріне 
жаттықтырумен шұғылдандық. Күн сайын оларға әскери әзірлік сабақтарымен қоса, саяси 
сабақ та өткіземіз. Саяси сабақтың да тақырыбы әр түрлі: жауынгердің борышы, совет 
жауынгерінің моральдық тұлғасы, Панфилов дивизиясының ерлік дәстүрлері т.т. Осы та- 
қырыптарға күн сайын дайындала отырып, Бауыржанның кейбір сөздерін еріксіз еске 
алатын болдым. Оның: «Политрук сөзі жауынгерге жігер беру үшін, оның намысын қайрау 
үшін қажет», «Елін сүйген жауынгер ер болады», «Жігерсіз сөз жүрекке жетпейді», «Басқа 
жазушылар қағазға жазса, біз жауынгерлердің жүрегіне жазамыз», «Басқалар сиямен 
жазса, біз қанымызбен жазамыз», «Тәртіп - жауынгердің бірінші қаруы» деген сөздері 
есімде сақ- 
талып қалыпты. Оның менің жай сөйлейтінімді мінеген теңеулері де ап-ащты боп ойымда 
жүрді. Бірақ ол теңеулер есіме түскен сайын мен ширауға тырыстым. 
1942 жылдың 11 январында жаңа күш қосылып, толықтырылған біздің дивизия эшелонға 
тиеліп, қайтадан жорыққа аттанды. 
Жаттығу жұмысы вагон ішінде де жүргізіліп жатты. Алты күннен кейін Дворцы деген 
станцияда поездан түстік те, жаяу жорыққа көштік. Февральдың бас жағында қанды 
ұрысқа қайтадан кірдік. 
Біз Бауыржанмен жолда да, жорықта да, ұрыста да үнемі кездесіп отырдық. Ол 
туралы менің «Сұрапыл жылдар» кітабымның «Төлеген Тоқтаров» деген тарауында толық 
айтылған. Біздің ерлігіміз де сонда суреттелген. Енді мен саған сол ұрыстар кезіндегі 
Бауыр- 
жанмен соңғы кездескенімді айтайын. 
22 февраль күні түнде біздің батальонның басшылары Гундилович пен Трофимовты, 
автоматшылар ротасының командирі Соловьев пен политрук мені полк штабына 
шақырды. Кішкене ағаш үйдің шағын бөлмесінде, жез құтыда лапылдай жанған күйелі май 
шамның жарығымен бәрімізді Бауыржан қабылдады. Полк комсомол ұйымының 
секретары Балтабек те осында екен. 
- Жолдастар! Түнделетіп шақыртқаныма ренжімеңіздер. Біріншіден, сіздерді ертеңгі 
мерекемен - Совет Армиясының 24 жылдығымен құттықтаймын. - Осылай деп ол 
бәріміздің қолымызды алды. - Екіншіден, осы шабуылда дивизияның авангарды болған 
полктың маңдай батальоны мен оны қолдаушы автоматшылар ротасының жауынгерлері 
мен командирлерін жоғары наградаға ұсыну үшін қосымша материалдар беру жөнінде 
генерал 
Чистяковтан тығыз түрде бұйрык келді. Ол материалдар таңертең дивизияда, одан соң 
жоғарыда болуы тиіс. 
Алдымен ол бізден Төлеген Тоқтаров туралы сұрады. 
- Маған біздің дивизия қырандар ұясы бодып көрінеді, - деді Бауыржан. - Ал аспанда 
самғап жүрген қыранды бірін-бірінен айыру қиын. Сол сияқты әр деревняны жаудан 
босатқан сайын малақайларының құлақтары делдендеп жауды жайпап жүрген көк көз, 
қара көз батырлардың бірін екіншісінен бөле тану қиын. Төлеген сол қара домалақтың 
қайсысы? 
Бауыржан алдымен Соловьев пен маған қарады. 
- Сіз оны білесіз, - деді Соловьев, - өткір көзді, қара торы жігіт болатын. 
- Қазақтың көпшілігі қараторы келеді. Оның үстіне мынадай аяз қарып, домбыққан 
беттердің бәрі де қара торы боп көрінеді ғой, жолдас аға лейтенант.
- Оныңыз рас. БірақТөлеген ерекше жауынгер еді. Оған сіздің көз тоқтатпауыңыз 
мүмкін емес. 5 февраль күнгі ұрыста ол жеті фашисті жер жастандырып, екеуін тұткынға 
алды. Оның біреуі офиңер екен. Оларды Төлеген Мәлік екеуіміздің қасымызға айдап 

әкелген кезде жолдас полковник Капров екеуіңіз келдіңіздер. Жаңағы офицермен 
сөйлесіп, оның қай бөлімдікі, қанша күштері барын сұрадыңыздар. 
Бауыржан басын изеді. 
- Бұл оқиға есімде. Ол Ново-Свинухово деревнясында еді ғой. Бірақ онда мен ол 
жігіттің аты-жөнін сұрамаппын. 
- Оны сұрауға мүмкіндік болды ма, жолдас капитан. Сол сәтте немістердің кезекті 
қарсы шабуылы басталды ғой. 
Осыдан кейін мен Бауыржанның есіне Төлегеннің алғаш полкке келген сәтін түсірдім. 
- Балтабек, Төлегеннің комсомол билетін мен саған беріп едім ғой. Сонда суреті 
болатын. 
- Иә, қазір,- деп Балтабек сумкасынан Төлегеннің комсомол билетін алып, 
Бауыржанға берді. 
Батырдың суретін көріп жіберіп, Бауыржан оны бірден есіне түсірді. 
- А, бұл сондағы фамилиясы ұзын жігіт қой? Үш фамилияны қосақтап бір-ақ айтатын? 
- Иә, сол. 
- Енді есіме түсті. Оның ана екі жолдасы бар ма? 
- Бар. Аман. Біреуі Сіздің көзіңізше неміс танкын құртгы. 
IX
Ол оқиға былай болған еді. Февраль шайқастарының бас жағында Капров ауырып, он 
шақты күн шанада жүрді. Полктың барлық ұрысын Бауыржан басқарды. Батальон Ново-
Свинуховоға ұмтылғанда оған көмек көрсетуге әзірленіп автоматшылар орман шетінде 
отырған еді. Осы арада ұрысты басқарып тұрған Бауыржан: 
- Мәлік, анау сарайдың түбінде танк тұр. Соны құртуға бір адам жібер, - деді. 
Мен Батталовты жұмсадым. Ол танкқа лақтыратын кеспелтек гранатының екеуін алды да, 
ілгері барыңқырап барып, тайсалақтап кейін шегінді. 
- Анауың қорқып тұр, шақыр бері, - деді Бауыржан. 
Мен шақырдым. Батталов келді. 
- Әй, сенің кеуденде намыс бар ма? - деді Бауыржан оған зілді үнмен. 
- Бар, - деді жауынгер сасқалақтап. 
- Болса тез бар да, ана танкты құрт. Егер қорқып, күйбектедің бар ғой, онда сені ата-
бабаңның аруағы атады. Ұқтың ба? 
- Ұқтым, жолдас капитан. Мен немісше «қолынды көтер!» дегенді қалай айтады деп 
сұрамақ едім. 
- Оны не қыласың? Қолын көтертіп, неміспен құда болайын деп пе едің? «Хенде хох!» 
дейді. Бар, жөнел! - деді Бауыржан. 
Батталов тұра жөнелді. Бағанадағыдай емес, ширақ қимылмен тайсалмастан ілгері 
ұмтылды. Бір кезде Бауыржан нұсқаған сарайдың түбінен қара түтін бұрқ ете түсті. 
Әлден уақытта Батталов қайтып келіп, бұйрықтың орындалғанын баяндады. 
- Еңбегің үшін ел атынан алғыс жариялаймын, - деді Бауыржан. - Бірақ сен алғашында 
қорықтың-ау деймін. 
- Темір тонды пәледен тайсалғаным да рас, - деді жауынгер шынын айтып. - Бірақ 
Сіздің ата-бабаңның аруағы атады деген сөзіңіз жаныма батып кетті. 
- Жарайды, жігіт екенсің! - деді Бауыржан Батталовты қағып. 
- Бар, жаумен әрқашанда жақсылап соғыс. 
Мен Бауыржанға осы эпизодты айттым. 
- Ол Төлеген серіктерінің бірі ме еді? 
- Иә, Бауке.
Содан соң мен сумкамнан қара дәптерімді суырып, сонда жазылғанның Төлеген 
туралысын оқып бердім. Онда Төлегеннің әр күнгі қимылы, ерлігі суреттеліп, қанша 
фашисті жойғаны баяндалған еді. Ең соңында ішіне оқ тиген Төлегеннің ішегін шұбатып 
жүріп, неміс офицерін оғы таусылған автоматпен ұрып өлтіргенін айттым да: 
- Төлеген адамгершілігі мол, қамқор көңілді, жолдастарына қайырымды азамат 
болатын. Төлеген қасымызда жүргенде ортамызда лаулаған от келе жатқандай болушы 

еді. Ол өз жанының жалынымен өзгені де қыздырып, басқалардың да жүрегіне от беріп, 
жігерін тұтатып отыратын ер еді, - деп сөзімді аяқтадым. 
Бұдан кейін Гундилович, Трофимов, Жетпісбаев Төлеген туралы менің жазбаларыма 
қосымша деректер берді. 
Бауыржан менің дәптерімді сұрап алып, Төлегеннің комсомол билетін соның ішіне 
салды да: 
- Рақмет бәрлеріңізге, - деді бізге қарап. - Есіл азаматтардың ерлік тарихын есте 
сақтағандарыңыз үшін ертеңгі ұрпақ сіздерге разы болуға тиіс. 
Содан соң Бауыржан маған бұрылды да: 
- Осының бәрін қалдырмай қағазға жазып жүргенің үшін саған көп рақмет, Мәлік, - 
деді. Ол сәтте мен Бауыржанның бұл сөзіне мән бергенім жоқ. Бірнеше күн бел 
шешпестен ұрыста жүріп қалжыраған басым жылы жерге келгеннен кейін маужырап, 
ұйқым келіп өліп отыр едім.-Енді сен ауыз бөлмеге, Синченконың қарамағына бара тұр. 
Мына жолдастармен сөйлесетін тағы бір сөзіміз бар. 
- Е, жарайды, - деп тонымды сүйретіп төргі бөлмеден шықтым. 
Ауыз бөлмеде Бауыржанның атқосшысы Николай Синченко үстел жасап, бес кісіге дәм 
әзірлеп отыр екен. Ұйқы қысып келе жатқан мен еденге жантая кетіп едім, Синченко 
иығымнан жұлқылады. 
- Жолдас политрук, сағат қазір 00.30 - Совет Армиясы мейрамының күні басталды. 
Басыңызды көтеріп, үстелден дәм татыңыз, жүз грамм жұтып жіберіңіз. Жолдас капитан 
маған сіздерге дәм татырып жібер деп бұйырған. 
Ұйқылы көзіммен Синченконың айтқанын орындадым да, қайтадан жантайып, лезде 
қор ете түстім. 
Бір кезде мені жұлқылап оятып жатыр. 
- Мәлік, тұр, кетеміз, - дейді. 
Сағатыма қарасам 2.30 болыпты. Гундилович, Трофимов, Жетпісбаев, Соловьев 
төртеуі Синченконың дастарқанын жайғастырып жіберіпті. 
Бауыржан ішкі бөлмеде жалғыз қалды. Бесеуіміз далаға шықтық. Балтабек бізбен қош 
айтысты да, жатқан үйіне қарай бұрылып кетті. Қалған төртеуіміз қараңғы түнді үңгіп, 
шыны қарды шықырлатып, өз бөлімімізге қарай бет түзедік. 
- Мәлік, - деді Гундилович жолда келе жатып, - капитан бізден жаңағы Төлеген жайын 
сұрағандай етіп, сен туралы да көп деректер сұрап адды. Біз сенің Ново-Свинухово, 
Бородино үшін болған ұрыстардағы ерлігіңді айттық. Жетпісбаев өткен октябрь, ноябрь 
ұрыстарындағы еңбегіңді де қалдырған жоқ. 
23 февраль күні күндіз, түс кезінде қалың ағаш ішіндегі алаңға әрбір батальоннан 
топ-топ жауынгерлер келе бастады. Бұлар өткен шабуылдарда ерекше ерліктер жасағаны 
үшін үкімет наградасына ұсынылған командирлер мен жауынгерлер еді. Бүгін - Совет Ар- 
миясының 24 жасқа толған ұлы мейрамы күні оларға ордендер мен медальдар 
тапсырылмақ. Орман ішіндегі алаңға сол үшін жиналып жатырмыз. 
Бір кезде Капров, Мұхамедияров, Момышұлы тағы басқа командирлер келді. 
Полковник Капров бізді Совет Армиясының күнімен құттықтады. Командованиенің 
тапсырмасын ойдағыдай орындағаны үшін осы жиналған жігіттердің тегіс наградталғанын 
айтып, оларға ордендер мен медальдар тапсырды. 
Рамазан Елебаев, Александр Соловьев, Балтабек Жетпісбаев, Павел Гундилович, 
автоматшылардан Жұмажан Батталов, Іңкәрбала Иманбеков т.т. Қызыл Ту орденін алды. 
Автоматшы Төлеген Тоқтаров пен автоматшылар ротасының политругі Мәлік 
Габдуллиннің Совет Одағының Батыры атағына ұсынылғаны жарияланды... 
Неге қуанбайын! Қуанышымда шек болған жоқ, әрине. Енді тезірек Указ шықса екен 
деп алабұрттым. Алғашында Указ шыққанша мұны ешкімге айтпайын, елдегі ағайын, 
достар газеттен оқып, бірақ білсін деп те ойладым. Бірақ айтпауға дәтім шыдамады, ішіме 
сыймады. Біраз күн тістей қатып, шыдап жүрдім де, ақыры алғашқы хатты Алматыға 
жолдадым. Сол күні күндіз ротаның саяси жетекшісінен жоғарылап, батальон комиссары 
боп тағайындалған едім. Бір жағынан бұл да бір қосалқы қуаныш боп, жанымды түрткілесе 
керек. Ақыры не керек, түнде, жер төленің ортасына жағылған оттың басында отырып, 

жүрек жарған жаңалығымды былай деп ақылшы аға, асыл ұстазым Мұхтар Әуезовке 
жолдадым: 
«Қымбатты МҰХА! 
13. ІІ-де жазған хатыңызды алдым. Аманшылығыңызға қуаныштымын. Мен де аман-
саумын. Талай тас қамауды талқандап бұзып, жауды қуып барамыз. Сақылдаған аязда, 
сартылдаған соғыс сахнасында қолдан келген күшті жұмсап жатырмыз. Мен наградқа 
Қызыя Жұлдыз орденін алдым. Жақында бір тамаша операция жасап, немістің «Ку бас» 
деп аталатын дивизиясының штабын талқандап шықтық. 
Осы операцияда тамаша ерлер шықты. Біздің полктан үш адамды Совет Одағының 
Батыры атағына ұсынды: 1) политрук Клочков, ол Щербаков жолдастың баяндамасында 
айтылған 28 батырдың қолбасшысы еді. 2) Тоқтаров Төлеген деген қызыләскер, Риддер 
қорғасын 
заводынан келген жас, 21 -дегі жұмысшы. З) Мен. Таяу күнде Указ болып қалар. 
Дивизия көлемінде абыройым жақсы, бәрі құрметтейді. Әсіресе Совет Одағының 
Батырына ұсынылған соң комдивтің өзі қолымды алып амандасады. 
Қазір ротаның политругі емеспін, батальон комиссарымын. Жұмыс көп, осы кезде қызу 
майдандамыз. Бұл хатты оттың сәулесінде бой басылып, түн түскен кезде Сіздің хатқа 
жауапты тездету ретінде асығыс жаздым. Әлішердің қайда екенінен хабарым жоқ. Тағы да 
хат жазармын. Хош, сау болыңыз. Еңбек творчество майданында жақсы-жақсы 
шығармалар жазуыңызға тілектеспін. 
Ініңіз Мәлік 
5. III. 42 ж. 
Полевая почтовая 
станция 993, 
1075 СП, 2-батальон, 
М. Ғабдуллин.»
Міне, Бауыржанды біздің полктан соңғы рет көргенім сол жолы, 23 февраль күні болды. 
Үстінде қара бурка, басында папахасы бар, ол өзге командирлерден иығы асып, тіп-тік 
болып, сұсты жүзі жұмсарып, отты, ойлы қара көздері наградталған ерлерге жылы нұр 
төгіп, мейірлене қарап тұрды. 
Содан екі күн кейін - 25 февральда Бауыржан бізден қайтадан өзінің 1073-ші полкына 
кетті, сол полктың командирі болып тағайындалды. Ол хабарды естігенде көңілім қатты 
құлазыды. Өйткені бұл кезде мен Бауыржанды қатал, қаһарман командир деп қана 
мойындап қоймай, сонымен бірге оған аға, дос ретінде де бауыр басып қалған едім. 
Артынан Бауыржан 9-гвардиялық дивизияға командир болып кетті. Одан соң Бас 
штабтың академиясына оқуға барды. Бұл екі ортада мен де бірсыпыра қызметке ауыстым. 
Сол жылы 5 мартта, жараланып кеткен Трофимовтың орнына, Гундилович батальонына 
комиссар болып бекідім. Одан кейін полк үгітшісі болдым. Совет Одағының Батыры 
атағын алғаннан кейін, 1943 жылдын февралында Калинин майданы Саяси 
басқармасының үгітшісі болып тағайындалдым. Осы кездерде Бауыржанмен үзбей хат 
жазысып тұрдым. 
Бұл кезде біз терренкурдың үшінші километрінен қайтып, «Арман» кинотеатрына 
тақап қалған едік. Мәлік енді әңгімесін тұжыруға кірісті. 
- Мінеки, менің Бауыржанмен білістігім осылай. Өзің де соғыста болдың, соғыстың 
жайын жақсы білесің ғой. Бірден батырлық еңбек етсең де, бірден батыр атағы 
берілмейді. Екі рет ерлігің танылғанда есепке алынасың. Бес рет батылдығың білінгенде 
ғана батыр атағына жетесің. Онда да екінің бірі жете бермейді. Жүзден жүйрік, мыңнан 
тұлпар шығады. Ал жүз жүйрік, мың тұлпар қатар шапса, олар қанша оқтай жүйткігенімен, 
бірінен бірі оза алмайды. Озса да бірінен бірі қара үзіп кетпейді. Сұңқарлар қанаттас 
самғайды, тұлпарлар қабырғалас зымырайды. Тұлпардан тұлпар озбағанымен, олардың 
артында ор болып іздері қалады. Сол сияқты біздің 316-дивизия тұлпарлар тоғысқан жер 
еді. Біздің 8-ші гвардиялық дивизия батырлар бас қосқан ұя еді. Жеке батырлардан жалпы 
батыр шыңдаған дүкен еді. 

Мың адам бірлесіп батырлық іс атқарады. Бірақ атақ назары соның біреуіне ғана түседі 
де, оның кеудесіне Алтын Жұлдыз боп қадалады. Мен сол болсам, Баукең атақ назары 
түспеген, бірақ тарихтың назары түскен, бір өзі жүзден аса ерлік жасаған, мен сияқты 
жүздеген жұлдызды, жұлдызсыз батырларды баулыған ұста, ұстаз, ардагер азамат қой! 
X
Осыдан кейін де көп күндер өтті, көп оқиғалар болды. Алдымен Бауке туған жері Жуалы
ауданында өзінің алпыс жасқа толған тойын өткізді. Ол той одан кейін Алматыда 
жалғасты. 
Осы тойларды атқарғаннан кейін Баукеңнің кәртейгендегі жан серігі Кәмәш қайтыс болды. 
Одан кейін қан майданды бірге кешкен жауынгер інісі, жан досы Мәлік Ғабдуллин дүние 
салды. Олардың артынан асқар таудай ағасы Сәбит Мұканов қайтпас сапарға ол кетті. 
Осының бәрі Баукеңе соққы үстіне соққы болып тиіп, оның аузынан шыққан күйініш сөздері 
жалпақ жұртқа естіліп жатты. 
Алғаш әйелі өлген кезде бір замандасы келіп, пенсияға шығып, қызмет, көліктен айрылып, 
қор боп қалдым дегенде, Баукең оған: «Қорлықтың көкесін кемпірің өлгенде көрерсің» 
депті. 
Мәлік қайтыс болғанда: 
- Енді біздің шаңырақтарға шартылдап нажағай түсе бастады. «Теперь по нашим 
квадратам бьют. Кезек ересен ер ұрпаққа келді», - деп шөке түсіп отырып қалыпты. 
Сәбең қайтыс болған кезде Баукең айтты деген мына бір сөз және тарады. «Сәбит пен 
Ғабит Алатау мен Қаратаудай панам еді. Енді оның да бірінен айрылдым ба?» депті. 
Күз өтті. Қыс кетті. Жаз шықты. Күндердің күнінде Баукең екеуіміз ұзақ уақыт үзіліп 
қалған диалогты қайтадан жалғастырдық. 
Автор. Сіз Иван Михайлович Чистяков деген кісіні білесіз ғой? 
Бауыржан. Білемін. Генерал-полковник, Совет Одағының Батыры. 
Автор. Сол кісі «Дружба народов» журналында жарияланған естелік кітабының бір 
жерінде былай деп жазыпты. Оқуға рұқсат етіңіз. 
Бауыржан. Оқығын. 
Автор. «1073-ші атқыштар полкының командирі майор Бауыржан Момышұлын мен 
соғыстан бұрын білетінмін. Біз Қиыр Шығыста бірге қызмет еткенбіз. Ол қазақ ұлтынан 
шыққан, алған бетінен қайтпайтын, қатал мінезді, сымбатты келген жас командир 
болатын. 
Оны ерекше ерлігі мен тапқырлығы үшін Панфиловтың өзгеше жақсы көргенін де 
білетінмін. Москва түбінде оның баталъоны полктан хабар-ошарсыз күйде, бірнеше күн 
қоршауда қалып, қалың жаумен қиян-кескі ұрыс жүргізген. Екі тәулікке созылған қырғын 
соғыста гвардияшылар төрт жүзден астам фашистердің көзін жойып, алардың 
Волоколамск тас жолы арқылы жасаған шабуылын тырп еткізбей бөгеп тастаған. Содан 
кейін орман ішінде маневр жасай отырып, өздерін қоршаған жау шеңберін тас-талқан етіп 
бұзып шығып, полкке келіп қосылған болатын. 
Осы ұрыстан кейін Панфилов Момышұлының батальонын өзінің резерві етіп ұстап, 
оны ең қиын-қыстау жерлердегі ұрыстарга жіберіп отырды. Соның бәрінде де батальон 
үздіксіз жеңіске ие болды. 
Бұлардан басқа Момышұлының маған ұнайтын тағы бір қасиеті болатын, ол оның 
шыншылдығы еді. Мен оның қанша қиын болса да, тіпті өзіне содан зиян келсе де тек қана 
шындықты айтатынын білуші едім. Өзінің бағыныштыларынан да ол осыны талап ететін». 
Міне осылай деген... 
Бауыржан. Мұны неғыл дейсің? 
«Мұны неғыл дейсің?» Сондай сөз бола ма екен? Бұған мен қуанамын, шаттанамын, 
мақтанамын! Кеше бейбіт күнде бірге болған, одан соң ел басына ауыр күн туған қаһарлы 
жылдарда қатар жүріп қабырғадан қан кешкен қарт генерал сені мақтап отыр. Сенің 
ерлігінді, өрлігінді айтады. Атақты Панфиловтың өзіңді жанындай жақсы көргенін 
баяндайды. Тіпті сенің жас шағыңдағы сымбатыңды да сүйсіне сөз етеді. «Иір бұтақты 
емен шынар болуға құмар болмайды» деп өзің айтқандай, сенің егде тартқаңдағы мынау 

емендей қалпыңа қызығамын мен. Сенің бойындағы саф алтындай сақталып келе жатқан 
генерал айтқан шыншылдыққа сүйсінемін. Мен ғана емес, бүкіл ел сүйсінеді саған. 
Сондықтан да 
бала күнгі досың Әбділда ақын сенің қазіргі күйінді былай деп суреттеді: 
Ойласа от күндерді, қан майданды, 
Қамыкпай, касіретсіз сөз айта алмайды. 
Елестеп қансыраған қайран достар, 
Соларға: «Қайдасың?» деп айқайлайды... 
Тарылып күйкі тартқан кең кеудесі, 
Секілді тозған тұлға көлеңкесі. 
Ойласа от күндерді алады өксіп, 
Қазақтың ай мүйізді ақ серкесі. 
Неғыл дейін мен? Генерал мен ақынның сенің өр тұлғаңды суреттеген сөзі мен жырын 
мақтаныш етемін мен! Сондықтан да оны, жерден жеті қоян тапқандай болып, қуана 
айтып отырмын саған. Немене, мұртың едірейіп соншама шұқшия қалдың маған? 
Әрине, Баукеңе мен бұл сөздерді айтқамын жоқ. Айтпайтыным ол өзін мақтағанды 
ұнатпайды. Ал өзге кейбір жолдастарды мақтаған аузыңнан титтей сөз шықса-ақ болды, 
олар сені тоқтатып қойып,өздерін өздері мақтай жөнелгенде сен аңырайып аузынды 
ашасың да қаласың... Баукең олай емес. Өзін мақтай бастасаң ол сенің сөзіңді естімеген 
кісі сияқтанып, түсін суытып үнсіз қалады. Сенің айтқаныңның шын-өтірігін сараптап, 
сынап 
отырған сияқтанады. Содан кейін: «Тит-та-тит-та-ти-та-та!» деп басын бір жағына қарай 
бұрып кеп жібереді. Онысы саған: «От-та-от-та-от-тай бер» деген сияқты боп сезіледі де, 
сен шайнамай жұтқан астай ғып, мақтау сөзіңді кілт тоқтатуға мәжбүр боласың. 
Чистяковтың сөзін алғаш оқи бастағанымда Баукең көңілді сияқты еді. «Мен ол кезде 
жас болғанмын» деп арасында әзіл де айтып қалды. Сол ыңғаймен мен де генералдың 
сөзін аяқтап, Баукеңнің бетіне көңілдене қарағанымда: «Мұны неғыл дейсің?» деп ол 
бірден гүр ете қалды. Осы кезде менің көз алдыма тағы да арыстан елестеп кетті. 
Цирктың аренасына шыққан арыстан алғашқы екі-үш номерді бұлжытпай орындайды. 
Арыстанның «тіл алғыштығына» үйретуші де, көрермендер де қуанып, көңілденіп қалады. 
Сөйтіп жүргенде аң патшасы кенет арс ете түсіп, келесі номерлерді орындаудан бас 
тартады. Үйретуші ұзын таяғын сермеп, арыстанды ырқына көндіре алмай әлек боп 
қалады. Арыстан таяқты тістелеп ырылдағанда зал толы жұрттын төбе құйқасы 
шымырлап, иманы қасым болады. Ол бір-ақ ырғып барып анау таяғын шошаңдатқан 
үйретуші сорлының парша-паршасын шығармаса игі еді деп зәресі кетеді. Мен 
Бауыржанның қасында отырғанда бірнеше рет осындай сезімде болдым - арыстанмен бір 
клетканың ішінде бетпе-бет қалған үйретуші іспеттендім. Үйретушінің әр түрлі әдіс-айла, 
қару-құралдары бар шығар. Менде ол жоқ қой... Бауыржанның арыстандікіндей тісі мен 
тырнағы жоқ екенін, тіпті оның арыстан емес екенін біле тұрсам да, ол гүр етіп бетіме 
қарап, жалт-жұлт еткен көзі мен жыбырлаған мұртына көзім түскенде сасқалақтап өзімнің 
адамның үйінде немесе арыстанның клеткасында тұрғанымды аңғара алмай қалған 
әлденеше сәттерім болды.
Мұны мен қыздырманың қызыл сәзі үшін айтып отырғаным жоқ. Бауыржанды барлық 
адам баласынан өзгеше жаралған жан етіп көрсету ниетінен де аулақпын. Мұны мен 
әңгімелесуші екі адамның арасындағы психологиялық байланысты көрсету үшін ғана 
айтып отырмын. 
Сөйтіп, жаңа ғана әзіл айтқан Баукеңнің мен үш-төрт абзацты оқып шыққанша өзгере 
қалғанын білгеннен кейін, өзім де көңілді күйден ауысып, бірден салмақты бола қалдым. 
II
Автор. Генерал Чистяковпен Сіздің алғаш қалай танысқаныңызды сұрайын деп едім. 
Және өзіңіздің Қиыр Шығыс әңгімесін кейін толық етіп баяндап беремін деген уәдеңіз де 
бар еді. 

Бауыржан. Солай ма еді? Онда айтуға болады. Иван Михайлович Чистяковпен мен Қиыр 
Шығыста кездестім... Қиыр Шығыс! 
- Бауыржан мойнын ырғай бұрып, маған үдірейе қарады. Оның мойнын бұлай бұрғаны 
әлденеге өкініп, бас шайқағаны сияқты да боп көрінді. Сол бұрылған қалпында сәл 
отырды да, сөзін әрі қарай жалғады. - Қиыр Шығыс - жас адамды шынықтырып, 
шыңдайтын, езді - ер, егдені - кемеңгер етіп ширататын өлке ғой, шіркін! 
Темір соғатын жерді не дейді, ұста дүкені дей ме? Ауылда аяқ астында жатқан ұсақ-түйек 
темірді жинап сол дүкенге алып келіп көріктің отына салсаң, ол төстен таға болып 
тапталып, шеге болып ширатылып шығып жатпаушы ма еді? Егер олпы-солпы адамды көк 
мұзға кірш-кірш қадалатын құрыш емшекті тағадай иіп, шегедей шымыр етіп шығаратын 
да дүкен болады деп есептесек, мен ондай дүкенді Қиыр Шығыс жері, соның табиғаты дер 
едім. Қиыр Шығыстың қыстағы алпыс градус аязы мен жаздағы жетпіс градус ыстығы 
адамды шыңдалмас еркіне қоймайды-ау, шіркін! 
Ит тұмсығы өткісіз ну орман, көк аспанға шаншылардай боп шырқай өскен қалың 
қарағай, түзу терек, тіп-тік қайындар, олардың арасындағы шалғыны салт атты адамның 
белуарынан келетін жасыл шөпті алаңдар, сылдыраған бұлақ, сарқыраған өзендер, 
жұтқан сайын көкірегінді кернеп, көңілінді сергіте түсетін шипалы ауа!.. Ғажап қой, ғажап 
Қиыр Шығыс табиғаты. Оны саған суреттеп беруге тілім жетпейді менің. Айналаның бәрі 
көркем, бәрі көрікті, бәрі ғибрат аларлық. Табиғаттың өзі-ақ адамға алуан түрлі сабақ 
беріп тұрған тәрізденеді. Қарағайдың түзулігі саған екі иығынды салбыратпай тік жүруді 
үйретеді. Аспанға шапши атылған ақ сүттей ақ қайындар сені адалдық пен пәктікке 
шақырады. Аузын арандай ашқан аш айдаһардың жұтқыншағындай ми батпағы өлім 
дегеннің не екенін көз алдыңа елестетіп, өмір үшін жанталаса күресудің тәсілін және 
ұқтырады. Қиыр Шығыстың өрттей жазы сені ұста көрігінің отына көмілген темірдей 
қыздырса, оның ақырған аязы сол ыстық темірді шындау үшін суық суға малғандай 
шыжылдатады. Өз басым сол Қиыр Шығыс табиғатының тамаша дүкенінде соғылған 
шегемін деп есептеймін. Қиыр Шығыс 
дүкенінде мыңдаған «шегелер» соғылды. Мен солардың бірі ғанамын. Ұстасыз ұста дүкені 
болмайды ғой. Мені, менің тұстастарымды болат «шеге» етіп, сомдап соққан ұста Блюхер 
болатын! Мен өз өмірімнен Қиыр Шығысты бір минут бөліп тастай алмаймын. 
Осылай деп өл сезін тоқтатты да, «ы-ы-ым...» деп менің бетіме қарады. Онысы маған 
«сен менің бұл сөздерімді ұғасың ба, түсінесің бе?» деген сияқты боп көрінді. Сөйткенше 
болған жоқ, ол бірден мынадай сұрақ қойды. 
- Сен өзің Блюхерді білесің бе? - деді. 
Мен қапелімде не білемін, не білмеймін дей алмай үнсіз қалдым. Өйтетін себебім 
баяғыда, туған ауылым «Ақбұзау» орталау мектебінің жетінші класында оқып жүрген бала 
күнімде біз оқитын класс бөлмесінің қабырғасында бес маршалдың үлкен портреттері 
тұрушы еді. Ол портреттер терезе жақтағы парталардың тұсына ілінгендіктен кейбір 
балалар: «Мен Ворошиловпын», «Мен Буденныймын», «Мен Блюхермін» деп мақтанып, 
кеуделерін қағып 
жүретін. Біреу Егоров, біреу Тухачевский боп және шыға келетін. 
Өз тұсымда ешқандай сурет болмағандықтан мен «маршал» дәрежесіне жете алмай 
қалдым. Қайырбек, Қылышхан, Байеділ, Берікхан, Нұршилан деген достарым «бес 
маршал» атанды. Атақ деген қиын ғой, шіркін! Өзің болып алғаннан кейін өзгені 
болдырғың, өз шеніңе жақындатқың келе ме? Олар да бізді «маршалдық» партаға 
жақындатпайтын, қанша жалынсақ та қастарына отырғызбайтын еді. Бірақ обалы не 
керек, Ұлы Отан соғысы басталғанда сол «бес маршал» біздің ауылдан ең бірінші боп 
немісфашистерімен шайқасты. Бесеуі де, бала күнгі армандарын ақтап, ерлік өліммен 
қаза тапты. Сонау бала күнімде «маршалдық» дәрежеге көтеріле алмағандықтан ба, 
әйтеуір, мен маршалдардың өмірбаянына ықыласты болғамын жок. Баукеңнің «Блюхерді 
білесің бе» деген сұрағына үндей алмай қалғаным сондықтан еді. 
Менен жауап болмаған соң ол: 
- «Каховка» деген атақты әнді білесің бе?-деп маған қайтадан сұрақ қойды.

- Білемін,-дедім мен,- Неге білмейін, Ұлы Отан соғысының қарсаңында «Каховка, 
Каховка! Родная винтовка!» деп талай шырқаған әніміз еді ғой ол біздің. 
- Ал Перекоп пен Волочаевканы естуің бар ма? 
- Бар, - дедім тағы да. - Неге естімейін, азамат соғысы кезінде Отанның оңтүстігі мен 
Қиыр Шығысында Қызыл Армия ерлігінің ең биікке лаулаған екі жалыны емес пе еді ол 
екеуі! 
- Әскерде жүргенде «Дальневосточная» деген әнді айтушы мА едіндер? 
- Айтатынбыз, - дедім мен. - Оның мынадай қайырмасы әлі есімде:
Стоим на страже 
Всегда, всегда, 
Но если скажет 
Страна труда: 
- Прицелом точным 
Врагу в упор! 
Дальневосточная, 
Даешь отпор! 
- Мұның кейіннен өзгертілген нұсқасы ғой, - деді Баукең маған басын изеп. - Бұрын 
бұл қайырманы біз ылғи былай деп айтушы едік: 
Стоим на страже 
Всегда, всегда, 
Но если скажет 
Страна труда: 
- Винтовку в руки! 
В карьер! В упор! 
Товарищ Блюхер, 
Даешь отпор!.. 
Отыз алтыншы жылдың мартында мен қайтадан әскерге алындым. Ташкенттен поезға 
отырып, Қиыр Шығыска кеттім деп едім ғой. Поезд тоқтамастан он төрт күн жүйткіді, оны 
да айтқан шығармын. Сөйтіп мен Қызыл тулы Дербес Қиыр Шығыс Армиясының (орысша 
қысқартып ОКДВА деп атайтын) қарамағына келдім. 
Онда ОКДВА-ның да, оның командашысы Василий Константинович Блюхердің де атағы 
жер жарып тұрған болатын. Сол кезде айтылатын бүкіл Совет Армиясының гимніне 
айналған жаңағы «Дальневосточная» мен «Если завтра война» әндері және басқа жырлар 
тікелей Қиыр Шығыс Армиясына арналып шығарылған еді. Олай болатын себебі ол кезде 
Отанға қауіп үнемі шығыс жақтан төніп тұрды. Орыс ақ гвардияшыларымен ауыз жаласқан 
қытай милитаристері бұрыннан келісіп, шартпен пайдаланып отырған КВЖД-ға шабуыл 
жасады. Жапондар жарбаңдап, Хасан көліне қарай жүгірді. Сөйтіп олар СССР-ға қарсы 
соғыс ашпақ болды. 
Бірақ Блюхер бастаған даңқты Қиыр Шығыс Армиясының қаһарына ұшырағаннан 
кейін олар к... қысты. Түсінікті ме саған бұл сөз?.. 
Ал Блюхер аты әнмен шырқалатын нағыз ерлердің бірі болатын. Біз командашымыздың 
өмірбаянын бес саусағымыздай білуші едік. Ол шаруа семьясынан шыққан, өзі жұмысшы 
боп өскен кісі еді. Дүниежүзілік бірінші соғысқа солдат боп қатысып, ауыр жараланған. 
Жарасының ауырлығы сонша, оны екі рет өлді деп есептеп лазареттен шығарып, 
мәйітханаға апарып тастаған. Бірақ ол екі ретте де есі кіргеннен кейін моргтағы өліктердің 
арасынан шығып, қайтадан лазаретке барған. Өмірде темірден қатты, болаттан берік 
адамдар болады. Василий Константинович сондай жандардың бірі еді. Сөйтіп ол жиырма 
бес жасында армиядан босатылады, қайтадан жұмысшы боп істейді. Партияға өтеді. Елде 
Совет Өкіметін орнатуға жан-тәнімен ат салысады. Ол кісінің бұдан кейінгі ересен 
ерліктерін айтып жеткізу қиын. Василий Константиновичтың өмірі жай өмір емес, тек қана 
ерліктен тұратын өмір еді. Оның он сегізінші жылы дутовшыларды талқандағаннан кейін, 
бүлікшіл Чехословакия корпусы мен ақ бандалардың қоршауында қалған совет әскерін 
бастап, бір жарым мың километр жол жүріп, Орал тауынан өтіп Қызыл Армияға 
қосылуының өзі өзгеше жыр. Осы ерлігі үшін ол ата орденмен наградталды. Ата орден 

дегеннің не екенін түсінесің бе? Түсінбесең тында, Совет Одағында тұңғыш шығарылған 
Қызыл Ту ордені. Ол азамат соғысының майданында қаһармандық ерлік көрсеткен Қызыл 
Армия жауынгерлерін наградтау үшін шығарылды. 1918 жылы 30 сентябрьде ВЦИК 
мәжілісінде Қызыл Ту орденін кімге бірінші беру туралы мәселе қаралады. Сонда Яков 
Михайлович Свердлов орнынан тұрып, ең бірінші советтік орденді Блюхерге беру 
жайында 
ұсыныс жасайды. Одан екі жыл кейін, 1920 жылы Еңбек Қызыл Ту ордені, ал 1930 жылы 
Ленин ордені мен Қызыл Жұлдыз ордені, 1935 жылы «Құрмет белгісі» ордені шығарылды. 
Одан кейінгі ордендер Отан соғысы кезінде шықты. Кызыл Ту еліміздегі ең тұңғыш орден 
болса, Блюхерге оның ең біріншісі берілсе, сонда ол ата орденмен наградталған бола ма, 
жоқ па? Өзің ойлашы, кәне. 
Одан кейін сол Қызыл Ту орденімен ол тағы төрт рет наградталды. Ал Қызыл Жұлдыз 
орденімен елімізде ең бірінші боп наградталғанның кім екенін білесің бе? Білмесең-ол да 
Блюхер. Бұл орден оған Қызыл тулы Дербес Қиыр Шығыс Армиясының шекара күзетіндегі 
жауынгерлік табыстары үшін берілді. Сөйтіп, 1930 жылы майда Блюхер бес Қызыл Ту 
ордені мен Қызыл Жұлдыз орденінің еліміздегі ең тұңғыш кавалері болды. Ол кезде 
Қызыл
Ту орденімен бір рет наградталудың өзі Совет Одағының Батыры атағын алғаннан кем 
емес-ті. Жаңа мен сенен Каховка, Перекоп, Волочаевканы білесің бе деп сұрадым ғой. 
Сұраған себебім Василий Константинович сол жерлердегі ұрыстарға тікелей басшылық 
етіп, Қызыл Армияның даңқын көкке көтерген кісі. Ол Совет мемлекетінің қас жауы 
Колчактың әскерлерін талқандаушылардың бірі. Партия қайда жұмсаса сонда барды. 
Сунь Ят-сен бас таған Қытайдың революциялық үкіметінің әскери бас кеңесшісі де болды. 
Он бір жыл ОКДВА-ны басқарып, Қиыр Шығыстың Отанымыздың берік қамалына 
айналуына бар күшін жұмсады. 
Сондықтан да ол тағы да екі рет Ленин орденімен наградталды. Отыз бесінші жылы 
оған С.М.Буденный, К.Е.Ворошилов, А.И.Егоров және М.Н.Тухачевскиймен бірге Совет 
Одағының маршалы атағы берілді. Сөйтіп ол ең алғашқы бес маршалдың бірі болды... 
III
Менің көз алдыма ауыл мектебі класс бөлмесінің қабырғасында ілулі тұрған бес 
маршалдың суреті елестеді. Ол кезде бес маршалдың суреттегі түрі-түсін біз бес 
саусағымыздай білуші едік. 
В.К.Блюхердің портреті үшінші боп тұратын. Омырауы орденге толы, кең маңдайлы, қою 
қасты, қоңқақ мұрын кісі еді. Портупейдің не екенін білмейтін біз оның оң иығындағы 
жалпақ сызықты біреуіміз аспа белбеу деп, екіншіміз қылыштың бауы деп таласатынбыз... 
Автор. Бала күнімде Блюхердің портретін көрген едім. 
Бауыржан. Ол талантты, қатал қолбасшылығының үстіне ойшыл, шешен, сондай бір 
сүйкімді де жан еді. Сен суретін көрсең, мен оның өзін көрген кісімін, қарағым. Василий 
Константиновичтың қолынан сыйлық алғанмын. 
Автор. Соны айта кетпейсіз бе? 
Бауыржан. Айтайын. - Баукең темекі алып тұтатты да, бұрқ еткізіп түтін шығарып, түтінге 
ілестіре сөзін жалғады. - Үйде қадірлейтінің де, қорқатының да әкең болса, солдаттың 
әскердегі әкесі - командирі. Үйде әйеліңді қандай ардақтасаң, әскерде қаруыңды сондай 
мәпелеп ұстауға тиіссің. Бұл - бұлжымайтын заң. 
Бұл заңға біз де бағынғамыз, басқалар да бағынады. Ол кезде біз Ворошилов, Буденный, 
Блюхер сияқты маршалдарды құдайдай көруші едік. Ал өзімізбен істес, ұстаз 
командирлерімізді жауынгерлік және саяси әзірліктегі үздік ісімізбен қуантуға 
тырысатынбыз. 
Біздің тұсымызда армияда винтовканың культі күшті болды. Әскери ән мен жырдың 
қайсысын алсаң да пісмілләсі винтовкадан келетін. Әлгі айтқан «Каховкаң» да 
винтовкадан басталатын. «С юга Урала ты со мной шагала» деп басталатын тағы бір ән 
бар емес пе еді. Оның аяғы былай аяқталатын: 
Эх, бей, винтовка, метко, ловко, 

Без пощады по врагу! 
Я тебе, моя винтовка, 
Острой саблей помогу! 
Осылай деп артынан оған қылышты қосақгап қоятын. Кейінірек барып танк, артиллерия, 
линкорлар туралы да жырлар шыға бастады ғой. Мен винтовкамен бұрыннан дос 
болатынмын. Сонау Термезде винтовкадан үш минутта отыз екі оқ шығарып, оның 
жиырма екісін нысанаға тигізген мергендігім үшін генерал Когосовтан алғыс алғанмын. 
Айтайын деп отырғаным қылышпен қалай көңілдес болғаным және оның мені қалай 
күлкіге ұшыратқаны жайында. 
Өзің білесің, қылыш атты әскердің қаруы ғой. Жаяу әскерге қылыш та бір, қырғыш та бір. 
Мен Қиыр Шығысқа келгеннен кейін полктық батареяның басқару взводының командирі 
болып тағайындалдым. Бұрын банкте есеп-қисап қызметінде болғанымды ескеріп, 
Коваленко мені осы жұмысқа жіберді. Басқару взводы да батареяның нағыз есеп-қисапты 
керек қылатын жері. Түсінуші ме едің оны? - Мен «әбден түсінемін» деген ишарамен екі-
үш реет басымды изеп қалып, жазуымды жаза бердім. 
- Әй, шыбындаған атай басыңды неге изейсің? Тілің бар емес пе, айтпаймысың дұрыс- 
тап? - Мен Баукеңнің қолма қол тиісті теңеу таба қоятынына разы боп күлдім де, бұрын 
өзімнің де артиллерист болғанымды айттым. «Синус, косинустың нағыз керек жері сол 
ғой» дедім. - Е, бәсе, солай деп анда-санда үнінді шығарып қойсаңшы. Әйтпесе әңгімеңді 
қасындағы кісіге емес, қаратасқа айтып отырғандай болады екенсің. 
Мен тағы да жымидым. Өзінің әке жүзіндей мейірімді күлкісімен, танауы жалпайып, 
Баукең де күлді. Баукеңнің күлетін орны бар еді: мүдірместен мергеннің оғындай қадап, 
қатарынан екі теңеу айтып тастау жазушы адам үшін аз олжа емес қой. Мен оны объектім 
есебінде мысықша андып отырмын десем де, мысықтың желкесінде тырнағы сойдиған 
арыстан тұрғанын аңғармаппын. Өз басым әңгіме айткаңда, оған сонша беріліп кетемін 
де, 
тындаушыға бақылау жасай алмай каламын. Ал Баукең болса әнгімесін де тиянактап 
айтады, тырп еткізбестен тындаушыны да бағып отырады. Бұл бір мезгілде әрі әңгіме 
айтып, әрі шығарма жазып отырғанмен пара-пар. Бүйтіп екі жұмысты бірден атқару екінің 
бірінің қолынан келе бермейтін іс. Баукеңнің басқамыздан артықшылығының бірі осы 
қасиеті болар деп ойладым.
- Ол кезде зеңбіректерді атқа жегіп сүйрейтінбіз. Сондықтан артиллеристер тегіс 
қоқандап атқа мініп жүретінбіз. Ал қазақ үшін атқа міну - аспанда құс боп самғау екенін 
өзің де білесің ғой. 
Батареяға берілген көп жылкының ішінен мен өзіме сүттей әппақ, сүліктей жіңішке, екі 
құлағы тас төбесіне шаншылған, қаракөз атты тандап алдым. Бала күнінде өзіне арналған 
тайының жүгенін таңертең көйлегінің сыртынан қоса киіп, жылқыға қарай жүгіріп өскен 
қазақ баласы Қамбар атаның тұлпарын қалай тандауды біледі ғой. Ақбоз атым айтулы 
жылқы болды. Ол желгенде желге мініп келе жаткандай желпінесің. Оның шабысын 
көлденеңнен қарағанда алыс орманға ат емес, ақ найза сүңгіп бара жатқандай әсер 
аласың. Ал аяңы, Абай айтқандай, «тымақты алшы кигізгендей» еді. Астымда Ақбоз ат 
көсіле аяңдап келе жатқанда басымдағы шлемімнің шошағы сан рет ұзарып Қиыр Шығыс 
қара ғайларының төбесімен талай реет таласқан болар деп ойлаймын. 
Армияда спортқа ерекше мән беріледі. Бұл өзі өте дұрыс нәрсе. Мен ат спортымен 
де, жаяу спортпен де қатты шүғылданатынмын. Жалғыз мен ғана емес, менен әлдеқайда 
үлкен батальон, полк, дивизия командирлері де спортпен қабағат айналысатын. 
Спортсмен болу Қызыл Армия командирлеріне қажет қасиеттердің бірі боп есептелетін. 
Үлкен командирлер өйткен соң біз қалысамыз ба? Бізден көргенді қызыләскерлер 
қабылдамай ма? Ал менің 
спортшы ретіндегі атымды шығарған сол Ақбоз ат болды. Ақбоз ат манежге шыққанда 
ұршықтай үйіріліп, әр түрлі кедергілерден ор қояндай орғушы еді. 
Дивизияда бірнеше полк бар. Біздікі 306-шы полк болатын. Бір күні менін манежде 
Ақбоз атпен орғытып жүргенімді полковник Коваленко көріп қалып, қасына шақырды. 
Кұйғытып жетіп бардым. 

- Атты әскер ойындарының бәрін де білесің бе? - деді ол тізгінін жұлкып тықыршық 
атқан астымдағы Ақбоз ат пен маған кезек қарап. 
- Үйрендім, жолдас полковник. 
- Мылтықта мерген екенінді білемін, ал қылыштан қалайсың? - деді белімдегі 
қылышты иегімен нұсқап. 
- Оны да сілтеймін, жолдас полковник. 
- Онда сені полктағы ат спорты командасының капитаны етіп тағайындаймын. 
- Кұп болады!-деп оң қолымды шекеме қойып, Акбоз аттың тізгінін тартып кеп қалып 
едім, ол аспанға тік қарғып, найзадай шаншыла қалды. Мұны атты әскерлердің тілінде 
«свечка» деп атайды. Қазақша «майшам» деген сөз ғой. Ақбоз ат аспанға секіргенде 
шынында да лаулап жанып тұрған майшам тәрізді боп көрінуші еді. 
Сөйтіп мен команда капитаны болдым. Барлық батальондардан таңдап жүріп, атымен 
отыз адам іріктеп алдым. Әскери әзірліктен кейін тынбастан әр түрлі жаттығулар 
жасаймыз. Оңды-солды қылыш сілтеп, бар пәрменімен шауып келе жатқан аттың екі 
жағына қадалған жас шыбықты шиқ-шиқ қиямыз. Неше алуан кедергілерден ат 
қарғытамыз. Кейбір кедергілерден ат секірткенде иманың қасым болады: не атың 
жалтарады, не өз жүрегің дауаламайды. Бірақ қалай да кедергіні алуың керек, өйтпесең 
сен буденновшы емессің: онда арғымақ аттың белін қайыстырмай, жаяу жүруің керек. 
Жауынгер аттың үстінде жау жүрек жігіт қана отыруға тиіс. Ат спортының қағидасы осы. 
IV
Бір күні Коваленко мені штабқа шақыртып алды да, дивизия бойынша аса жауапты жарыс 
өткізіледі. Соған жақсылап әзірленіндер. Біздің полкке баға сенің командаң арқылы 
беріледі. Сендер жақсы болсандар, полк те жақсы, сендер сүрінсеңдер полктың да 
сүрінгені, - деді. Содан кейін ойланып отырды да: 
- Есінде болсын, бұл байқауға командашының өзі келіп қалуы мүмкін, - деді. - Енді 
сендердің жаттығуларыңды күн ара өзім барып, бақылап отырамын! 
Командашы келеді дегеннен кейін бізде ес қалған жок. Аты жер жарған атақты 
қолбасының алдынан сүрінбей өтсек, оны сыртынан да болса бір көрсек дейміз. Бір ай 
бойы тынбастан аттарымызды жаратып, өзіміз атымызбен қосыла жарап, қатты даярлық 
жасадық. Кедергінің қандайын да болса аламыз деген сенімде болдық. 
Сонымен байқау өтетін күн де жетті. Полктардың құрама батальондары лек-лек боп сапқа 
тізіліп, ән шырқап, аяқтарын нақ-нақбасып, дивизия ипподромына қарай ағылды. Спорт 
жарысына қатысатын командалар ипподромға ертерек келіп, өзіміз алуға тиісті 
кедергілерді көріп, жер жағдайымен танысып алғанбыз. Содан кейін дивизияның 
жиналуын күтіп тұрып, мен колонналардың шырқап келе жаткан әндеріне кұлақ тостым. 
Бұл бір ғажап көрініс екен. Әр колоннаның әні әр түрлі. Бір жақтағы топ «Каховканы» 
айтып келе жатса, екінші бір топ «По долинам и по взгорьям» деп бастап (бұл жерде 
Бауыржан әндете жөнелді):
Этих лет не смолкнет слава, 
Не померкнет никогда. 
Партизанские отряды 
Занимали города. 
И останутся, как сказка, 
Как маячные огни. 
Штурмовые ночи Спасска, 
Волочаевские дни,- 
деп шырқайды. Енді бір топ: 
Стоим на страже 
Всегда, всегда, 
Но если скажет 
Страна труда: 
- Винтовку в руки! 
В карьер! В упор! 

Товарищ Блюхер, 
Даешь отпор! - 
деп құйқылжытады. Басқа бір колонна: 
«По военной дороге, 
Шел в борьбе и тревоге 
Боевой восемнадцатый год, - 
деп, атты әскер жырын ағытып келе жатса, оған ілесе келе жатқан екінші топ: 
На границе тучи ходят хмуро, 
Край суровый тишиной объят. 
У высоких берегов Амура 
Часовые Родины стоят,- 
деп «Үш танкист» әнін заулатады. Енді бір бүйірден артиллеристер әні естіледі. 
Артиллеристы! Точней прицел! 
Разведчик - зорок, наводчик - смел! 
Врагу мы скажем: «Нашу Родину не тронь - 
Не то откроем сокрушительный огонь! - 
деп дік-дік басып, жер солқылдатып олар келеді. Тағы бір колонна күмпілдеген оркестрге 
қосылып, дүниені жаңғырта және шырқайды: 
Если завтра война, если враг нападет, 
Если темная сила нафянет - 
Как один человек, весь советский народ 
За свободную Родину встанет! 
На Земле, в небесах и на море 
Наш напев и могуч, и суров: 
- Если завтра война, 
Если завтра в поход, 
Будь сегодня к походу готов! 
Жүздеген жалынды жас азаматтардың күміс көмекейлерінен төгілген бұл қуатты әндер, 
адамның жанын жанитын жігерлі сөздер тындаушының төбе құйқасын шымырлатып, 
тебірентіп жіберерлік еді. Өйткені ән сөздерінің барлығы жай сөздер емес, ол сөздер 
біздің Отанымыздың, армиямыздың тарихы болатын. 
Ол сөздерде халық жүрегінің қасиетті патриотизмі жатқан-ды. Сол патриотизмнің 
арқасында кейін Отанға опасыздықпен шабуыл жасаған неміс фашистерін күл-талқан етіп 
жеңіп шықтық емес пе біз. 
Сонымен, бір кезде бізге сигналмен «әзірленіндер» деген команда берілді. 
Дивизиямыздың командирі комбриг Дотоль деген кісі еді. Өзі бұрынғы кавалерист 
болатын. Команданы сол кісінің өзі беріп тұрды. Мінбеде онымен қатар тұрған төртбақ кісі 
командарм болар деп ойлап, қайта-қайта соған қарай көз тігеміз. 
Ең алдымен басқа екі полктың командалары өтті! Әскер тілінде «конкур-иппик» деп 
аталатын термин бар. Бұл ат спорты жарыстарында алынуға тиіс ең ауыр кедергілер. 
Оның өзі біресе құзар биіктен қарғитын, біресе жалпақ ордан орғитын қиын-қиын он үш 
кедергіден тұрады. Команда тегіс соның он үшінен бірдей мүдірмей өтуге тиіс. 
Алғы екі команда кедергілердің орта тұсына дейін топтасып, жақсы барғандарымен, 
жетінші, сегізінші кедергілерден-ақ қожырай бастады. Біреудің өзі корқып, біреудің аты 
үркіп, қиын кедергілерден секіре алмай, бұрылып кетіп жатты. Ат кедергіден қарғығанда 
тақымы босап кетіп, оның үстінен ұшып түсіп жатқандар да бар. Ер-тоқым аттың арқасына 
қандай қабысып тұрса, тақым да ер-тоқымға сондай жабысып жатуы керек. Тақымың сәл 
босап кетсе болды, аттың екпінімен кеулеген жел екі тізеңді екі жаққа керіп кетеді де, 
қатты желде ыққа қарай ұшқан қарғаға ұксап, қалбаң ете түсесің. Олардың құлағандарын 
көріп, өз 
жігіттеріме тақымдарыңды мықтап ұстандар деп ескертіп мен тұрмын. Ақыры ол екі 
командадан ешкім де ең соңғы он үшінші бөгетті ала алмады.
Бір кезде: 
- 306-полк командасының капитаны алаңға шық! - деген команда естілді. 

Ақбоз атты екпіндете құйғытып манежге мен шықтым. Тәртіп бойынша команда 
капитаны атын шоқырақтатып отырып, манежді бір айналып шығуы керек. Манежге кіре 
Ақбоздың екпінін тежеп, адуын шокыраққа салдым да, өзім, тырнақтарымен тұғырын 
бүрген қаршығадай қаздиып, ер-тоқым үстінде қаттым да қалдым. 
Өйтетін себебім ат шоқырақ шабысқа көшкенде кейбіреулердің құйрығы қолбандап, 
ерді солқ-солқ соғып отырады. Ол атқа ауыр тиеді және оның белін кетіреді. Сондықтан 
мұндай кезде ат үстіндегі адамның құйрығы ердің артқы қасына винттеп тастағандай боп 
қозғалмастан қатып қалуы керек. Сонда шауып келе жатқан атқа арқасындағы адамның 
салмағы өз денесінің салмағындай көрініп, ентікпей еркін көсіледі. Өстіп, құйрығымды 
ердің артқы қасына берік қып «винттеп» алдым да, бастықтар тұрған трибуна жаққа көз 
жібердім. 
Комбриг Дотольдің оң жағындағы қырықпа мұртты төртбақ адамның маршал Блюхер 
екенін бірден аңғардым. Екі қолымен бірдей портупеясынан ұстап, маған шаншыла қарап 
тұр екен. Сол сәтте мен маршалдың қос қарашығы ішінде титімдей ақ ноқат болып өтіп 
бара жатқан болармын деп ойладым. Маршал көзінің қарашығына іліну солдат үшін 
өзгеше бақыт кой, шіркін! 
Содан кейін мен командамды ертіп, аренаға тарттым. Командадан менің оқ бойы алда 
отыруым керек. Оныншы кедергіден өткенше артыма қарағамын жоқ. Өйткені ол 
кедергілерді менің жігіттерім мүдіртпей алуға тиіс. Әр кедергінің тұсындағы топ-топ түскен 
ат тұяғының дүбірінен-ақ олардың жұп жазбай келе жатқанын мөлшерлеп отырдым. 
Он бірінші кедергі жалпақ ордан секіру еді. «Атаң Тайбурыл Қазан қаласын айнала 
қоршаған жеті қабат ордан секіріп еді. Атаңа тартқан ат болсаң ырғы, айналайын» деп 
Ақбоздың бүйіріне шпорды сонда салдым. Ақбоз ор қояндай ырғып, ордың ар жағына 
барып дік ете түсті. «Атаңнан айналайын, жануар!» деп, Ақбозды жалынан бір қағып 
қалдым да, он екінші бөгетке қарай ұмтылдым. 
Ұмтыла бере артыма көз салып едім, екі жігітім ар жақта қалып қойыпты да, өңгелері 
ордың бер жағына дік-дік түсіп, содан соң қатарласа қайтадан менің соңымнан салды. Он 
екінші кедергі онша қиын емес еді. Қалғанымыз одан да тегіс өттік. Енді ең соңғы кедергіге 
қарай лап қойдық. Бұл ең қиын кедергі еді. Биіктігі үш метр жардан секіруге аттың аты, 
жігіттің жігіті ғана шыдайды. 
Оған тақағанда аттары жарқ беріп, талай адам жерде домалап жатады. Ақбоз ат 
қанша сенімді болса да, он үшінші бөгетке қарай шапқанда оның тізгінін тас қып ұстап 
алдым. Биік жарға жақындаған сайын атым тайсалақтай бастады. «Жок, мені тастап кете 
алмайсың,-дедім мен оған. - Секіреміз, құласақ бірге кетеміз!» 
Ат көнді. Содан кейін құйындай зымырап келді де, садақтың оғындай созылып бөгеттің 
үстінен қалқыды. Секіріс кезінде ат үстіндегі адам кұйрықты ерден қозғамай, ноқаттан-
ноқат аудармай қатып қалуы керек. Әйтпесе ат құлайды. Ордан орғыған, биіктен қарғыған 
ат үстінде тастай қатып, тапжылмай отыру үшін де жігер, қайрат, ұстамдылық керек! Ал, 
ат жалына жармасқан екенсің, ондай қасиетті өз бойыңнан табуға тиіссің. Атымның төрт 
тұяғы найзадай шаншылып кеп, жерге кірш ете қатар қадалғанда ғана ол қасиеттердің өз 
бойымда бар екенін аңғардым. Үш метр биіктен созыла секіріп, жерге топ ете түскенде 
жануарым мысықтай боп кішірейіп кеткен сияқты еді.Табаны топыраққа тигеннен кейін ол 
орғи секіріп, қайтадан биіктеп шыға келді. Бүкіл ипподром шартылдата шапалақ соқты. 
Жоқ, ондай жігер, қайрат жалғыз менде ғана емес, менің командамдағы жігітгерде де бар 
екен. Төрт жігітім тағы да бөгеттен топ етіп асып, соңымнан ілесті. Оларға да ду етіп 
алақан тағы да соғылды. 
Сөйтіп командамдағы он бес адамның бесеуі он үш бегеттен бірдей мүдірмей өтті. Он 
үші он екі кедергіні мінсіз алды. Сол аққан бойда командамды тегіс жинап, сапқа тізіп 
алдым да, әскери бөкен желіспен аренаны бір айналып шықтық. Трибунаға тақағанда 
бәріміз бір кісідей ат үстінде қаздиып тік тұра қалып, қолымызды шекемізге қойып, салют 
бердік. Содан соң ер-тоқымға қайтадан отыра қалып, аренаның сыртына шығып тұрдық. 
Бір кезде репродуктордан саңқылдап, комдивтің үні естілді. 

- Үздік әзірлігі үшін 306-шы полктың бүкіл командасына алғыс жариялаймын. Ал, 
команда капитаны лейтенант Момышұлына сыйлыққа сағат беріледі. Оны командарм, 
Совет Одағының Маршалы Василий Константинович Блюхер өз қолынан тапсырады. 
Оркестр «да-да-да-дат» деп қошемет керсетіп, бүкіл ипподром тағы да қол соқты. Тағы 
да Дотольдің командасы естілді. 
- 306-шы полк командасының капитаны мінбеге келсін! 
Тақымды қысып кеп калып едім, Акбоз ат алға қарай ақ найзадай шаншыла сілтеді. Мен 
тағы да жарқ етіп трибунаның қарсысынан шыға келдім. Оған он метр қалғанда атымның 
басын тартып кеп қалып едім, кұйрық-жалы шашырап, ол аспанға ақ фонтан болып 
атылды. Трибунадағы бастықтарға осылай сәлем бердім де, көкке шапшыған Ақбоздың 
алдыңғы екі аяғы жерге түскенше мен де оның үстінен төмен қарай ырғыдым. Екеуіміздің 
аяғымыз дік 
етіп топыраққа қатар тиді. Бұл да Ақбоз ат екеуіміз ғана жасай алатын өзгеше 
приемдардың бірі еді. Содан кейін «Еңкей» деп, Ақбоз атқа команда бердім. Ол алдыңғы 
екі аяғын бүгіп, тізесімен жер басып, трибунаға қарай үш рет шұлғыды. Сәлден кейін, 
менен бұйрық күтіп тұрған атыма «Тұр!» дедім. Атым қарғып тұрды да, қос құлағын 
төбесіне шаншып, тіп-тік бола қалды. Ат пен солдат екеуіміз қаздиып қатар тұрмыз. 
Мөлшерлі секундтар өткеннен кейін мен қылышымды жарқ еткізіп қынабынан суырып 
алып, мандайыма көтере ұстап, әскери адыммен дік-дік басып, шпорларым зың-зың етіп 
трибунаның алдына келіп маршалға салют бердім. Қарасам комбриг Дотольдің де, 
полковник Коваленконың да куанғаннан естері шығып кетіпті. Екі езулері құлактарына 
жетіп, маған қарап бастарын изей береді. Командарм сағатты қолына ұстап, қою қара 
мұртының астынан жұмсақ қана жымиып тұр екен. Қылышымды қынабына салдым да, 
лыпып трибунаға көтерілдім. 
- Сіздің команданың өнеріне өте қуаныштымын. Сіздің зор табысқа жетуіңізге 
тілектеспін, жолдас лейтенант. Жігіттеріңізге менен де алғыс айтуыңызды өтінемін, - деп 
командарм менің қолымды қысты да, екінші колындағы сағатты берді. Маршалдың түсі 
сонша суық болғанымен, сөзі сондай жылы екен. Бетіңе жымия қарай сөйлегенде тура 
туған әкеңнің лебізін тындап тұрғандай рухтанады екенсің. 
- Совет Одағына қызмет етемін! Командама Сіздің алғысыңызды да айтып барамын, 
жолдас маршал,-деп оң қолымды шекеме көтердім де, мен мінбеден түстім. Сөйтіп мен 
маршал Блюхерге кылышпен салют беріп, оның қолынан сағат алған кісімін, қарағым. 
Қазір «Ешкім де ұмытылмайды, ешкім де ескерусіз қалмайды» деген ұран бар ғой. 
Ендеше біз солдаттан бастап маршалға дейін ұмытпауымыз керек. Бұл детальді мен 
саған сондықтан айтып жатырмын. 
V
Осылай деп Баукең бір бөгелді де, темекісіне қол созды. Пачкадан бір сигарет алып, 
оны асықпай ұзын ақ мүштігіне сұғындыра бастады. Оның етсіз салалы саусақтарына 
қарай отырып, мен аренада Ақбоз атпен шапқылап жүрген жиырма жеті жасар жігіт 
Бауыржанды көз алдыма елестеттім. Ақбоз аттан қарғып түсіп, алдымен атына «сәлем» 
бердіріп, артынан өзінің аяғын дік-дік басып, шпорлары сыңғыр-сыңғыр етіп келіп 
қылышын жарқ еткізіп, 
маршалға салют бергеніне сүйсіндім.
Осы арада Баукеңнің 1956 жылы армиядан босап, Алматыға келген бетінде көрсеткен бір 
мінезі туралы жұрт аузында жүрген әңгіме есіме түсті. Бір күні Бауыржан маузерін тағып, 
қылышын асынып, ақсақал жазушыларға сәлем беру үшін полковник формасымен 
Жазушылар одағына келеді. Келсе председательдің бөлмесінде креслоға шірене 
шалқайып, тығыршықтай қара домалақ біреу телефонмен сөйлесіп отырады. Ол екі 
сөзінің бірінде 
«О, собаковод» деп қойып, қарқ-қарқ күліп, ұзак сөйлеседі. Оң қолымен үстел үстінде 
жатқан көзілдірігін иіріп және ойнап отырады. Бауыржан оның қарсысына келіп, үн-түнсіз 
қаққан қазықтай боп қақаяды да тұрады. Тығыршық қара әрең дегенде сөзін бітіріп, 
трубканы жаба бергенде, Бауыржан: 

- Встать! - деп ақырып кеп қалады. 
Ана жігіт сасқалақтап орнынан атып тұрады. Жалма-жан көзілдірігін киіп, алдында 
тұрған айбынды полковникке, кешірім сұрағандай, жалтақ-жалтақ қарайды. 
- Сен кімсің? - деп Бауыржан сұстана үн қатады. 
- Мен Жазушылар одағының секретары боламын, - дейді ол. 
- Сен секретарь болсаң... - деп ол кезде мұрты жоқ Бауыржан ерні жыбырлап, құлағын 
қайшылаған тістеуік жылқыға ұқсап, иегін көтеріп кеп қалады. Содан кейін шпорын 
сыңғырлата екі аяғын сарт еткізеді де, қылышын қынабынан суырып кеп алады. Оны 
жарқ-жұрқ еткізіп, жоғары қарай енді көтере бергенде секретарь сасқанынан сып беріп 
үстелдін астына кіріп кеп кетеді. 
- Мен Бауыржан Момышұлымын! - деп Бауыржан қылышын салют берген атты әскер 
тәртібінше серт ұстап, қаздиып тұра қалады. 
- Ойбай... Бауке... Кешіріңіз... Сіз екеніңізді... байқамай қалдым, - дейді зәресі ұшып 
кеткен бастық әр сөзін әрең айтып. - Ғафу етіңіз. 
- Шық бері, - дейді Бауыржан. 
- Қылышыңыздан қорқамын, - дейді анау. 
- Ой, неге қорқасың? Мен саған Жазушылар одағының генералы деп салют беріп 
тұрмын ғой,-дейді бұл. 
Секретарь буыны дірілдеп, қапелімде орнынан тұра алмайды. 
- Шіреніп отырғанға батыр ма десем, бала екенсің ғой! - деп 
Бауыржан қылышын сарт еткізіп қынабына салады да, кейін бұрылып, етігіндегі шпоры 
зың-зың етіп, есікке қарай аяндайды. Ауыз бөлмедегі хатшы қыз бен оның қасында 
тұрғандарға сұқ саусағын шошайтып: 
- Мына кабинеттегі үстелдеріңнің астында бір бала жатыр. Соны тұрғызып алыңдар, - 
деп шығып жүре береді. 
Бұл сол кездегі бір жас басшы мен Бауыржан арасында болған жай еді. Ол жігіттің 
Баукеңнің қылышынан қорқып, үстел астына кіріп кеткені тағы да көз алдыма елестеп, 
бұрын талай көзден жас шыққанша күлген бұл оқиғаға тағы да бір жымиып алдым. 
Содан соң: «Е, Баукеңнің онысы біреуді шауып тастау үшін емес, есіне түсіп кеткен ескі 
дағдысы екен ғой. Тегі, бар қаруын тағынып, Жазушылар одағына барарда қазақ 
әдебиетінің маршалы деп Сәбит Мұқановқа қылышпен салют беру ойында болған-ау. 
Одақта Сәбит болмаған соң, «қорықса қорықсын, қорыкпаса Бауыржан маған честь берді» 
деп мақтанып жүрсін деп, оның орнында шіреніп отырған қорқақ жігітті қалжақ етіп өте 
шыққан ғой Баукең» деп ойладым. 
Бауыржан. Айта берейін бе, әлде бірдеңені ойлап отырсың ба? 
Автор. Құлағым Сізде, Бауке. 
Бауыржан. Содан менің шабандоз атым жайылып кетті. Ақбоз ат екеуіміздің атағымыз 
аспанға шықты. Әсіресе өзі кавалерист Дотоль байғұстың қуанышында шек болған жоқ. 
«Командаңмен тегіс шауып бара жатқан ат үстінде тік тұрып честь бергендерің, өз атыңа 
тізерлетіп «сәлем» жасатқаның - бәрі тамаша, бәрі төтенше болды. Бұл екі номер 
дағдылы ат ойындарына косқан сенің өз жаңалығың. Өзіңе тапсырылған істі әркашанда 
осылай твор честволықпен атқара біл. Бұл командирге қажетті ең тамаша қасиет» деп 
талай рет айтып жүрді. Содан кейін комдив мені барлау взводының командирінен таулы 
жерде атқа теңдеп жүретін батареяның командирі етіп жоғарылатты. Бұрынғыша 306-шы 
полктың ат спорты командасының капитаны болып қала бердім. Бұл мәселеде полковник 
Коваленко маған бүтіндей сеніп алды. 
Сөйтіп, Отан аясында Қиыр Шығыстың ғажап табиғатының кұшағында әскери әзірлігімізді 
арттырып, шынығып, ширап жүріп жаттық. Күн сайын денеміз шымыр тартып, ойымыз өсе 
түсті. 
Отан деген ұғымымыз ұлғайып, оған деген махаббатымыз арта берді. Өйткені 
шешеңді де туған күннен бастап емес, есейіп, ержеткеннен кейін ғана жақсы көресің ғой. 
Отан да сол сияқты. Оның да қадірін өз үйіңнен ұзап шыққанда ғана білесің. Оның 
ұлылығын да сонда танисың. Сондықтан жас азаматтарды әскер қатарына алғанда 

оларды өз ауылынан алысқа апарып тәрбиелеген дұрыс деп ойлаймын. Әскери қызметті 
алыста өтеген азамат Отан деген 
туған үй, тұрған қалаң ғана емес екенін жан-тәнімен, бүкіл тіршілік болмысымен түсінеді. 
Ал ауылынан ұзап шықпаған жастың Отан туралы ұғымы теория тұрғысында ғана болады. 
Алыста жүріп, жүрегін сағыныш кернемесе ол өз ауылының да қадірін білмейді. Қиыр 
Шығыс менің ауылымның, ағайынның қадірін білдірген, Отанымның ойы-қырын танытқан, 
оның көп ұлтты ұрпағының өкілдерімен туыстастырып, достастырған ұлы университетім, 
мектебім болды. Өмірдің қилы-қилы қиыншылықтарынан жан-жақты сабақ беріп шыңдаған 
ұстазым да сол Қиыр Шығыс дер едім. 
Өзгесін былай қойғанда, оның табиғатының өзі бір мектеп қой. Оңтүстіктің жылы жаз, 
жылымшы қысына үйренген адам алғашында Қиыр Шығыстың күз бен қысына көндіге 
алмай қиналады. Ал оған көндіктің-ақ құрыштай болып шыңдалып шықтым дей бер. Ал 
жазының өзі жаңбырдан көз аштырмайды. Майдан бастап августке дейін төрт ай төбеңнен 
сорғалаған су сүйегіңнен өтеді. 
Соған қарамастан солдат жорықта жүреді. Күні бойы толарсақтан саз кешіп келіп, 
кешке жаңбырдың астында отырып, жорық қазанынан ас ішеді. Түнде жаңбырдың 
астында жатып, тынығып ұйықтайды. Таңертең желдірте айдаған топты түйедей боп 
төбеңнен жөңкілген бұлттардың жер сызған шудаларынан ұстап немесе жантая жауған 
жаңбырдың керегесін тепкілеп, тағы да ілгері тартасың. Тап берген жаудан Отанды қорғау 
үшін осылай 
әзірленесің. Егер төрт ай бойы кендір арқанды суға салып қойсаң ол шіріп кетеді. Ал адам
шынығып, ширай береді екен. Ол үшін адам өзінің бір жібін іштен үнемі ширатып отыруы 
керек. «Жауын - жаздың сілекейі», «Жауыннан қорыққан жауға жем болады» деп, 
қажымай қайраттана беруі қажет. 
Ал Қиыр Шығыстың қысы қандай десеңші! Су қосылмаған таза спирт ішіп көргенің бар 
ма өзіннің? Болса, ең алғаш соның жүз грамын байқамай тартып жібергенде тыныс орның 
бітеліп қалған сияқтанып, сасқалақтамап па едің? Дәл сондай болып, Қиыр Шы- 
ғыс аязы тынысынды тарылтып, дем алдырмай, апшыңды қуыра кеп жөнелгенде 
жаныңды қоярға жер таппайсың ғой, шіркін. 
Бірақ ол алғашқы күндерде ғана солай боп көрінеді, артынан оған да үйреніп кетесің.
VI
Бірде батареяны бастап, тактикалық сабақ еткізу үшін қалың орманға қарай кіріп келе 
жаттым. Айнала аппақ қар, аяз алпыс градусқа жуық еді. Аяқ астынан күн күркіреген 
сияқтанып, бір нәрсе шатыр ете калды. Жазғы жауында аспанды қақ жарып өтіп, жақын 
тұсқа найзағай келіп түскендей болды. Дүрсілдеген дыбысы дүниені солқылдатып жіберді. 
Атым да жарқ берді, өзімнің де зәрем ұшып кетті. Қысты күні күн күркіремейді. Ол кезде 
бомбаның жарылысын естігеміз жоқ. Сондықтан жер жарылған екен деп, айналама 
алақтай қарап, атымның тізгінін тарта бердім. Ондағы ойым жер жарылса атым алып 
қашқан күйі сол жарыққа қойып кетпесін дегенім. Сөйтсем оң жақта, жүз метрдей жерде 
аппақ қар аспанға құйындай шаншылып тұр екен. Жерден лап етіп ақтүтін көтеріліп, сол 
көтерілген жеріне төмендеп, қайтадан шөге бастағанға ұқсады. Оның айналасындағы 
ағаштар сатырлап, біріне-бірі үн қатқан іспеттенді. Сатыр-сұтыр бірдеңелер біздің 
жанымызға да тақау келіп, ақ қарға сүңгіп жатты. «Ананың біреуін алып кел» деп 
атқосшымды жұмсап едім, ағаштың бармақтай-бармақтай екі-үш сынығын алып келді... 
Сөйтсек ол аяздың қысымынан быт-шыт боп жарылып кеткен үлкен қарағай екен. Шауып 
барып оның орнын көрдік. Тек арса-арса болып ағарып, созсаң құшағың әрең жетерлік 
түбір ғана жатыр. Оның қаздиған қырық метрлік тұлғасынан түк те қалмаған, аяз 
қысымымен шрапнельше шашырап жан-жаққа ұшқан да кеткен. Маған алғашында аспанға 
көтерілген ақ құйынға ұқсап, одан соң шөгіп бара жаткан ақ түтін тәрізденіп көрінген сол 
жарылған қарағайдың бұтақтарының қары екен. Діңгегі опат болған бұтақ бейшаралар 
жақындағы ағаштарға асыла салбырап қалыпты.
Бұдан кейін де біз талай ағаштың ажалы аяздан келгендігінің куәсі болдык. 
Қарағайлардың аязға шыдамай сан рет аспанға ракеташа атылғанын көрдік. Одан бұрын 

күзде дауыл құлатып, жерге бас ұрып, көлденеңдеп сұлап жаткан талай бәйтеректерді 
кездестіруші едік. Жығылған ағаш жолымызды бөгеп, оларды айналып өтіп, әлек 
болатынбыз. Соған қарағанда бұл ешкімге иілместен тік тұрып опат болған әсем өлім 
екен-ау деп сан ойлағаным бар. Ұмытпасам, дәптерлерімнің бірінде қатты аязда тік тұрып 
өлген қарағайды мадақтаған өлеңім де болса керек. Бірак оның қай дәптерде екенін саған 
қазір тауып көрсете алмаймын мен. 
Сонымен бірге Қиыр Шығыстың қыста соққан ызғырық желі және есімнен кетпейді. 
Жаяу жүрген адам желдің өтіне онша ұрынбайды. Оның үстіне ол өз қимылымен өзі 
жылынып отырады. Көресіні ат үстіндегі адам көреді. Атқа жеккен зеңбіректеріңді 
сүйретіп, расчеттарды оған жаяу ілестіріп жорықта жүргенінде, колоннаның басында ат 
үстінде келе жатқан саған алдыңнан соққан ызғырық кеудеңнен найзадай қадалады-ау 
келіп. Қырық найза бірден сұққылап жатқандай болады. Шинель мен фуфайканың аязға 
әлі келгенімен, ызғырыққа шамасы жетпейді. 
Өстіп қиналып жүргенде бір күні полк магазинінде шиыршықтаулы клеенкаға көзім 
түсті. Кәдуілгі дастарқан етіп столға жабатын көк ала шақпақты клеенка. Содан бір бес 
метрін сатып алып келдім де, атқосшым екеуіміз сертек тігуге кірістік. Келесі жолы сол 
сертекті гимнастерканың сыртынан киіп алып едік, көзің жамандық көрмесін, рақат болды 
да қалды. Клеенка дегеніңіз ызғырық желдің найзасын денеге дарытпайтын ежелгі 
батырлардың ақ сауытынан немесе хандар киген кіреукеден кем емес екен. Содан соң 
магазиндегі калған клеенканы өз ақшама сатып әкелдім де, сертек етіп тігіп, іштеріңнен 
киіп алындар деп, батареяның зеңбірек атына мінетін жігігтерге үлестіріп бердім. Осыдан 
кейін 
күні бойы жүрсек те мен ат үстінен түспеймін. Басқа командирлер алдан соққан желге 
шыдамай, аттарынан қайта-қайта домалап түсіп, жаяу жүгіреді. 
Бір күні командирлердің бірі: 
- Бауыржан, сен үнемі шаншылып ат үстінде отырасың. Мына ызғырық желдің өтіне 
қалай шыдайсың? - деп сұрады. - Сенің бойында өзгеше бір құпия күш бар ма осы? 
- Бар, - дедім мен. - Ол құпияны мен саған казармаға барған соң көрсетемін. 
- Рас па? 
- Рас. 
Казармаға келген соң мен оған ішімдегі клеенка сертекті көрсеттім. Содан кейін өзге 
офиңерлер де іштерінен клеенка сертек киіп жүретін болды. 
Біз Сібірдің аязында осылай шыңдалдық, қарағым. Кейін, Москва түбіндегі 
соғыстарда сол шыңдалудың шапағатын сан рет көрдім. Қиыр Шығыстың қатты 
аяздарында шыныққан маған Москва түбіндегі суықтар өзіміздің оңтүстіктің жылымық 
қысы сияқты ғана боп қалды. Мен онда қолымды биялайға сұқпастан, аяғыма ылғи хром 
етік киіп жүрдім. Мәселе етікте немесе қолғапта емес. Менің бүкіл ісімде, мінезімде, барша 
әрекет, қимыл-қайратымда, титтей де болса, сол шыңдалудың ізі, әсері жатты. Жаз бойы 
жауатын жауындар да, өкпеге найзадай қадалған қатты желдер де, тік тұрып «өлген» 
қарағайлар да сан рет есіме түсті. Соның бәрі маған берген табиғат мектебінің сабағы 
екен-ау деп, мені 
қиындыққа көнбіс етіп тәрбиелеген бір ұстазымның Қиыр Шығыс болғанын мақтаныш етіп 
жүрдім. Ал Орта Азияның жылы жағында өсіп, Қазақстан мен Сібірдің суығын көрмеген 
жігіттердің қыста қалай бүрсендегендерін майданда сен өзің де талай рет көрген 
шығарсың. Менің әскерге алынған жылы жақтың азаматтарын суық жақта шыңдау керек 
дейтінімнің мәнісі, міне, осы, қарағым. 
- Ал енді сен кішкене демала тұрғын. Мен қазір келейін, - деп Баукең орнынан тұрып, 
есікке қарай беттеді. Денесі әлі де тіп-тік. Тек тебіндеп шыққан бурыл шашты басын ғана 
сәл еңкейте ұстап барады. Иығы да қушимаған, бойы да шөкпеген. «Шынында да, осының 
бәрі әскери тәрбиенің арқасы-ау» деп ойладым ішімнен. 
Осы арада ертеректе естіген «Бойы бар бізден гөрі биігірек» деген өлең жолы есіме
түсе кетті. Бұл Баукең туралы өлең еді. Оны шығарған қазақтың ардагер ақыны Қасым 
Аманжолов болатын. 
Ол өленді біз сәті түсіп ақынның өз аузынан естіп, қолма-қол көшіріп алғанбыз. 

VII
1948 жылы август айының ішінде «Қазақстан пионері» газетінің редакторы 
Москваға бір жылдық оқуға кетіп, оның орнына Амантай Байтанаев қалды. Амантай, 
ҚазГУ-де бірге оқитын таныстығы бойынша, мені газеттің пионер және мектеп бөліміне 
меңгеруші етіп қабылдады. Ол жаңа оқу жылы басталуға он шақты күндей қалған уакыт 
еді. Амантай мені қабылдай сала бұйрық берді. Газеттің бірінші сентябрьде шығатын 
номеріне бір жақсы ақынның жақсы өлеңін әзірле, бүгіннен бастап заказ бер деді. 
Бөлімде менен басқа Алмабек дейтін қолағаштай мұрнының астына текшелеп мұрт 
қойған тағы бір жігіт бар екен. Соған келіп ақылдасып, өлеңді кімге заказ береміз деп едім, 
ол бірден Қасымға беру керек деді. Өзі де өлең жазатын Алмабек тегі Қасыммен таныс 
болуы керек, ол өлеңді ақынның үйіне барып, ертең жаздырып әкелемін деп маған уәде 
етті. Бірақ ертеңінде жігітіміз ақынның өлеңін емес, уәдесін әкелді. Сендердің газеттерің 
балалардың газеті ғой, бала ұғымына лайықтап бір өлең жазып, редакцияларыңа өзім 
апарып берейін депті. 
Бауыржан туралы бір керемет өлең жазған екен, Қасым маған оқып берді деп, 
Алмабектің аузының суы құрып отырды. 
Келесі күні бөлмемізге қасым кіріп келді. Ол кезде редакцияның екі бөлмесі ғана 
болатын да, оның бірінде оңаша редактор, екіншісінде машинисткамен қоса барлық 
қалған аппарат отыратын. Қасымды сыртынан жақсы білетін біз орнымыздан тегіс атып 
тұрдык. Ақын сыпайы ғана бас изеп, бәрімізбен амандасты. Содан соң басқаларымыздың 
бәрімізге бір-бір қарап алып, бірден Алмабекке қарай аяндады. Оның қасына отырып, 
әкелген өлеңін оқуға кірісті. Біз тым-тырыс боп тыңдай қалдық. Үш шумақтан тұратын 
өленнің мазмұны мынадай екен. Жетпістегі шал жеті жасар немересін жетектеп мектепке 
қарай әкеле жатады. Мектепке жеткенше асығып шал сүрініп, бала жүгіріп келеді. 
Мектептің қасына тоқтай қалып атасы немересіне тағы да ақылын айтады: жақсы оқы, 
ақылды бол дейді. Мектептен келер заманшуындай болып жас балдырғандардың дүбірі 
естіледі. Немере атасының қолынан сытылып, жүгіріп барып соларға қосылады. «Жеті 
кетті жүгіріп, жетпіс қалды үңіліп» деп өлең аяқталады. 
Ақын өлеңін өзінің жіңішке даусымен асықпай мақамдап оқып шықты да, «жетпіс қалды 
үңіліп» дегеннен кейін, сол шалдың бейнесін біздің көз алдымызға елестеткісі келгендей, 
мойнын соза түсіп, біздің бетімізге тағы да бір-бір қарап өтті. 
- Өлең осы. Сендерге бұл ұнай ма, ұнамай ма, білмеймін, - деді ол содан соң. 
- Ұнайды. 
- Өте жақсы. 
- Нағыз біздің газетке лайық өлең, - дестік біз. Ақын шабыттанып қалды. 
- Ендеше алындар, - деп машинкаға басылған нұсқасын ұсынды. 
Өленді ақынның қолынан алып жатып Алмабек:
- Аға, кешегі «Бауыржан» деген өлеңіңізді оқып беріңізші бізге, - деп қолқа салды. 
Қасым бәлсінген жоқ. Костюмнің ішкі қалтасына қолын сұғып, төрт бүктеулі қағаз алып, 
оны жазып алдына қойды да, жаңағыдан өзгеше интонаңия, өзгеше пафоспен оқи 
жөнелді. Біз бұрын Бауыржанды көрмеген едік. Өлең оқылып болғанда Бауыржан 
қасымызда тұрғандай боп көрінді. Өлеңнің күші біздің тілімізді буып тастағандай болып, 
қапелімде ешқайсымыз ләм дей алмай қалдық. Жастық батылсыздығымыздан ба, әлде 
тәжірибесіз ша- 
лалығымыздан ба, кім білсін, бұл өленді қашан, қалай шығардыңыз, Бауыржанды көріп пе 
едіңіз? - деп те сұрай алмаппыз. Тек «Рақмет, аға!» деуге ғана шамамыз келді. Ақындық 
қуатының әсерін анық сезінген Қасым оқып болғаннан кейін қағаздарын қайта бүктеді де: 
- Мә, осы дананы саған сыйладым, - деп Алмабекке берді. 
Содан кейін ақын қырандай қомданып орнынан тұрды да: 
«Қош болындар» деп, кеудесін тік ұстап бөлмеден шығып кетті. 
Қасымның «Қазақстан пионерінің» өтінішімен жазып әкелген өлеңінің аты «Жетпіс пен 
жеті» еді. Үш шумақтан тұратын сол өлең үш бөлімнен құралған картина сияқты болып, 
мәңгі менің көз алдымда қалды. Ылғи бірінші сентябрьде мектепке бара жатқан 

балаларды көрген сайын менің ойыма жетпістегі шал мен жеті жасар бала түсетін. Көз 
алдыма редакция бөлмесінен шығып бара жатқан ақын елестейтін... 
Ал Қасым кетісімен біз оның Бауыржан туралы өлеңін бірнеше дана етіп машинкаға 
бастырып, қолма-қол жаттап алған болатынбыз. 
Баукең бөлмеге қайта келіп кіргенше, мен ол өлеңді шумақ-шумағымен есіме түсіріп 
өттім. Ол өлең мынадай еді: 
Бір дауыл сапырды кеп өрт теңізін, 
Теңселтіп темір топан дүние жүзін. 
Бетіне туған жердің өшпестей ғып 
Ер жазды өз қанымен жүрген ізін! 
Нақ сол кез естідім мен ер дүбірін, 
Атағы атын алып келді бұрын. 
Үстінде туған елдің тұрды толқып: 
«Бауыржан Момышұлы» деген бір үн. 
Ақынның ак сұңқардай жүрегі бар, 
Алқындым бір көруге болып құмар. 
Көктемде күркіреген күн даусын 
Жер естіп, желкілдеген гүл ынтызар! 
Қан майдан қаталатып шөлдегенде, 
Кез болдым жалтылдаған екі көлге. 
Көл емес, көздері ғой Бауыржанның, 
Елестеп мың көрінер бір көргенге. 
Бойы бар бізден гөрі биігірек, 
Тіп-тік боп абыройын тұрған тіреп. 
Топ жара көрінсін деп екі иығы, 
Туған жер жаратыпты оны ірірек. 
Ойы бар бірде дауыл, бірде жалын, 
Теңіздей тебіренткен терең жанын. 
Алғандай бойға жиып бар қуатын, 
Кешегі өзі кешкен уақиғаның. 
Кейде ол көк семсерлі генералдай, 
Кейде ол кұй көңілді ақын жандай. 
Өмірдің ол шеті мен бұл шетіне 
Өресі өрен ойдың тартылғандай. 
Жан ұкпас жұмбак емес бір жасырын, 
Айтады ол тіке қарап жұртка сырын. 
Жаратпас жамап-жасқап жұрт ескісін, 
Соғады өз дүкені сөз асылын. 
Ойы бар қиялының қанатында, 
Адаспас апарып бір салсаң тыңға... 
Бір дәурен ойнап-күліп отырғаны, 
Жалтылдап екі көзі қарсы алдында. 
«Батырым - Бауыржаным!» дейді халқым, 
Алып ұш ақын жүрек ердің даңқын. 
Келешек келе жатыр көремін деп, 
Тік басып туған жерде жүрген қалпын. 
Ағамыз атағына асқар тау тең, 
Жау келсе - жаубүйректей етер жәукем. 
Емендей ерегесер сұрапылмен, 
Басымен бұлтты жайпап біздің Баукең! 
Бұл өлең бөлмеде оңаша отырған мені едәуір ойға калдырды. Қасым ақын Бауыржанның 
Отан соғысы кезіндегі ерлігін, өзі көрген келбетін тамаша етіп суреттеп кеткен. Сонымен 
бірге ол: 

«Келешек келе жатыр көремін деп, тік басып туған жерге жүрген қалпын» деп, өзгелерге 
де міндет артқан. Батырдың өмірінің әрбір сәтін қалт жібермей қадағалап, өзі сияқты етіп, 
қағазға түсіріп кетуді басқаларға парыз еткен. Ол ақын жоқ бүгін. Ол батыр ортамызда жүр 
қазір. Бірақ басқалар кеткен жаққа батыр да кетеді. Халық үшін қалтқысыз қызмет еткен 
Баыржанның өзі үшін оғаш басқан жерлері көп. Біреуге ұнаған, біреуге жақпаған жайлары 
бар. Батырдың батыл өмірінің ұзын-ырға, жеке детальдарын жұртқа жеткізу жөніндегі 
ауыр міндетке мен арқамды тосыппын. 
Ол жүкті тиісті жерге жеткізе аламын ба? Баукеңнің көбіне түзу, кейде шалыс басқан 
іздерін қуалаймын деп жүріп сүрініп кетпеймін бе? Сонда: «Қолың көтере алмайтын 
шоқпарды беліңе қыстырма» деп біреулер азу тісін ақсита көрсетіп тұрмай ма маған? Бұл 
өленді «Қазақстан пионері» газетінің аядай бөлмесінде құдіретті ұлы ақын Аманжоловтың 
өз аузынан естіген сәтте содан жиырма бес жыл кейін мен де Баукең туралы бірдеңе 
жазар мын деп ойлаппын ба, сірә. Алғашында бұл шағын очерк жазу үшін ғана қолға 
алынған іс еді. Бірақ сол мақсаттан туған дүние очерктің бесігіне сыймады. Одан 
аумақтырақ нәрсе жазу қажет болды. Осы ниетпен Баукенмен бірге өскен, қатар қызмет 
еткен көптеген адамдармен сөйлестім. Оның туып ескен жерін де іздеп барып көрдім. 
Замандастарының аузынан шыққан әрбір сөзді, Баукең жайындағы ел ішіндегі әрбір 
аңызды бірін қалдырмастан қағазға түртіп алып отырдым. Сонда менің көзім жеткені 
Баукең туралы аңыз деп айтылып жүргендердің бәрі де шындық: болған оқиға, істелген іс, 
айтылған сөздер екен. Және бұл аңыздардың барлығы да Баукеңнің әскерден босағаннан 
кейінгі немесе оның 
әскерде жүріп ел арасына келген кездегі мінез-қылықтарына байланысты. Сонда біздің 
бұл кітапты шүу басында «Ақиқат пен аңыз» деп атағанымыз дұрыс бопты. Ақиқат 
батырдың әскердегі өмірі де, аңыз - оның азаматтық өмірі, яғни ел ішіндегі еркелік 
қылықтары екен. Осы ақиқат пен аңызды анықтай, толықтай түсу мақсатымен, мінеки, 
Баукеңе бүгін тағы келдім.
VIII
Мен осылай деп отырғанда ауыз бөлмеден Баукең кіріп келе жатты. Қасым: «Ағамыз 
атағына асқартау тең, жау келсе - жау бүйректей етер жәукем!» деп жазған кезде бұл кісі 
отыз сегіз жаста еді. Ол шақта Баукеңнің тұла бойы толған қайрат болатын. Қазір осы 
кісінің бойында маған «Встать!», «Молчать!» деп ақырғаннан басқа не қалды екен деп, 
ақырын оның бетіне қарадым. Оның едірейген шашы, тікірейген мұрты, шаншыла қараған 
көзі қарт батырдың бой қайраты азайса да, ой қайраты әлі де мол екенін танытқандай еді. 
Ол орнына отырып жатып, былай деп маған үн қатты. 
Бауыржан. Сенің ендігі аңдып отырғаның менің Чистяковпен ең алғаш қалай кездескенім 
ғой. 
Автор. Иә, Бауке. 
Бауыржан. Ендеше ары қарай тындағын... Әскердің алуан түрлі ойынын ойнап, Отанның 
тыныштық қамын ойлап жүріп жаттық дедім ғой. «Шекара құлыпта» деген қанатты сөз 
біздің Қиыр Шығыс армиясының қолбасы Блюхердің аузынан шыққан сөз еді. Василий 
Константинович ол сөзді партияның он жетінші съезінде айтқан болатын. ОКДВА-ның 
даңқты тарихы да, жауынгерлік ісі де шындыққа айналған осы екі сөзбен бейнеленді. 
Сондықтан да оны құттықтап, Сталиннің өзі телеграмма берді. Ал Қорғаныс Халық 
Комиссары Климент Ефремович Ворошилов арнайы сапармен Қиыр Шығысқа келіп 
қайтты. Хабаровск қалалық советінің салтанатты мәжілісінде сөйлеген сөзінде ол Блюхер 
жолдастың басшылығымен дербес Қиыр Шығыс армиясы өзіне жүктелген міндетті 
ойдағыдай ақгап шықты деген болатын. Сол жолы Ворошилов адал еңбегі үшін, 
революция ісіне шексіз берілгендігі үшін, барлық қаһармандық қызметі үшін деп атап-атап 
айтып, Блюхердің кеудесіне өз қолымен Ленин орденін қадаған-тұғын. Ол 1931 жылы 
августта болатын. Ал 1938 жылы августта Хасан көлінде шекараны бұзған жапон 
әскерлерін тас-талқан етіп, ОКДВА өзін тағы да өшпес даңққа бөледі... Бірақ сол жылдың 
күзінде Блюхер қайғылы қазаға душар болды... 

Ал, саған бұл әңгіме Қиыр Шығыстың емес, Блюхердің жыры боп көрініп отырған 
болар. Сөзімнің бас жағында мен Қиыр Шығысты Блюхерсіз көз алдыма елестете 
алмаймын деп едім ғой. Сол айтқаным айтқан. Бұл тек Блюхердің жыры ғана емес, 
адамгершіліктің де жыры. Сонымен бірге бұл менің саған айтып отырған сырым да. Сен 
жазушысың, мен объектімін. Ал сен шын жазушы болсаң, онда менің жан тебіреністерімді 
де білуің керек. 
Өйткені: 
Тағдыр маған дарытпады көктемін. 
Ұқтым бәрін, өмір деген - от дедім! 
Дұшпандардан көп атылды маған оқ! 
Тағдыр әділ - менің оған өкпем жоқ! 
Түсінікті ме саған? 
Автор. Түсінікті, Бауке. 
Бауыржан. Түсінікті болса сол!.. Содан бір күні тағы да біз - ат спортының командалары 
аренаға шықтық. Бұл жолғы жарыс рубкадан өтетін болды. Рубка деп шауып келе жатқан 
ат үстінен қылышты онды-солды сермеп, жолға шанышқан шыбықтарды шауып түсіруді 
айтады. Шаншылатын шыбықтың саны он үш. Бұл жарыста сол он үш шыбықты тегіс қиып 
түсірген ғана озады. 
Бұрын мұндай жарыстарда команданы кәнігі кавалерист Дотольдің өзі беруші еді. 
Бұл жолы бізге команданы дивизияның штаб бастығы бере бастады. 
- Комбриг қайда? - дедім мен қасымдағы командирлердің бірінен. 
- Комбриг Дотоль кеше қызметінен босады. Онын орнына Чистяков деген майор 
комдив келіпті, - деді ол. 
Төбемнен тағы да бір шелек суық суды құйып жібергендей болды. Өйткені Дотольді 
соның алдында ғана көрген болатынмын. Штабқа жиналған бөлімше командирлеріне 
ағалық ақылын айтып таратқан еді. Бұл жолғы сөзін ол, Хасан көлінің тәжірибесіне 
негіздеп, қызыл әскерлердің жорық пен шабуылдан басқа әрбір бос минутын окоп пен ор 
қазуға жұмсауы 
керектігін қатты ескертті. Оның сонда айтқан: «Окоп - алынбас қамал», «Ордағыға оқ 
тимейді» деген нақыл іспеттес екі сөзі ерекше есімде қалған болатын. Сол екі сөз, тіпті, 
өмір бойы есімнен шыққан емес. Мінеки, осындай ұстаз, ақылшы командиріңнен айрылсаң 
қалай қамықпассың... 
Бір кезде біздің кезегіміз келді. Оз адамдарымды бастап, мен аренаға тарттым. 
Ақбоз аттың тізгінін тарта ұстап, шыбықтарды сарт-сұрт отап келемін. Өзің қылыш ұстап 
керіп пе едің? Оны қалай сілтеуді білесің бе? Білмесең оның да толып жатқан тәсілдері 
бар. Алдымен сен бір метр ұзын қылыштың ұшынан бастап тұтқасына дейін, шалғы 
орақтікі сияқты, қылпылдап тұрған жүз екен деп ойлама. Олай емес, қылыштың «өткір 
ұшы» деп аталатын бір қарыс басы ғана өткір. Шабатын нәрсеңе сол жерін дәл келтіре 
сілтеуің керек. Және қылыштың нысананы қырқып түсуі тек шабушының қол күшіне ғана 
байланысты емес. Оған үш фактор керек. Оның біріншісі - аттың екпіні, екіншісі - аттың 
дене ауырлығы, үшіншісі - қылыш сілтеушінің қол қайраты. Бұл үшеуі бір-біріне тығыз 
байланысты. Шауып келе жатып сілтеген қылышпен адамды айқара тіліп түсуге болады. 
Өйткені онда жоғарыда айтылған үш фактор бірдей ұштасады. Ал аяңдап келе жаткан ат 
үстінен қылышыңды қандай құшырланып сілтесең де жаяу жауды орып түсе алмайсың, 
жаралы етіп қалдырасың. Себебі онда аттың шабыс екпіні мен дене салмағы қатыспай, 
сыртта қалады. Ат әркашанда өз денесін өзі жоғары серпи шабады. Секіргеннен кейін 
оның табаны жерге тиерге дейінгі төмен қарай басатын салмағы бар емес пе? Міне, 
шапқан аттың сол төмен түсіп келе жатқандағы салмағы мен қылышты сілтеу күші қатар 
келуі керек. Сонда сен шаншылған шыбықты да шиқ еткізесің, жаудың жаяу әскерін де 
тіліп түсесің. Түсінікті ме енді саған? 
Түсінікті болса мен Ақбоз атпен ызғытып, жас шыбықты жаудай отап келе жаттым. 
Аренаның орта тұсына келе бергенде көзімнің қалай трибунаға қарай бұрылып кеткенін 
білмеймін. Жаңа комдив аласалау адам екен. Ал Дотоль ұзын бойлы кісі еді. Оның 
жоқтығын бірден сездім де, көңілім бір түрлі болып кетті. Дереу өзімді өзім қатайтып, 

келесі шыбықты шабуға ыңғайлана атымның қос бүйіріне шпорды қадап кеп қалдым. 
Осының бәрі қас қаққанша болды. Лезде қылышым да күнге шағылыса жарқ ете түсті. 
Сол-ақ екен, ипподром толы жүрт ду күлді. Не боп қалды деп жалма-жан екі жағыма кезек 
қарадым. 
Сөйтсем, комдивтің қайғысына күйініп, шпорды қаттырақ басып жіберсем керек, ат 
құйрығын шошаң еткізгенде мен құйыршықтың дәл ұшын шыбықпен қоса орып жіберіппін. 
Әрине, мұндай жарыстар кезінде аттың кұйрығын, құлағын шауып алу деген үлкен мас- 
қара. Сол масқара болған қалпымда мен қалған шыбықтарды да тегіс мінсіз отап түсірдім. 
Бірақ ол есепке алынбады. 
IX
Сол күннің ертеңінде біздің 306-полктың командирі полковник Коваленко да ауысып 
кетті. Оның орнына Журавлев деген майор келді. Сөйтіп, біздің 105-атқыштар дивизиясы 
майорлар басқарған дивизияға айналды. 
Осы күндердің бірінде мен дивизия штабына шақырылдым. Чистяковқа барасың деді. 
Бұл тегін шақыру болмады деп ойладым. Баяғыда бір жеңгеміз ағамыз ұрайын деп 
шоқпарын ала жүгіргенде: «Өйбу, к... тисе көндік, басқа тисе өлдік қой енді» деп басын 
қорғап, бөксесін тоса берген екен дейді. Сол жеңгеміз айтқан екінің бірі болар дедім де, 
құйрығының кішкентай жарасын мықтап таңып тастаған Ақбоз атқа ер салдым. «Е, 
жануар,-дедім оған ішімнен, - үш жыл жан серігім болып едің, менің саған өкпем жоқ». Осы 
ойдан кейін Ақбоз ат ішін тартып, күрсінетін шығар деп едім. Ол өйтпеді. Екі көзі шоқтай 
жайнап, басын қайта-қайта шұлғып, менің тез арқасына шығуымды тілегендей, тықыршық 
атгы. Атам қазақ емес пе, атымның бұл мінезін жақсылыққа жорып, дивизия штабы 
қайдасың деп, жорыта кеп женелдім.
Бірақ ол ат та, мен адаммын ғой. Адам болған соң ойлауға міндеттісің. Біраздан кейін ақ 
боздың басын тежеп, аяңға көшірдім де, қалың ойға кеттім. 
Өстіп желе-жортып келе жатқанда ең алдымен мен Қиыр Шығысқа аттанарда 
алақанын жайып, ақ сақалы желкілдеп ақ батасын берген әкем еске түсті. Одан кейін 
Қаратау мен Алатау кезек көз алдыма келді. Бұлақтары сылдыраған, ағаштарының 
жапырақтары сыбдыраған Алматы елестеді. Осындай екі ұдай оймен штабқа жеттім. 
Майор Чистяков көзін кісіге шүйіле қарайтын, үшкір тұмсық, үшкір иекті төртбак сары 
кісі екен. Ол мені не ашулы, не ашусыз емес күйде қарсы алды. Мен бұйрық бойынша 
келгенімді айтып, рапорт бергеннен кейін, бас-аяғыма байыппен қарап алды да, отыруға 
рұқсат етті. 
Комдивтің столынан бүйректеу екінші столдың басында бір аға лейтенант отырды. 
- Өткен жолғы жарыста аттың кұйрығын шапқан батыр сізсіз ғой? - деді Чистяков 
содан соң. 
- Дәл солай. 
- Мен сонда сізді жаяу әскерге жіберейін деген ойға келіп едім. 
- Ықтияр өзіңізде, жолдас майор. 
- Бірақ сіз атқа міне біледі екенсіз. Бұрынғы жарыстарда жаман баға алмапсыз. 
Е, бұл менің Блюхерден сағат алғанымды бетіме басайын деп отыр екен деп ойладым да: 
- Дәл солай, - дедім тағы да. 
- Дегенмен, сіз сиякты кәнігі кавалеристке ат құйрығын шауып тастау деген кездейсоқ 
іс емес қой. Шыныңызды айтыңызшы, сол сәтте бір нәрсе ойлаған жоқ па едіңіз? 
- Дәл солай, жолдас майор. 
- Не ойлап едіңіз? Тек қана шыныңызды айтыңыз. - Майор маған тесіле қарады. 
Аспандай мөлдір көкшіл көзінде тұнып тұрған ой бар екен. «Шынымды айтсам, шынымды 
шынжыр ғып байлап аласың-ау» деп бөгеліп қалдым. Осы кезде ойыма әкемнің екі сөзінің 
бірінде «Өлсең де өтірік айтпа» деп жиі айтып отыратын өсиеті түсті. 
- Командирлерім есіме түсіп кетіп еді, - дедім мен де оған тіке қарап. 
- Оларды жақсы көретін бе едіңіз? 
- Иә. 
- Не үшін жақсы көрдіңіз? 

- Әділдігі үшін, әскери өнерге жетіктігі үшін, жауынгердің жанын ұға білетін зерделілігі 
үшін, - дедім мен әр сөзімді нақтылай айтып. 
- Зерделілігі үшін, - деді ол менің ең соңғы сөзімді не кекеткені, не мақұлдағаны 
белгісіз, қайталап айтып. 
- Білемін, жолдас майор. Сіз шыныңызды айт деген соң айтып тұрмын. Және менің 
халқымда «Өлсең де өтірік айтпа» деген мақал, өсиет сөз бар. 
- Халқыңыздың тағы қандай мақалдарын білесіз? 
- «Жан - арымның садағасы», «Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы 
болайын», «Ел жаусыз болмайды, жер таусыз болмайды» т.б., жолдас майор. Менің 
халқымның мақал- 
Мәтелдерін түгел жинап бастырса, бес томнан асады. Бірақ оның бәрі тегіс хатқа 
түспеген. 
- Уставты да халқыңыздың мақалындай білесіз бе? 
- Армия менің екінші анам, жолдас майор. Ананың әлдиін білмеген - ұл болмайды, 
Уставты білмеген - солдат болмайды. 
- Мен сіздің шыншылдығыңызды сыйлаймын, - деді ойланып отырып майор. - Бірақ 
бұдан былай тіліңізді тісіңізбен құлыптап ұстаңыз. - Содан кейін ол түсін суытып, маған сұқ 
саусағын безеді. 
- Түсінікті, жолдас майор. 
- Ал сізді аттың құйрығын шауып алғаныңыз үшін мен жазалауға тиіспін. Атыңызды 
лазаретке өткізесіз. Оның құйрығы жазылғанша өзіңіз жаяу жүресіз. 
- Кұп, жолдас майор. 
- Немен келдіңіз? 
- Сол атпен, жолдас комдив. 
- Осы арадан сіздің полкке дейін неше шақырым жер? 
- Он шақырым. 
- Соған дейін атыңызды жетектеп жаяу баратын боласыз. Аяқ артпайсыз. 
- Құп. 
Күн жауын, жер батпақ еді. Атымды шылбырынан жетектеп, толарсақтан саз кешіп, 
шаршап-шалдығып полкке келдім. 
Мені аңдып, артымнан еріп отырған ешкім де жок, штабтан былай шыға атыма мініп 
алуыма да болатын еді. Бірақ мен Ақбозға аяқ артпадым. Ол менің қорыққандығым да, 
қуанғандығым да емес. Қанға сіңген әділдіктің, адалдықтың заңы солай еді. Міне, 
Чистяковпен мен ең алғаш осылай танысқанмын. 
Оның кісіге шүйіле қарайтын өткір көзі, үшкір тұмсығы мен үшкірлеу иегі көз алдымда 
сақталып қалды. 
Содан кейін ол бір күні біздің полкке келді. Полктың офицерлер құрамымен танысты. 
Өзі жиырма жылға жуық жаяу әскер сапында тәрбиеленген кісі ғой: турник, снарядтың 
барып тұрған шебері екен. Бізге емтиханды да содан бастады. 
Полк командирі Журавлев бір-бірлеп офицерлердің фамилиясын, шенін, қызметін 
айтып тұрады. Чистяков кезегі келген офицерді не турникке, не брусқа шақырады. Алдына 
ет женділеу біреу келсе, оны сағатына қарап тұрып жаяу жүгіртеді.
Бір кезде Журавлев: 
- Лейтенант Момышұлы, батарея командирі, - деп менің аты-жөнімді атады. 
Табаныммен жерді тесердей тепкілеп, әскери адыммен майорға үш адым қарсы келіп 
тоқтадым. Чистякөв бетіме қарап сәл тұрды да: 
- Лейтенант, анада полкке дейін жаяу келдіңіз бе? - деді сәл күлімсіреп. 
- Дәл солай!-дедім мен күлместен. 
- Мен сізге сенемін, - деді майор басын изеп. - Жай сұрап жатырмын. 
Содан кейін ол турникке қарай иегін нұсқады да: 
- Күнше дөңгеле! - деп бұйырды маған. 
Майордың «мен сізге сенемін!» деген сөзіне рухтанып кеттім де, жолбарыстай ырғып 
турникке секірдім. Сарт етіп екі қолым темірге тиісімен екі аяғымды біріктіріп, ұзын денемді 

алға қарай найзадай сілтеп кеп қалдым. Содан соң, көзді ашып жұмғанша лып етіп 
турникке көтерілдім де, күн боп дөңгелендім. 
Солнце жасағанда бір-ақ рет айналу керек. Өйткені ол ауыр номер. Ал мен турникте 
машинаның дөңгелегіндей зырылдадым. Содан соң қарғып жерге түстім де: 
- Мен Сіздің айтқаныңызды орындадым, жолдас майор, - дедім. 
- Өте жақсы, - деді майор. 
Көп ұзамай Чистяков мені қайтадан дивизия штабына шақыртты. Бардым. 
- Атыңның құйрығы жазылды ма? - болды оның маған бірінші қойған сұрағы. 
- Дәл солай, - дедім мен қысқаша жауап беріп. 
- Демек, ескі жара бітті деген сөз ғой? 
- Мал дәрігері солай дейді, жолдас майор. 
- Онда мал дәрігеріне рақмет. Ал әңгіме былай, - деді комдив түсін жылыта сөйлеп.- 
Сен артиллерияны жақсы біліп алдың, басқару взводында болдың, батарея командирісің. 
Сен сияқты жас командирлердің артиллерияның ғана емес, жаяу әскердің де жүйе-
жүйесін білуі қажет. Сол себептен сені батальон штабының бастығы етіп, 267-ші полкқа 
жібергелі отырмын. Қарсы емеспісің? 
- Қарсы емеспін, - дедім мен. - «Өнерді үйрен де жирен» және «Керек тастың 
ауырлығы жоқ» деген қазақ мақалы бар. Артиллерист өнерін үйренгенім рас. 
Артиллерияда жүріп кавалерист те болдым. Енді бұны да білуге ықыластымын. Отан 
қорғау үшін керек өнердің бәрін де білуіміз абзал ғой. 
- Дұрыс айтасың, - деді Чистяков қуана күлімсіреп. - Сен менің ойымды дәл түсініп 
тұрсың. Штаб өнері армиядағы ең үлкен өнер. Мен сені сол өнерді үйренуге жіберіп 
отырмын. 
Саған әзірге көрсететін қолма-қол көмегім мынау ғана. - Ол столының тартпасын 
ашып, маған Б. М. Шапошниковтың «Армияның миы» дейтін атақты кітабын ұсынды. - 
Осыны оқып, артынан маған қайтарып бергін. 
- Сеніміңізге рақмет, - деп басымды изедім де, комдив ұсынған кітапты алдым. 
Иван Михайлович мені екінші бөлмеге өзімен бірге шай ішуге шақырды. Шай үстінде 
ол өз өмірінен, өз тәжірибесінен біраз жайларды әңгіме етіп айтты. Мен оның өзіме 
байланысты қойған сұрақтарына қысқа ғана жауап беріп отырдым. 
Сөйтіп, мен батальон штабының бастығы болып жоғарыладым. Сенбесең мына 
куәлікті оқы, - деп Баукең қасындағы папкадан бір қағазды суырып алып, менің қолыма 
ұстатты да, өзі қайтадан шылым тартуға кірісті. 
Мен кағазды алып, оқып шықтым. Машинкаға басылған куәлікте былай деп 
жазылыпты: 
«Куәлік 
Берілді Бауыржан Момышұлы жолдасқа, себебі ол Жұмысшы-шаруа Қызыл 
Армиясының кадрында 267-атқыштар полкында батальон штабының бастығы болып 
қызмет істейді. 
Куәлік мерзімі 1940 жылдың 1 майына дейін. Адрес: Приморье өлкесінің Уссурий 
облысы. 
267-ші атқыштар полкы штабының бастығы Копкарев». 
Куәлікті окығаннан кейін оның штемпіліне көз жүгірттім. Онда мынадай сөздер бар 
екен: «СССР -ЖШКА. 105-атқыштар дивизиясының 267-атқыштар полкы, сап қызметі 
бөлімі. 14 декабрь 1939 ж. № 14/1239 Чернятин пос.» 
Куәліктің барлық сөздерін тегіс дәптеріме көшіріп алдым да, қағазын Баукеңнің өзіне 
қайтарып бердім. 
Автор. Сендім, Бауке.
Бауыржан. Сенсең сол. Ал енді саған Чистяковпен одан кейінгі жолыққанымды айтайын. 
Иван Михайлович деген кісі сырт тұлғасына, сөз әлпетіне қарағанда ұшқары мінезді 
адам сиякты көрінетін еді. Ал шындығында ол үлкен ойдың да, мол тәжірибенің де адамы 
болатын. Олай болатын себебі бар екен. Бұрынғы Тверь губерниясы, қазіргі Калинин 
облысының перзенті Иван Михайлович он жеті жасында өзі тіленіп солдатқа кетіпті. Содан 
он бес жыл бойына бір полкта болып, полк командиріне дейін көтеріледі. Жиырмасыншы 

жылдар командирлерінің аяқтарына шәркей киіп жүретін қиын-қыстау күндерінің бәрін де 
басынан кешіреді. Комдивтің: 
- Бір ротадағы 4-5 командирге бір пар ғана етік тиетін де, оны біз кезекпен киюші едік, - 
деген сезін өз кұлағыммен естігенмін. 
Отыз алтыншы жылы сауатты, тәжірибелі командирлер іріктеліп, Қиыр Шығысқа 
жіберілгенде Чистяковке де 92-атқыштар дивизиясына жолдама беріледі. Дивизия штабы 
оперативтік бөлімінің бастығы боп бірнеше жыл қызмет істейді. Содан біздің 105-ші 
дивизияға командир боп келді ғой. 
Иван Михайлович өзі де өте тәртіпті кісі екен, өзгеден де тәртіпті қатаң талап етті. Ол 
кісі жеңістің төрт шарты бар деп есептейтін. Ол шарттар: 1) жағдайды дәл ұғу, 2) тез әрі 
дұрыс шешім қабылдау, 3) штабтың іскерлігі; 4) солдаттың ерлігі мен табандылығы дейтін. 
Дивизиядан кетер-кеткенше осы мәселелерге үнемі назар аударып отырды. Өзінің 
іскерлігі, жігерлілігі, мол тәжірибемен ұштасқан білімінің арқасында Иван Михайлович 
біздің дивизиядан корпус командирінің орынбасары болып жоғарылап кетті. 
Содан кейін мен Чистяковпен 1942 жылдың басында қайтадан кездестім. Енді майор 
емес, генерал-майор Чистяковпен жүздестім. Панфилов өлгеннен кейінгі екі айдың ішінде 
екі командир орнынан босатылды да, дивизиямызға үшінші командир боп Чистяков 
тағайындалды. Он сегізінші январьда ол 8-гвардиялық Панфилов атындағы дивизияның 
штабы тұрған Нахабино селосына келді. Осы жерге барлық командирлер жиналып, жаңа 
комдивпен жүздестік. Мен оны бір көргеннен-ақ таныдым. Алғашында ол ма, ол емес пе 
деп шүбәланып келген едім. Өйткені өмірде фамилиясы бірдей кісілер көп кездесе береді 
ғой. Сөйтсем сол кісі, бұрынғы командирім екен. Денесі де сол төртбақ күйінде, мұрны да, 
иегі де үшкір қалпы. Қатты қажып, жүдегені көрінеді. Бұрынғысынша кісіге сәл күлімсіреп, 
шүйіле қарайды екен. 
Танысам да мен генералға қарай тұра жүгірмедім. Келіп тоқтаған жерімде 
қозғалмастан тұра бердім. «Генерал мені таныр ма екен, танымас па екен? Таныса - 
жақындармын, танымаса - үн-түнсіз жүре берермін» деп ойладым. 
Жұрт жиналып болған соң дивизия штабының бастығы И.И. Серебряков пен 
комиссар С. А. Егоров екеуі кезектесіп, біздің аты-жөнімізді, лауазым, дәрежемізді атап 
айтып, генералға таныстыра бастады. Аты бұрын аталғандар қасына барып, генералдың 
қолын алып жатты. Генерал әрқайсысымыздың бетімізге шүйіле қарап, іштей баға беріп, 
ойлы қалыпта тұрды. 
- Александр Фомич Галушко - дивизия саяси бөлімінің бастығы. 
- Подполковник Георгий Федорович Курганов - 857-ші артполктың командирі. 
- Майор Григорий Ефимович Елин - 1073-ші полктың командирі. 
- Полковник Зиновий Самойлович Шехтман - 1077-ші полктың командирі. 
- Капитан Бауыржан Момышұлы - 1075-ші полк командирінің орынбасары... 
- Тоқтаңыз, тоқтаңыз, - деді Чистяков комиссар Егоровтың сөзін бөліп. 
- Фамилиясы кім дейсіз, қайта айтыңызшы. 
- Капитан Бауыржан Момышұлы, 1075-ші полк командирінің орынбасары, - деп 
қайталады Егоров. 
- Бұл менің Момышұлым емес пе? - деді генерал маған қарай бұрылып. 
- Дәл солай, жолдас генерал, - дедім мен, - бір жүз бесінші Қиыр Шығыс 
дивизиясынан. 
- Астына Ақбоз ат мініп, беліне қылыш тағып жүретін? 
- Дәл өзі, жолдас генерал. 
- Қазір де қылышы белінде, Акбоз аты есік алдында байлаулы тұр,- деді комдивпен 
танысуға келгендердің бірі. Ол рас еді. Мен мұнда да Ақбоз ат мініп жүретінмін. Осында 
бір жерде әскери фотограф Нарциссовтың мені 8-ші гвардиялық дивизия Ақбоз атының 
үстінде түсірген суреті жатқан да болуы керек. 
Генерал бір адым шегініп, мені басымнан аяғыма дейін күлімсірей шолып шықты. 
Жаңа комдив бізді колхоздың қыстай от жағылмаған суық клубында қабылдағандықтан 
бәріміз де сырт киімдерімізді шешпегенбіз. Менің иығымда буркам бар еді. Елден ерекше 
боп тұрғаннан кейін содан шығарды ма, генерал: 

- Сіз казір Багратионға да, Чапаевқа да ұқсайсыз, - деді. 
- Жоқ, жолдас генерал, - дедім мен күлместен, жымимастан түсімді суыққа салып. - 
Мен тек Момышұлына ғана ұқсаймын. 
Генерал сәл бөгеліп, менің бұл жауабыма мән бере ой жүгіртіп өтті. Содан кейін 
қайтадан күлімсіреді де: 
- Иә, иә. Сіз 1938 жылғы Момышұлына өте ұқсайсыз. Солай емес пе? - деді. 
- Дәл солай.
- Сізбен кездескеніме өте қуаныштымын! - деп генерал құшағын жайды. Әкесі өліп, 
әркімнен сөз естіп, көзге түрткі болып жүдеп жүрген жетім баланы біреу есіркеп 
маңдайынан сипаса қандай болушы еді. Сол сияқты менің де ішімдегі қатты бұралған 
домбыра шегі сияқты бірдеңелер бырт-бырт үзіліп кеткен сияқты болды. Бірақ тез 
бойымды жиып, босаған көңілімді қатайтып алдым. Содан кейін қазақша қос қолымды 
қусырып кеудеме бастым да, генералдың алдына келіп, басымды иіп, тіземді бүктім. Алыс 
сапардан келген баланың әкеге берер сәлемін жасадым. Генерал екі иығымнан қапсыра 
құшақтап, орнымнан тұрғызды да, біз бір-бірімізді екі беттен кезек сүйістік. 
Өзге жұрт аң-таң күйде, тым-тырыс болып қалды. Генерал мені құшағынан босатты 
да: 
- Ғапу етіңіздер, жолдастар, - деп жан-жағына қарады. - Біз Қиыр Шығыста бірге 
қызмет етіп едік. Бұл менің батарея командирім, мен мұның дивизия командирі болдым. 
Міне, Москва түбінде мен баласымен кездескен әкедей болып тқрмын. 
- Әрине, әрине, - десіп кейбіреулер бас изесті. Кейбіреулер: «Дивизия командирлері 
осыны-ақ жақсы көре береді екен» дегендей, маған ала көздерімен қарасты. «Қалай 
қарасаң, олай қара, біздің бірге қызмет еткеніміз рас» деп, міз бақпастан мен тұрдым. 
Біздің бәрімізбен танысып болғаннан кейін жаңа комдив бізді қысқаша өз 
өмірбаянымен таныстырды. Біздің 105-дивизиядан корпус командирінің орынбасары боп 
кеткеннен кейін Чистяков Владивостоктағы әскери училищенің бастығы болады. Одан соң 
бұрынғы өзі орынбасар боп істеген корпусқа командир боп тағайындалып қайта келеді. 
Содан 1941 жылдың басында Бас штаб академиясына оқуға жіберіледі. Соғыс 
басталғаннан кейін Москваны қорғауға қатысады. Бірнеше күн бел шешпестен жүріп, 
теңізшілер бригадасын басқарады. Сөйтіп Москва түбінен немістерді кері қайтарған 
қаһарман құрамалардың сапында болады. Осы еңбегі үшін оған Қызыл Ту ордені мен 
генерал атағы беріледі. Сол алғы шепте жүрген қалпында Чистяков біздің дивизияға 
жіберіледі. 
- Жаңа капитан Момышұлы айтқандай, әр командир бір-біріне ұқсамайды, - деді ол 
сөзінің аяғында. - Багратион біреу, Чапаев дара күйінде қалады. Оның үстіне ешқашан да 
екінің бірі Панфилов бола алмайды. Ендеше мен сіздерге Панфиловтың орнын олқысыз 
басамын деп айта алмаймын. Бірақ титтей де болса Панфиловқа ұқсауға тырысамын. Бұл 
менің абыройлы борышым. Ал сіздер Панфилов бар кездегіден титтей де төмендемеуге 
тырысыңыздар. Сөйтіп, сіздер болып, біз болып, бәріміз Панфилов дивизиясының атағын 
түсірмейік, Отан үшін опат болған қадірлі генералдың атына кір келтірмейік. 
Осы сапардан мен полкқа қатты тебіреніп қайттым. Тебіренетін себебім құдай маған 
сезімтал, сергек жүрек берді. Оның үстіне, өтімді затқа өтпейтін нәрсені қалайда қосақтап 
сататын кейбір сатушылар сияқты, қыңырлықты және маған берді. «Бүкірді көр түзетеді» 
дейтін орыс мақалы бар. Ал әскерде қыңырды командир түзетеді. Әрине, командирдің 
бәрі бірдей қисыққа тез бола алмайды. Бола алмайтыны біреудің шеберлігі жетпейді, 
біреудің материалға әлі келмейді. Сөйтеді де оны түзетемін деп не сындырып, не бүлдіріп 
алады. «Материал» деп отырғаным адам, солдат екенін түсінетін шығарсың. Ауылда 
сынықты сипап отырып орнына түсіретін сынықшылар болады. Сол сияқты ақылды 
командирлер де ақырмай-ақ сені ырқына көндіріп, түзетіп алады. Түзетпесе сол қисық 
күйінде кәдеге жаратады. Өйткені олар қылыш қайқы болса да өз қызметін түзу 
атқаратынын біледі. Құдай мені қисық кып жаратса да, алдымнан ылғи жақсы 
командирлерді кездестірді. Кешегі пом- 

комвзвод Редин, полковник Коваленко, комбриг Дотоль, генерал Панфилов осындай 
өзгеше жандар еді. Олардың алдында Емельянов, Дубовик, Бархан тәрізді ұстаздарым 
тағы болды. 
Редин өлгенде бірге туған інімнен ажыраған іспеттендім. Коваленкоден ажырағанда - 
ағамнан, Дотоль кеткенде - әкемнен айырылғандай болып едім. Ал Панфилов опат 
болғанда - інім, ағам, әкем үшеуі қатар өлгендей күйге түстім. Көп күйзеліп, ішімнен көп 
күңірендім. Омір бойы Панфиловтың орнын өксеумен өтетін шығармын деп ойладым. 
- Сен өзің байқап, аңғарып жүрсің бе, білмеймін, - деді Баукең бұл тұста сөзін соза, 
жайлап айтып,- Адамдарда бір жаман әдет бар ғой. Ол - күншілдік, көре алмаушылық. 
Бүгінгіге жағыну үшін бұрынғыны жамандап шыға келушілік. Өзімді ғана мақта, өзгенің аты 
өшсін деушілік. Өлгеннің абыройын қызғанушылық. Оған деген сүйіспеншілікті суытып, 
оның атағына байланыстының бәрін аяққа таптауға тырысушылық. Осындай оңбаған 
әдеті барлар біздің дивизиямыздан да табылды. 
I 
Автор. Өткен жолы Сіз Панфилов дүниеден қайтып, дивизияға Чистяков келгенге 
дейін жетім баладай қамкөңіл күйде едік дедіңіз ғой. Оның мәнісін айтыңызшы. 
Бауыржан. Оның мәнісі мынадай. Панфилов 1941 жылы 18 ноябрьде опат болды. 
Чистяков біздің дивизияға 1942 жылдың 18 январында келді. Осы екі айдың ішінде бірінен 
соң бірі екі командир ауысты. Тұлпар дивизияның тегеуірініне шыдамады. Өйткені олар 
Тайбурылдың тізгінін ұстаған Қобыланды емес-ті. Ол екеуінің бірі аса ұшқалақ кісі болып 
шықты. Ұшқалақтығы сондай, әркімге шіңкілдеп соқтыға берді. Маған: «Сен Панфиловтың 
еркесісің. Сендей еркенің енесін ұрамын!» деп ұрынды. Тегі ол менің батальонымның 
қынаптағы қылыш сияқты, Панфиловтың резервінде болғанын, ал генерал қылышын 
қынабынан қиын-қыстау кездерде суырып қиямет кезеңдерде сілтегенін айтатын болар. 
Автор. Сіз өзіңіздің «Москва үшін шайқас» кітабыңызда дивизия командирлерінен тек 
Панфилов пен Чистяковты ғана көрсетіпсіз. Оның осындай себебі бар екен ғой. 
Бауыржан: Иә... 
Автор. Сіз атын айтпасаңыз да мен түсініп отырмын, Бауке. Панфиловтан кейін екі 
айда ауысқан екі командир Шелудько мен Ревякин. Сіз алдыңғысын айтып отырсыз ғой? 
Баукең бетіме ажырая қарады да, үндемеді. Сөзін әрі қарай жалғады. 
Бауыржан. Соғыста кімді кім еркелетеді? Соғыста өзге емес, өз баланды да әлдилей 
алмайсың. Панфиловтың мені еркелетпек тұрғай, қарамағында солдат боп жүрген туған 
қызының да маңдайынан сипауға мұршасы болған жоқ. Ал соғыс еркелікті емес, ерлікті 
ұнатады. Соғысқа ерке емес, ел бастайтын серке керек. Міне, осыны ұғуға миы жетпеді 
ғой оның. 
Автор. Мен Сіз жайында, 8-гвардиялық дивизия туралы архивтен көптеген материал 
көшіріп алдым, Бауке. Сонда Сіздің атыңызға жазылған мынадай әрі бұйрык, әрі жолдама 
қағаз бар: 
«Жолдама қағаз 
Аға лейтенант Момышұлына! 
Осыны алысымен Сізге полкке басшылық ету ісін майор Елинге тапсырып, 1075-
атқыштар полкына барып, полк командирінің міндетін қабылдап алу бұйырылады. 
Негіз: дивизия комаңдирінің нұсқауы. 
Штаб бастығы полковник (Серебряков) 
Соғыс комиссары 
Аға баталъон комиссары (Погорелов) 
4 декабрь 1941 ж.» 
№4/0412 
Осылай деп штаб бастығы мен комиссар екеуі қол қойып, мөр басқан. Бірақ Сіз 1075-
полкке командир емес, орынбасар болдыңыз ғой. Бұл да сол аласапыран кезеңнің ізі емес 
пе? 
Бауыржан.Ол қағазға комдивтің қолы қойылмағаннан-ақ білініп тұр ғой. Ертең қағазда 
менің қолым жоқ деп, тайқып беруге жақсы емес пе? Ал, Панфилов полк командирі тұрғай, 
батальон командиріне жіберген бұйрығына дейін өзі қол қоятын. 

Автор. Дұрыс айтасыз. Мәселен, генералдың батальон командирі Сізге жолдаған 
бұйрығының фото көшірмесі де бар менде. Онда былай деп жазылған: 
«Серкия Г. 
1073-аткыштар полкы 1-ші батальонының командиріне 
ЖАУЫНГЕРЛІК ТАПСЫРМА № 014 
316-шы дивизияның 
штабы, Гусеново 
18. 11.41 ж. 4.00 
1. Лысцево, Шишкиноны дұшпанның танктерімен жаяу әскері басып алды. 
Матренинода 50-ші атты әскер дивизиясы шеп құрып жатыр. 
Бұйырамын: 
2. Танк қаупі күшті аудан Матренино станциясын, Горюны мен Покровское селоларын 
танкпен күресетін отрядтың (ПТО) 768-ші артполкымен және 1-ші гвардиялық танк 
бригадасының 6 танкі, сол сияқты мотоатқыштар батальонымен бірлесіп, табанды түрде 
қорғауға тиіссіз. 
М і н д е т: Жаудың жаяу әскері мен танктерін Волоколамск, Истра тас жолына 
шығармау. 298,0 биігі ауданына күшейтілген күзет қойыңыз. 
Менің командалық пунктім Гусеново. 
Орындалуын 18.11. 41 ж. 8.00-де хабарлаңыз. 
Дивизия командирі 
Генерал-майор (Панфилов). 
Дивизия военкомы 
аға батальон комиссары (Егоров). 
Штаб бастығы полковник ( Серебряков). 
1 -ші бөлімнің бастығы 
капитан (Гофман) ». 
Бауыржан. Иә, бұл менің Панфиловтан алған ақырғы бұйрығым болды. Оқып 
болғаннан кейін генералдың хатын планшетіме салмай, төрт бүктеп гимнастеркамның 
омырау қалтасына жайғастырдым да, бұйрықты орындау қамына кірістім. 
II 
Автор. Ол жағдайды Сіз «Москва үшін шайқастың» екінші кітабында толық 
жаздыңыз ғой. 
Бауыржан. Иә. Ондағы оннан аса тарау сол кездегі жағдайды сыпаттауға және 
біздің генералдың соңғы бұйрығын қалай орындағанымызды баяндауға арналды. Генерал 
қағазға аталған қыстақтарды «табанды түрде қорғауға тиіссіз» деп көрсеткенімен, дивизия 
саяси бөлімінің нұскаушысы Федор Толстуновтан ауызша айтқан сәлемінде «бүгін мен 
ертең шыдап берсін, әсіресе, тас жолдың бойындағы Горюныны қолдан шығармай мықты 
ұстасын» депті. 
Шыбын жанды шүберекке түйдік те, генералдың бұйрығын орындауға кірістік. 
Табанымызды Горюныға тас қып тіреп, тапжылмастан жатып алдық. Бұл екі қолды басқа 
жастап, окоп ішінде қаннен-қаперсіз шалжиып жату деген сөз емес. Мұның мәнісі шарт 
етіп аспан жарылғандай болып жүздеген жау снарядтары ажал боп ысқырып, ысылдап, 
зуылдап үстіңнен төніп келе жатқанда төбе құйқаң шымырлап соны естіп отыру деген сөз. 
Мұның мәнісі сол снарядтар жарқ-жұрқ етіп жарылып, арс-ұрс етіп топырақ қапқан сәтте 
отырған окобың солқ ете түсіп, жүрегің аузыңа тығылса да соған тырп етпей шыдау деген 
сөз. Мұның мәнісі жау самолеттері үстіңе шығып алып келі түйгендей төбеңнен бомбамен 
түйгіштегенде соған көну керек деген сөз. Оқ, жарықшақ тиіп, жанындағы серіктерің көз 
алдында жан тәсілім етіп жатқанда, тамағыңа ыстық тас кептелгендей болып, жаның 
қинала қайғыру деген сөз. Сөйтіп жатып, окобыңа қарай жортып келе жатқан темір 
аждаһа-танктермен айқасу, оларға бір-бірлеп қара кебін кигізіп, қара түтінге орау деген 
сөз. Қара құрымдай қаптап келе жатқан жаяу әскерге қорғасын оқты қарсы алдынан 
соққан темір жаң- 
бырдай жаудырып, жайпап, тірісін беттетпей кері қайтару деген сөз. Бұл жанталасып кейін 
шегіну, аласұрып алға ұмтылу деген сөз. Не жау сені жермен-жексен етіп таптап кетуі 

керек, не жаудың бетін шиедей қылып сенің ілгері бастырмай ұстап тұруың керек. Мінеки, 
тосқауылға қалған бөлімшеге тағдырдың тартар сыйы осы. Екінің бірі, басқа ешқандай 
жол жоқ. 
Бұйрықты алған күні түске дейін біздің жігіттер жаудың үш танкісін құртып, талай 
әскерін жер жастаңдырды. Батальон түстен кейін де олардың бірнеше атакасын 
тойтарды. Кешке қарай олар атакаға тағы әзірленіп жатты. Осы кезде маған мынадай бір 
батыл ой келді. Күн болса суық - отыз градус аяз. Бұлардың емешесі құрып тұрғаны кешке 
дейін осы Горюныны алып, түнде осында рақаттанып ұйықтап шығу ғой. Горюныны алса 
бұлар түнге қарай бәрібір ілгері баспайды, жайбарақат жайлы төсекке жантаяды. Ендеше 
олардың осы атакасын тойтарғаннан кейін батальонды Горюныдан шығарып, орман ішіне 
шегіндірейін. Немістер келіп мұнда жайғассын. Сол кезде батальонның жұдырығын 
мықтап 
түйіп әкеп, бұларды қапыда қайтадан түйгіштейін.
Осы шешімге табан тірей бергенімде екінші бір күдік көлбең ете қалды. Берік жатқан 
батальонды орнынан тұрғызып сен қаша жөнелгенде, ол Горюныға қарамай, соңыңа түсіп 
қуып берсе қайтесің. Онда сен қыстақты әдейі тастап, генералдың бұйрығын қасақана 
орындамаған боласың деді күдік. Жок, немістердің өйтерлік шамасы жоқ. Олар Горюныға 
кірсе, одан аттап ілгері баспайды. Сонда оларды біз жақсылап жамсатамыз. Бұйрықты 
орындау деген қойған жерде қақайып қатып қалу емес қой. Ол бұйрыкты әр түрлі маневр 
жасап та жүзеге асыруға болады. Біздің міндетіміз жауды осы арада кідірте тұру. Олай 
болса дұшпанмен ары итерісіп, бері итерісіп, теке тірес боп тұрғанша, оны жаңағыдай 
айла жасап, күйрете неге кідіртпейміз. Біздің мақсатымыз жаудың техникасы мен тірі күшін 
көптеп құрта беру ғой. Сөйтсек бізге кім ұрысады. Қазақта «Апама да барайын, 
тайлағымды да үйрете келейін» деген нақыл сөз бар. Сол айтқандай, бұйрықты да 
орындасақ, немістерді де ойсырата кұртсақ бізге кім кінә тағады? 
Ақыры, күдік жеңілді де, батылдық бел алды. Жаудың кезекті атакасын 
тойтарғаннан кейін мен Горюныны тастап шығындар деп батальонға бұйрық бердім. Мұны 
естігенде Толстуновтың көзі бақырайып кетті. 
- Мұның не, есің дұрыс па? - деді. 
- Дұрыс, - дедім мен. Содан кейін оған ойымды айтып түсіндірдім. Алғашында ол 
менің көңіліме келген күдіктің сойылын соғып тұрды да, артынан: 
- Жарайды, нар тәуекел. Бір іс бастаған екенсің, артын күтейік, - деді. 
Сонымен біздің батальон тас түйін боп, Горюныдан шықты да, соның желкесіндегі 
орманға келіп кірді. Оны көрген немістер орыстар қашты деді де, алдарына екі танк 
салып, өздері төрт-төрттен сапқа тұрып, шұбалған ұзын колонна болып Горюныға 
ұмтылды. Дүрбімен қарап санап тұрмыз, шамасы төрт жүз қаралы адам. Олар деревняға 
жетісімен танктерін, зеңбіректерін тастай салып, үй-үйге сүңгіп кірді де кетті. Біраздан 
кейін көшеде бақыртып тауық, шыңғыртып шошқа қуып, мәре-сәре болды да қалды. Бұл 
кезде біз үш топқа бөлініп, деревняны үш жағынан қоршауға алдық та, олардың аузы 
ыстық асқа енді тие бергенде ойранды салып кеп жібердік. Екілене соққан үш топ 
немістердің күл-талқанын шы- 
ғарды. Тура оларды жусатып салдық. Танк, зеңбіректер бір оқ шығармастан өңкиіп-өңкиіп 
көшеде қалды. Құтылса бір он шақты-ақ адам құтылып кеткен болуы керек, өзгесі тегіс 
кұрыды. Сөйтіп біз екі танк, екі зеңбірек, толып жатқан арба, төрт станокті пулемет 
олжаладық. Үш штаб машинасы тола документтерімен қолымызға түсті. Толстунов мені 
құттықтап жатыр. 
- Бұйрықты беруін берсем де, ойым орындалмай қала ма деп зәре-құтым қалған жоқ, 
Федя... Жігіттерге рақмет, - дедім мен. 
III 
Автор. Содан кейін не болды, Бауке? 
Бауыржан. Содан кейін үй-үйді аралап жүріп, оларға жайғасқан жігіттерге рақмет 
айтып шықтым. Келе сала күйреген неміс батальоны штабының барлық документтерімен 

артындырып-тартындырып, өзім генералдың атына жауынгерлік ақпар жазып, түнделетіп 
батальон штабының бастығы Рахимовты дивизия штабына жөнелттім. 
Түнде қатты ұйықтап кетсем керек, біреу иығымнан қозғап оятады. Атып тұрсам - 
Рахимов екен. 
- Гусеноводан келдім. Ондағылар қатты қуанып қалды. Мынау Сізге жолдаған 
Серебряковтың хаты, - деп Хабиболла маған рапорт берді де, умарланған дәптер бетіне 
қызыл қарындашпен жазылған біздің дивизия штабының бастығы Серебряковтың хатын 
қолыма ұстатты. Ашып оқып жіберсем, мынадай сөздермен басталған екен: «Жолдас 
Момышұлы! Генерал да, біздің барлығымыз да сіздің жұмысыңызға ризамыз...» Содан 
кейін генералдың асығыс түрде командашыға кеткенін, бізге рақмет айтып, алдағы 
уақытта да абыройлы болуға тілек білдіргенін хабарлапты. Мұндайда «қатыны ұл 
тапқандай қуанды» дейді ғой қазақ. Ал мен қатыным бір ұл емес, бес ұл тапқандай 
қуандым. 
Сонымен, не керек, біз қасық қанымыз қалғанша жаумен күресіп, генералдың 
жоғарыдағы №014 бұйрығын орындадық. Басқа бөлімдеріміздің жылжып, кейін шығып 
жайғасуларына жағдай жасадық. Біздің бұйрықты орындауымызға «Катюша» 
дивизионының командирі капитан Кирсанов, дивизия артполкының командирі 
подполковник Курганов пен артиллерия бастығы подполковник Марков ойдағыдай 
адамшылық, азаматтық, тіпті туысқандық көмек көрсетті. Олар шегініп, екінші позицияға 
ауысқаннан кейін біз жаумен тағы бір күн бетпе-бет арпалыстық та, үшінші күні қоршауда 
қалдық. Бізге көмекке берілген танктердің септігі тимеді. Олардың топас подполковник 
командирі бізге тек қорғаныста тұрындар деп айтқан деп, батальонға көмек бермеді. 
Мотоаткыштар батальоны бірінші күні бұғып жатты да, екінші күні ешкімге айтпастан кейін 
қарай шегініп, қашып кетті. Жау өтінде жалғыз қалған батальон қансырады. Сергей Танков 
сияқты ержүрек рота командирінен айрылдық. Ондаған асыл жігіттер опат болды. 
Батальон менің өз денем, өзімнің тұла бой, тұтас тұлғам еді. Оған тиген оқ, кірш-кірш кіріп, 
менің тәнімді де тілгілеп жатты. Оққа ұшқан әрбір солдатпен бірге өз денемнің де 
клеткалары қоса өліп жатқан сияқтанды. Енді маған батальонның қалған күшін 
шашыратпай, шумақтай жинап алып кейін шегінуден басқа жол қалмады. Генералдың 
бұйрығын орындадық. Ендеше батальонға ешкімнің ренжитін де, ұрысатын да жөні жоқ. 
Ендігі міндет қоршауда қалдык деп ұнжырғаны түсірмей, батальонды найзалы 
винтовкадай кезей ұстап, жолыққан жауды жайратып өтіп, дивизияға қайта қосылу болды. 
Біздің бөлімдердің тактикалық есеппен жоспарлы түрде қалдырып кеткен жерлерін 
иемдене ілгері ұмтылған немістерден қалыспай, қатарласа қозғалып бердік. Олар 
масайрап Волоколамск тас жолымен келеді. Тас жолды қуалай созылған орман ішімен 
оларды мысықтай аңдып біз келеміз. Ойымыз мына немістердің алғы шепке дүмін 
тигізбей тұрып, өздерімен жағаласа барып, ілгері өтіп кету. 
Соғыста солдат сорлыны аңдитын жау көп қой, қарағым. Оған алдан атылған оқ та, 
снаряд та, мина да, төбеден төгілген бомба да - бәрі жау. «Ордағы солдатка оқ өтпейді» 
деп баяғыда комбриг Дотоль айтқандай, оқтан қорғанарсың, снарядтан сақтанарсың, 
бомбадан да құтыларсың. Бірақ солдатты құтқармайтын тағы бір жау бар. Ол - ұйқы. Қазақ 
атамыздың «ұйкы - дұшпан» деген даналық сөзін бала күнімізде ауылдағы 
ақсақалдарымыздың аузынан сан рет естісек те, соның мәнін ұғыппыз ба, қарағым. Оның 
мәнін соғыста бір-ақ ұқтық қой. Жалғыз бұл ғана емес, соғыс аталарымыздың талай асыл 
сөздерінің мағынасын ұктырды бізге. «Ат басына күн туса - ауыздықпен су ішер, ер 
басына күн туса - етікпенен су кешер», «Балапан басына, тұрымтай тұсына», «Атадан ұл, 
анадан қыз айрылып, көл қылып көздің жасын ағызамын» деген сияқты нелер сөздердің 
шындығын сездік қой сонда. 
Сөйтіп, үш күн бойына немістердің артиллериясына алдырмаған, танктерінен 
тайсалмаған, бомбалауына болмаған батальонды әп-сәтте ұйқы өлтіріп кете жаздады. 
Немістермен жанталаса жарысып келе жатқан біз Гусеново орманының шетіне іліктік. 
Әри- 
не, дивизия штабы бұрынғы орнында жоқ болып шықты. Дивизияның ізін шолып, 
бағдарын білуге шолғыншылар жібердік те, олар келгенше екі сағаттай демалуға 

ұйғардык. Әрбір он адамның алтауын ұйықтатып, төртеуін табандарынан тік тұрғызып 
қойдым. Сөйтіп бір сағаттан кезек ұйықтасын дедім. Бұған дейін өзім де ұйықтамай, 
ешкімді де ұйықтатпай аюдай ақырып келе жатқанмын. Өйткені жорық, ұрыс кезінде 
ұйқыға кеткен солдат - өлі 
солдат. Оны әке-көке деп ешқашан да оята алмайсың. 
Колоннаны аралай шығып, бір үлкен ақ қайыңның қасына келіп, соның оқ тиген 
қабығын алақаныммен сипап, иығыммен сүйене бергенім есімде. Қайыңның әппақ 
қабығын әйелімнің иығы деп ойлап қалдым ба, қайдан білейін, әйтеуір соған сүйене сала 
қор етіп ұйықтап кетіппін. Әйелді ойласаң-ақ қырсыққа қамалдың емес пе, ақ қайың мені 
құшағына алып, әлдилей жөнеліпті... Оқ алмаған солдатты ұйқы осылай үн-түнсіз байлап-
матап ала 
қойыпты. Есінде ме, Қобыланды батырды ұйқы жеңгенде жауларының жиналып келіп, 
байлап алатын жері бар еді ғой. Дәл сондай боп, батальон батыр да қолға түсіп қала 
жаздады.
Алғашында құлағыма алысырақтан пыр-пыр атылған автомат даусы келді. Ол өше қалған 
сәтте «өзі автомат па, пулемет пе» деп ойладым. «Неміс пулеметі дүңкілдей атылса керек 
еді. Біздікі сақ-сақ етіп зіркілдей жөнелуге тиіс. Екеуіне де ұқсамайды. Автомат болар» 
дедім. Сөйткенше болған жоқ, әлгі үн сәл жақындай түсіп қайтадан естілді. «Ә, автомат 
екен» дедім. Оған қарсы тіпті жақыннан қақала шығып, ұзағырақ безілдеген тағы бір үн 
шықты. «Бұл да автомат» деді санам. Дүбірлеп, дүркіреген аяқ дыбысы білінді. «Ат 
шапшаң», «аш көзіңді» деген таныс дауыстар естілді. Көзімді ашайын десем, аша 
алмаймын. Тұрайын десем, тұра алмаймын. Айналада не боп жатқанын білмеймін. 
Жақындағы дүбір ұзап барады, алыстағы автомат үні жақындап келді. Жақыннан 
шыңғырған әлдебір жылқының үні құлағыма келді. Көзімді ашып алып, жан дәрмен 
орнымнан атып тұрдым. Жан-жағыма қарасам, батальоным быт-шыт боп қашып барады. 
Үстеріне ақ халат киген бір взводтай неміс оларға оқ атып, маған қарай қаптап келеді. 
Таяу жерде тұрған кухнялардың жегулі тұрған аттарының біріне оқ тиіп, құлап түсіпті. Ол 
жанталаса артқы аяғын сермеп жатыр. Айналамнан оқ зу-зу үшкіріп өтеді. Төбе құйқам 
шымырлап, денем ағаш боп сіресіп 
қалған сияқтанды. Пистолетімді суырайын десем қолымда жан жоқ, дабыстайын десем 
аузым икемге келмейді. Біткен, құрыған деген осы екен деп ойлап, қададай қақшиып, 
мелшидім де қалдым. Сол сәтте: 
- Кейін! Кейін жүгіріңдер, комбат қалып қойды! - деп ышқына айғай салған 
Толстуновтың үні құлағыма келді. 
IV 
Автор. Оның арты не болды, Бауке? 
Бауыржан. Оның арты жүн-түтін атысқа айналды. Менің жанымнан оқ екі жаққа 
қарай ерсілі-қарсылы зымырады. Менде енді қозғалуға дәрмен қалмады. Көзім 
қарауытып, енді оқ тиеді-ау, енді құлаймын-ау деп тұрғанда батальон жақтан біреудің 
«ура!» деп айғай салған даусы шықты. Топ-топ дүрсілдеген аяқ дүбірі естілді. 
- Ағатайым-ай, барсың ба? - деп ентіге жүгіріп, ең бірінші боп келіп мені Жалмұхамед 
Бозжанов құшақтай алды. Екеуіміздің де көзімізден жас ыршып кетті. 
Ажал адамға әр түрлі бейнеде келеді. Оқ, от, су, аштық, ауру болып аңдиды. 
Осылардың бәрін бірінен соң бірін соңыма салып, екі көзі екі тесік болып үңірейген қу бас 
ажал саудыраған саусағын маған қарай сан рет созып еді. Бұл жолы ол мойныма ұйқының 
арқанын лақтырып, бұлқынта буалдырық салған еді. Бірақ жауынгер серіктерім, адал 
достарым, болат батальоным мені бұл тұзақтан да құтқарып әкетті, қарағым. Бұл ұрыс 
небәрі он минутқа ғана созылды. Алайда, осы он минут ішінде мен дәл бір он жылға 
қартайған шығармын деп ойлаймын. 
Сонымен батальон қоршаудан шықты. Домна пешінің маңында болғаның бар ма 
еді? Басына киіз қалпақ киген болат қорытушы қазанда от боп балқып жаткан болатты 
қолындағы ұзын көсеуімен жан-жағына от шашырата көсеп-көсеп алмайтын ба еді. 
Руданың ерімей жатқан тұсын танып, оған көсеуін және сілтейді. Сөйтіп ол қолындағы 
көсеу арқылы қазандағы құрыштың тегіс балқуына көмектеседі. Жарқ-жұрқ жалын шашып, 

бұрқ-сарқ қайнап жатқан құрыш оттың ортасын сұққылап-сұққылап суырып алған ұзын 
көсеу сияқты, ұзын колонна боп шұбатылып орманнан шығып, біздің батальон 1941 
жылдың 21 ноябрінде таңертең дивизия штабы тұрған деревняға қарай бет түзеді. 
Батальон қызыл оттан суырылған құрыш кесеу болса, онда басына киіз қалпақ киген 
болат балқытушы генерал Панфиловтың өзі деп ойладым мен ішімнен. Содан кейін 
осыдан бір ай бұрын, бес күн, бес түн қоршауда болып, 20 октябрьде батальонның 
дивизияға келіп қосылғаны есіме түсті. Сондағы генералдың алдымнан шығып, рапорт 
беруге мұршамды келтірмей алақанымды қос қолдай қысып, әкемдей еміреніп, шексіз 
қуанышпен қарсы алғаны көз алдыма келді. 
Иван Васильевичті бұл жолы да сейтіп қуантамыз деп масаттандым көңілімді қуаныш 
кернеп. 
Содан кейін жүріп келе жатқан саптың алдына Толстуновты қалдырып, өзім 
бүйірден тұрып, батальонға көз салдым. Жігіттерім рота-рота болып, еңселерін көтере 
ұстап, аяқтарын адымдай басып келеді. Жол шетіне шыққан мені көргеннен кейін 
бойларын 
жиып, одан сайын ширақтана түсті. Өз роталарын бастап Ефим Филимонов, Семен Краев, 
Жалмұхамед Бозжанов (оны Танковтың орнына тағайындағанмын) бара жатыр. Бір тұста 
фельдшер Киреев, лейтенант Борисов, аю денелі артиллерист Андреев кетіп барады. Әр 
жерден Курбатовтың, Синченконың, Хасеновтың төбелері көрінеді. Ең соңында кеше 
жігіттер байлаған бір танк олжасы бар аспаз Жан Пайзиев томпаңдап ол кетіп барады. 
Жаяулардың артынан атқа жегілген зеңбіректер, доңғалақты кухнялар, жаралылар 
тиелген арбалар ұзын көш боп шұбалып олар келеді. Соларға көз салып, сыртым сұсты 
көрінгенмен, іштей тебіреніп тұрдым. «Отқа салса күймейтін, суға салса батпайтын болат 
батальонным менің! - дедім өз-өзімнен күбірлеп. - Батыр жігіттерім, асыл азаматтарым, 
айналдым сендерден. Айналдым осындай ұл тауып, тәрбиелеген аналарың мен 
аталарыңнан сендердің!». 
Деревняға жарты шақырым қалғанда алдымыздан бір салтатты шауып шықты. 
Тоқтатып жөн сұрадық. Бір бөлімшеге асығыс кетіп бара жатқан шабарман екен. 
- Мынау тұрған Колпаки деген деревня, дивизия штабы осында, - деді ол. - Бірақ... 
генерал Панфилов қайтыс болған. Оның орнына Шелудько деген полковник командир боп 
келді. 
Осы қаралы хабарды айтты да, ол атына қамшы басып жөнеле берді. Панфилов 
өліпті деген хабар тарағанда батальон дауыл шайқаған сансыз теректей теңселіп кетті. 
Арсаландап алыстан келген жолаушыға үйіне кіре бергенде «әкең өлді» деп естірткенмен 
бірдей болды бұл хабар. 
Жаңа ғана екпінді келе жатқан біздің еңсеміз түсіп кетті. Бес жүз метр жерге 
сүйретіліп әрең жеттік. Батальонды штабтың қасына сапқа тұрғыздым да, баяндайын деп 
өзім ішке кірдім. Бұл жолы маған құшағын жая ешкім де қарсы шыққан жоқ. Штабта 
полковник Шелудько, дивизия комиссары Егоров және штаб бастығы полковник 
Серебряков үшеуі отыр екен. Мен Шелудькоға қарап: 
- Жолдас полковник, 1073-ші полктың 1-батальоны генерал Панфиловтың 
тапсырмасын орындап, дивизияның қарамағына келді. Баяндап тұрған батальон 
командирі аға лейтенант Момышұлы, - дедім.
- Іһі... «генерал Панфиловтың тапсырмасын...», - деп полковник мені кекегендей боп 
езуін тыржитты. - Панфиловтың емес, Қызыл Армияның тапсырмасын деңіз, жолдас аға 
лейтенант. 
- Маған бұйрықты Қызыл Армияның генералы Панфилов берді. Мен соны айтып 
тұрмын, жолдас полковник. 
Егоров пен Серебряков мойындарына су кеткендей бұқиып, төмен қарады. 
Полковник езуін тағы бір тыржитты да: 
- Батальонды өз полкыңызға апарып қосыңыз, - деді. 
Мен штабқа аяғымды ширақ басып, жіті аяндап кірген сияқты едім. Штабтан 
батальонның қасына келгенде, әкенің өлгеніне көзі жетіп, оның қаңырап қалған кара 
шаңырағынан құр сүлдері шыққан жолаушы жігітке ұқсадым. Өткен жолы дәл осылай 

қоршаудан шығып келгенімізде Панфилов батальонды алдымен дивизия штабының 
басында тамақтандырып, жігіттерге жылы сөз бен алғысын айтып, содан кейін полкке 
жөнелтіп еді. Бұл жолы олай болмады. Екі күннен бері нәр татпаған жігіттер ішектері 
шұрылдап, полкке дейін тағы да он шақырым аш салпақтайтын болды. Соған ашуландым 
ба, әлде жігіттерді ширатайын дедім бе мен оларға құшырлана қатты айғайлап команда 
бердім: 
- Батальон! Оңға! 1073-ші полктың штабына қарай қарыштаңдар! - дедім де, өзім 
Толетуновтың қасына келіп, онымен қатарласа аяндадым. Осымен бәрі де түсінікті болды. 
Ұрыстан қалжыраған, ұйқыдан қажыған, әрі ашыққан азаматтар қыңқ етпестен соңымнан 
ілесіп жүре берді. 
Ал полктегілер бізді әлдеқайда жылы қарсы алды. Полк командирі майор Елин мен 
комиссар Логвиненко бізді салтанатпен қарсы алмақ боп, алдымызға бір ротаны тізіп 
құрметті қарауыл қойыпты. Мен батальонды тоқтатып, оңға бұрып, сапты тегістеп болдым 
да, қатар тұрған ол екеуіне рапорт бердім. 
- Жолдас командир! Жолдас комиссар! Сіздердің қарамақтарыңыздағы полктың 
бірінші батальоны генерал Панфиловтың тапсырмасын орындап, қайтып келді, - дедім. 
Полк командирі Елин менің рапортымды қабылдады да, қатты сілкіп қолымды қысты. 
Комиссар Логвиненко «Командир саған қолын ғана берді. Міне менің сені қалай 
құрметтейтінімді көрдің бе?» дегендей, қапсыра құшактай алып, екі бетімнен кезек сүйді. 
Содан кейін тоқталмастан сөз сөйлеп кетті. Сөйлей білетін заржақ кісі еді. Бізді 
Панфиловтың тапсырмасын абыроймен орындап келгенімізбен құттықтап, жұртты ұйытып 
тастады. Сендерді өліп қалды деп есептеп едік деді. Арасына Жамбылдың 
«Ленинградтық өренім» атты өлеңінің жаттап алған бір шумағын да қыстырып жіберді. 
Панфиловтың дәстүрін сақтайық деп келді де, дереу «Жаңа командирдің басшылығымен 
жана жеңістерге жетейік», «Жаңа командир бізге былай деді», «Жана командирдің 
салиқалы нұсқауы әрқайсысымыздың жадымызда болсын» деп екінші әнге көшті. Ең 
соңында ол бізге Панфиловтың 18 ноябрьде қаза болғанын естіртті. 
Мінеки, ол бұйрықтың тарихы осылай, карағым. 
V 
Автор. Рақмет, Бауке. Бұл әңгіме полк командирі кезіңізде Сізге дивизия командирі 
өзі қол қоймай комиссар мен штаб бастығына қол қойдырып жіберген бұйрықтан шығып 
кетті ғой. 
Бауыржан. Иә, мен Панфиловтың батальон командиріне берген бұйрығына да өзі 
қол қоятынын айттым. 
Автор. Айтпақшы Панфиловтың осы бұйрығына байланысты Сізге бір айтайын 
дегенім бар еді. 
Бауыржан. Айтқын. 
Автор. Осы бұйрықтың көшірмесін Сіз «Генерал Панфилов» атты кітабыңызда 
келтіргенсіз, Бауке. Бірақ бұйрыктағы «Матренинода 50 кд шеп кұрып жатыр» деген сөз 
кітаптың 112 бетінде «Матренинода номері жоқ атқыштар дивизиясы (сд) шеп құрып 
жатыр» деп қате кетіпті. Сол сияқты Покровское деген село - Мокровское, 768 артполк - 
атқыштар полкі болып жүр. Әрине бұл Сіздің емес, Сізге көмекші ретінде бұйрықтың 
көшірмесін салыстырып оқыған адамның кінәсі. Ол қатені Сіз генерал Доватордың атты 
әскер корпусына қарайтын 50 кавдивизия екенін білмегендіктен жіберді деп отырғамын 
жоқ, Бауке. Кітабыңыздың кейінгі басылымында мұндай тарихи деректердің дұрыстығын 
ескеруіңіз керек дегенім ғой. Оның үстіне фото көшірмеде оның қандай дивизия екені 
көмескі шығыпты, «д»-сы айқын да, оның алдындағы әрпі адам танығысыз. 
Бауыржан. Оны сен қалай айқындадың? 
Автар. Менің қолымдағы архив көшірмелерінде «Волоколамск операциясы» деген 
документ бар. 16 армия оперативтік бөлімінің 1-бөлімшесінің бастығы майор Соколов қол 
қойған сол документе Москва түбіндегі 1941 жылы 14 октябрьден 16 ноябрьге дейінгі 
ұрыстардың қысқаша сыпаттамасы берілген. Сонда бұл ұрыстарға 50-ші кавдивизия мен 
786-ші артполктың қатысқаны көрсетілген. 

Баукең маған сүзе қарады да, үндемеді. Бұл кісі маған иланбай отыр ма деп ойладым
да, сөзімді әрі қарай жалғадым.
Автор. Бауке, бұл Қорғаныс Министрлігінің архивінен алынған документ. Сенбесеңіз өзіңіз 
қарарсыз: «Ф. 16 А. ОП. 5916,д. 54-57, л. 1-4». 
Бауыржан. Ой, сен өзің документшіл екенсің ғой. 
Автор. Жұрт Сізге өтірік айтсаңыз да сенеді. Ал маған документ болмаса кім сенеді, 
Бауке? 
Бауыржан. Сонда сен мені өтірікші демексің бе? 
Автор. Жоқ, Бауке, жай әшейін сөздің сірәғысы ғой. 
Баукең менің бұл сөздерімді тындаған жоқ, әлдене ойына түсіп кеткендей, басын 
темен салып, үнсіз отырды. Сәлден кейін барып еңсесін көтерді. 
Бауыржан. Иә. Генерал Доватор генерал Панфиловтан бір ай кейін қаза тапты. 
Екеуі де ел үшін еңіреп туған ер еді. Екеуі де жас кетті: Панфилов қырық сегізінде, 
Доватор отыз сегізінде опат болды. 
Автор. Сол ерлер қорғаған өмірдің рақат, қызығын қазіргі жастар көріп жатыр. 
Бауыржан. Жастар әкелердің қанымен келген рақатты қадірлей білсе екен. Елді, 
жерді сол ерлерше сүйіп, Отан үшін отқа түсуге әзір бола білсе екен... Ал, жарайды. Менің 
бір күдігім болып отыр. 
Автор. Қандай, Бауке? 
Бауыржан. Сен оқушынды жалықтырып алып жүрмес пе екенсің деген. 
Автор. Себеп? 
Бауыржан. Өйткені екеуіміз сәл бүйректеу әңгімеге түсіп кеттік. Біздің бүгінгі 
әңгімеміздің желісі Чистяков туралы емес пе? Енді соған оралсақ деймін. 
Автор. Құп, Бауке. 
Бауыржан. Жоғарыда Нахабино селосынан Чистяковпен жүздескеннен кейін қатты 
тебіреніп қайттым дедім ғой. Рас, Панфилов өлгенде мен өзімді де, дивизияны да 
бақытсыз екен деп ойладым. Сол ойда ұзақ жүрдім. Оқ пен оттың ішінде жүрген екі ай - аз 
уақыт емес, қарағым. Енді міне, дивизияға командир болып Чистяков келді. «Жоқ, біз 
бақытсыз емес екенбіз» деген қорытынды жасадым. Солдаттың бақыты дегеннің не екенін 
түсінесің ғой сен. Ол командирден қатын әпер демейді, пәтер сұрамайды. Немесе мені не 
кандидат, не доктор етіп, ақшамды көбейт, қызметімді жоғарылат демейді. Оған тек қана 
бейіл, ықылас, 
адамгершілік қатынас қажет. Қатесі болса қатты айтқанға солдат ешқашан да ренжімейді. 
Бірақ кемшілігімді қорламай көрсет дейді. Бұйрығынды дұрыстап беріп, өлімге айдасаң да 
жылы қабақпен жұмса дейді. Міне, оның бақыты осы. Ал командирін шын сыйлаған солдат 
жаудан жеңілмейді, өлімді де жеңіп шығады. Өйткені оның бойында бұйрықтың күші ғана 
емес, ар мен ұяттың, командирге, қолбасшыға деген сүйіспеншіліктің күші қоса жүреді. 
Бұл 
жеңіс үшін аса қажетті фактор. Суворовтың, Кутузовтың солдаттарының жеңімпаз 
болуының негізгі себебі осында жатыр. Ал жүздеген, мыңдаған жауынгерге өзіңді жақсы 
көрдіру оңай іс емес, қарағым. Оған ең алдымен ақыл, қайрат, адамгершілік қажет. 
Ал енді мен саған дивизияға Чистяков келген кездегі жалпы жағдайды айтып 
түсіндірейін. Мұны жазасың ба, жазбайсың ба - өзің біл. 
Автор. Айта беріңіз, Бауке. 
Бауыржан. Өзің білесің, Ұлы Отан соғысының алғашқы дәуірі күрделі-күрделі екі 
кезеңге бөлінеді ғой. Оның біріншісі - 1941 жылдың июнь - ноябрь айлары. Бұл Совет 
Армиясының стратегиялық қорғаныс жасай отырып, фашистердің Совет Одағын 
«тұтқиылдан» талқандап жібереміз деген жоспарын күл-талқан етуі. Гитлер армиясының 
емес, оның жоспарының күйретілуі, түсінікті ме? Екінші кезең - 1941 жылдың декабрі мен 
1942 жыл апрелінің арасы. Бұл біздің әскерлеріміздің қарсы шабуылға шығып, 
басқыншыларды батысқа қарай тырқырата қуған шағы. Міне осы екі кезеңде де біздің 
дивизия белсене ат салысты. Алғашқысында оны генерал Панфилов, соңғысында 
генерал Чистяков басқарды. Панфиловтың жаңағы № 014 бұйрығына байланысты 
әңгімелер сол бірінші кезеңнің - Москваға қарап шабынып бой бермей келе жатқан 

қаңтардың қара бурасын тізеден, тірсектен ұрып тоқтатып, оны шөгуге мәжбүр еткен 
кездің оқиғалары. Кар- 
тадан хабарың болса, көзіңді сал, - Баукең таяғын алып, қабырғада ілулі тұрған жалпақ 
картаны нұсқады. 
- Мынау үлкен жұлдыз ғой Москва. Біздің майданымыз Москваға иығын тіреп тұрып 
жаумен шайқасты. Олар: Ленинград, Волхов, Солтүстік-Батыс, Калинин, Батыс, Оңтүстік-
Батыс, Оңтүстік майдандары деп аталды. Неміс әскерлері осы жеті майданға қарсы үш 
топқа бөлініп шабуыл жасап келе жатты. Олар «Солтүстік» армияларының тобы, 
«Орталық» армияларының тобы және «Оңтүстік» армияларының тобы деп аталды. Бір 
кезде Наполеон Россияға шабуыл жасағанда осындай үш бағытты белгілеп алып: «Егер 
Киевті құлатсам онда Россияны аяғынан алғаным; егер Петербургты басып алсам, онда 
басынан жұлмалағаным; ал Москваны алсам, онда Россияның жүрегін шұқып жегенім» 
деген еді. Гитлер тұтқиылдан соның үшеуін де бірден алып, Наполеонға ұқсаймын немесе 
ұстазымнан да озып түсемін деп ойлады. «Мысықтың көзін ашпаған баласы арыстанға 
қандай ұқсаса, Гитлер де Наполеонға сондай ұқсайды» деп Сталин оны тірі күнінде-ақ 
өлтіріп салған болатын. Міне, Москваға отыз бес шақырым қалғанда біз тізеден соғып 
тоқтататын қара бура Гитлерді Наполеон дәрежесіне көтеруге тиісті сол «Орталық» 
армияларының тобы еді. Сонымен қатар оңтүстік пен солтүстіктегі ана екі бура да жеткен 
жерлеріне шөгіп-шөгіп қалды. Ендігі міндет сол шөгіп жатқан есірік бураларды түрткілеп 
орындарынан тұрғызып, бастарын кері бұрғызып, келген жақтарына қарай айдау еді. 
Айдағанда сойыл шоқпарды үсті-үстіне салып, олардың енді кейін бұрылуға мұршасын 
келтірмеу қажет болды. Сойыл, шоқпар деп отырғаным бомба, снаряд, мина екені түсінікті 
ғой. Міне, бұл міндет ең алдымен, ағайынды тоғыз батыр тәрізді советтік тоғыз 
майданның үшеуіне: Батыс (командашысы Г. К. Жуков), Калинин (командашысы И.С. 
Конев), және Оңтүстік-Батыс (командашысы С.К.Тимошенко) майданына жүктелді. Бұлар 
қарсы шабуыл жасап, жауды Москва түбінен желкелеп қууға әзірленді. Бұл үш майданның 
қарамағындағы армияларда сегіз жүз мыңға жуық адам, 6808 зеңбірек пен миномет, 782 
танк және 545 самолет болды. Ал Москва түбіне келіп тірелген жаудың адам саны 
біздікінен - 1,25 есе, танктері - 2,2 есе, зеңбірек пен минометтері - 2,1 есе, ал самолеттері 
- 1,7 есе көп болатын. 
Оның есесіне біздің әрбір солдаттың көкірегінде жауға деген түпсіз өшпенділік, 
Отанға деген мәңгілік махаббат, командирге, қолбасшыға деген шексіз сүйіспеншілік бар 
еді. Орысша мұны ненависть, любовь и преданность деп атайды. Бұл үшеуіне жаудың 
ешбір қаруы тең келе алмайды және ешбір жау көкірегінде осы үш өзгеше қаруы бар 
солдатты ешқашанда жеңе алмайды. Жаздың ба? Менің үш топқа бөлініп Москваға қарай 
ұмтылған 
жау әскерлерін кісіге қарай шабатын құтырған үш бураға, біздің тоғыз майданды тоғыз 
батырға теңеп және басқа да мақал, нақылдар шығарып айтып отырған себебім сенің 
оқушыларыңа түсініктірек болсын дегенім. Әйтпесе бұл тұсың кафедрадан оқылған кезекті 
лекция сияқты көңілсіздеу болады. 
VI 
Автор. Бауке, оттан ұшқан ұшқын тәрізді болып, Сіздің ауызыңыздан теңеу, нақыл, 
метафора дегендердің жарқ-жұрқ ұшып жататынына таңғаламын. Және Сіз осыншама 
оқиға, цифрларды қалай өлеңдей етіп жаттап алғансыз? 
Бауыржан. Комплиментті қатындар жақсы көреді. Сен соларға айтқын мұныңды. Ал 
мен әскери академияда лекция оқыған кісімін. Түсінікті ме саған? 
Автор. Түсінікті.
Бауыржан. Түсінікті болса ары қарай кеттік. Сейтіп, біздің әскерлердің Москва түбіндегі 
қарсы шабуылы 1941 жылдың 5-6 декабрінде басталды. 1942 жылғы январьдың басында 
Москва түбінен басталған бұл қарсы шабуыл Совет Армиясының жаппай шабуылына 
ұласты. Тоғыз батыр түгелдей білекті сыбанып тастап, немістерді оқпен осып, отпен үйтіп, 
бомбамен желкелеп, келген жағына қарай қуды. Ол кездегі жағдайға жалпы шолу осы. 
Осы тұста генерал Чистяков келіп біздің дивизияның тізгінін қолына алды. 

Сөйтіп біз «қара бураны» қаумалап кейін қарай айдап келе жатырмыз. «Қара 
бурада» бұрынғы хал жоқ. Москва түбіне келгенде бейіттің құлағындай серейіп тұрған екі 
өркеш майысты. Қыршаңқы болғандай, әр жерінің жүні де түсе бастады. Кешегі жер 
сызған шудадан желкілдерлік ештеңе қалмады. Сонда да ол артынан келе жатқандарға 
айбат шегеді. Кейде кісіге жынын шашып тоқтап қалады. Кей күндері қарсы шөгіп жатып 
алады. Екі көзі шатынап, тістері сақырлап, қозғалмастан қатып қалады. Екі-үш күн 
әуреленіп, оны орнынан әрең тұрғызамыз. Қайткенмен бураның аты бура емес пе - тақап 
барсаң тарпып тастайды: алдынан өтсең шайнап жібереді... 
Москваға тақау келіп өмешесі кұрып сіресіп жатқан жауды біздің әскерлер қуатты 
соққымен декабрьде желкелеп кейін қарай қуғаннан кейін, сәл күш жинап, қатарына жаңа 
жауынгерлер қабылдап үлгірген біздің дивизияны Чистяков қабылдай сала Валдай 
қаласына бастап келді. Біз Батыс майданынан, ортадағы Калинин майданының белін 
аттап өтіп, Солтүстік-Батыс майданының қарамағына келдік. Осы жерде жаңадан 
жасақталып жатқан 2-ші гвардиялық атқыштар корпусының құрамына кіріп, жауынгерлік 
тапсырма алдық. Командование 8-ші гвардиялық дивизияға осы арадан жау шебін бұзып 
өтіп, қалың жаудың ортасына үңгілеп кіріп ілгері баруға бұйрық берді. Бұрын жау бет 
алдымызда ғана болушы еді. Енді төрт құбыламыз тегіс аранын ашқан дұшпан болды. 
Оның үстіне қылт еткен қаранды көрсе неміс құзғындары қаптай ұшып келіп, бомбамен 
төбеңнен және құй қазады. Біздің міндетіміз жау қоршауында жүз километр шабуыл 
жасап, алдымен Старая Руссаны немістерден босату. Одан соң тағы жүз километрге 
ырғып, Холмды алу. Сөйтіп біз, үлкен қаптың ішіне кірген жолбарыстай боп, алға қарай 
жылжып бара жаттық. Бұл қолыңа қылыш ұстап, жолдағысын жайпап құжынаған 
жыланның ордасын қақ жарып өтумен пара-пар еді. Қаптаған жаудың қалың ортасына 
кіріп алып, шабуыл жасап ілгері басу ешбір елде, ешбір 
тарихта болмаған окиға. Осы аса жауапты міндетті Жоғарғы Бас командование қаһарман 
8-ші гвардиялық дивизияға жүктеді. Бұл жорық бізге оңайға түскен жоқ. Қырық градус 
қылшылдаған аязда, орман ішіне үйілген омбы қарды белуардан кешіп отырып, немістерді 
бекініп жатқан жылы орындарынан қозғау оңай болып па. Екі жүз шақырымға созылған 
бұл жорық Суворов әскерлерінің Альпы тауларынан асуы немесе Кутузовтың Бородино 
шайқасынан кем болған жоқ. Сонау Балтық теңізінен Қара теңізге дейін созылған ұлан-
асыр майданда Совет Армиясы құрамаларының алдынан неше алуан ауыр асулар 
кездесті ғой. Оған ешкімнің дауы жоқ. Ал Валдай - Старая Русса - Холм жорығы біздің 8-ші 
гвардиялық дивизияның өз Альпысы, өз Бородиносы болды, тіпті ол бүкіл Совет 
Армиясының Альпы-Бородиносы болды деп батыл түрде айтуға тұрады. Олай болса 
дивизия көлеміндегі біздің кішкентай Суворовымыз да, Кутузовымыз да генерал 
Чистяковтың өзі болды. Бұл сөзді мен жағымпазданып айтып отырғаным жоқ. Қазір ол кісі 
отставкада, мен армиядан кеткелі әлдеқашан. Несіне жағымпазданайын. Және осы 
уақытқа 
дейін ешкімге жағымсынып көрген емеспін. Мен сол кездегі болған шын жағдайды айтып 
отырмын. Өлген генералиссимус пен фельдмаршалдан тірі генерал артық деген сөз емес 
бұл. Сен түсін мұны. Әйтпесе Бауыржан да жағымпаз екен деп жазып қойып жүрерсің бір 
жерге. Жоқ, одан аулақпын. Жақпасаң да жағымпаз болма. Мен осының кісісімін. Ал 
Чистяковты сәл-пәл Суворов пен Кутузовқа ұқсатсам, оның адал еңбегіне берген бағам 
бұл. Одан Суворов пен Кутузовтың ештеңесі де кеміп қалмайды. Олардың есімі Отандық 
тарихымыздың төрінде бірі ұлы, бірі данышпан қолбасшы ретінде мәңгі жарқырап тұра 
береді. Ал Чистяков ұлы да, данышпан да қолбасшы емес. Ол не бары адал коммунист, 
Отанның қажырлы солдаты ғана. Сондықтан да ол осы ғаламат қиын іске иығын тосты. 
Өзің ойлашы, саған мыңдаған адамның тағдырын қолыңа ұстатып, мына темір коридорға 
кір де, оның ар жағындағы темір қабырғасын тесіп өт десе, барар ма едің, бармас па едің? 
Бұйрық болғаннан кейін барсаң барарсың да. Бірақ, адамдардың обалына қалмай оларды 
ары қарай алып шыға аласың ба, жоқ па? Әңгіме осында ғой. Сондықтан да ол осы екі жүз 
шақырымдық жорықта солдаттармен иық тіресіп қатар жүрді. Әрқашан да алдыңғы 
шептен табылды. Қай жерде қиыншылық сезілсе, сол жерге шапқылап өзі барды. Түнде 
түні бойы көз ілместен отырып, қолға түскен тұтқындардың берген жауаптарын тыңдады. 

Оның шындығын барлаушылардың жау тылынан әкелген ақпарларымен салыстырды. 
Өстіп, көрер танды көзімен атқызып, ертеңгі ұрыстардың дұрыс шешімін табуы, 
қателеспеуі керек. Мұнда сағат сайын сөйлесіп, кеміңді көрсетіп, жөніңді түзеп беріп 
отыратын майдан немесе армия командашысы жоқ. Сол екеуінің ойлайтынын жалғыз 
ойлап, олар қабылдайтын шешімді жалғыз табуың керек. Ал Чистяков болса, мұз жарғыш 
кеменің капитаны іспеттеніп, жан-жақтан, төбеден жауған оқ астында қасқая қарап тұрып 
дивизияны ұрыспен алға бастады. Қасымда командашы жоқ деп қысылмады. Оның 
есесіне ол қарамағындағы офицерлермен үзбей ақылдасып отырды. Кейде ол бізге қарап: 
«Менің кіші академиям сіздерсіздер ғой. Ал сіздер не айтасыздар?» деп әзіл тастап, 
күлімдеп те қоюшы еді. Олай дейтіні Иван Михайлович Бас штабтың академиясында оқып 
жүргенде соғыс басталып кетіп, содан майданға келген кісі ғой. Міне, осы жорық кезінде 
солдаттар мен офицерлер оны «екінші Панфилов» деп атады. (Қажырлы 
командирЧистяков) 
Панфиловтың атына дақ түсірмей, оның дәстүрін дивизия арының туы деп біліп, 
жоғары көтере ұстады да, Чистяков оны тағы бір даңқты жолға бастады. Бірінші 
февральда дивизия Валдай - Старая Русса тас жолына шықты. Үшінші февральдың екпіні 
атты кісіні құлатарлық боранды түнінде 1075 және 1073-ші полктардың алғы 
батальондары тас жол бойындағы немістердің алғы шебіне жетті. Олар кідірместен 
ұрысқа кірісіп, Бологое-Старая Русса темір жолын кесіп тастады. Осыдан кейін Красиково, 
Брагино, Козырево, Фильшево сияқты ондаған деревняларда осындай қиян-кескі ұрыстар 
болды. Солардың бәрінен немістерді сырғыта айдаумен келіп, дивизия жаудың Старая 
Русса қорғанысын талқандады. «Қара бура» жығылған өркештері салаңдап, енді Холмға 
қарай қашты. Оны қақпалап қуалай отырып, екі жүз километрлік ерлік жорығын аяқтап, 
Холм қаласының түбінде Калинин майданының 3-ші екпінді армиясына келіп қосылды. 
Ең алғаш Нахабино селосында көрісіп, қауышқаннан кейін, осы жорық үстінде мен 
Чистяковпен бірнеше рет кездестім.
Дивизия ең алғаш дұшпанның шебін бұзып, жолбарыстай атылып жау тылына өтер түні 
біздің полктың алдына қойылған міндет Ново-Свинухово қыстағын басып алу еді. 
Немістерді маңдайдан және екі бүйірден соғып, қатты ұрыстан кейін қыстақты тартып 
алдық. Оқ атылған жерде өлім аз болмайды. Кыстақта кәперсіз жаткан немістер қатты 
қырылды, азын-аулақ бізден де шығын болды. Таң ата немістердің ең соңғы тобын 
деревня аузынан желкелеп шығарып жатқанымызда кенеттен генерал келіп қалды. 
Тұлғасына Қиыр Шығыстан көзім қанғандықтан басына солдат құлақшынын, үстіне 
қоңырқай шинель киген, аяғында қалың ұлтанды шаруа етігі бар орта бойлы, тығыршық 
денелі төртбақ адамның генерал Чистяков екенін бірден таныдым. Жан-жағына жіті көз 
салып, асықпай аяндап келе жатқан генералдың алдынан шығып, рапорт бердім. Полктың 
бұйрыкты уақытында орындап, қыстақты алғанын айттым. 
- Шығын жоқ па? - деді генерал. 
- Азын-аулақ бар, жолдас генерал. 
Комдив қабағын шытты. 
- Бұл жауабыңыз маған ұнамайды, - деді ол. - Азын-аулақ емес, бір де жауынгерден 
айырылмауыңыз керек. Біз көрші ауылға тойға кетіп бара жатқанымыз жоқ, жолдас 
капитан. Біз қалың жаудың ортасына кіріп ойран салуға кетіп барамыз. Қазір осы 
деревнядан ілгері аттағаннан кейін, жол тарта топырақ сүзген бульдозердің ізіндей болып, 
артымызда тар коридор пайда болды. Корпус біздің соңымыздан ілесе сол коридорға 
кіреді де, өзге кұрамалардың күшімен екі жақ бүйірімізді шегендеп отырады. Біздің 
міндетіміз корпусқа жол ашып, тоқтаусыз ілгерілей беру. Ол үшін бізге өз күшімізді сақтай 
білу керек. Өйткені бізге сырттан келіп қосылар бір де солдат болмайды. 
- Кінәлімін, жолдас генерал, - дедім мен комдивтің орынды ұрысқанына өзге жауап 
таба алмай. 
- Сіздің кінәңіз мынада, жолдас Момышұлы. Сіз жауды, жалынғандай боп, деревнядан 
қолынан бір-бірлеп жетектеп шығардыңыз. Сіз кұтқарып қоя берген жау ертең 
алдыңыздан шығып, рақым жасайтындай көрдіңіз. Фашистерден бізге ешқандай рақым 
болмайды. Сондықтан оларды қоршап алып, құртып жіберуіңіз керек еді. 

- Ақылымыздың жеткені осы болды, жолдас генерал. Мен жіберген бір топ әскер мына 
қалың қарда омбылап жаудың желкесіне шыққанша таң атып кетеді деп ойладым. 
Генерал көзін шүйіре қалып, жау кеткен жаққа назар салды. Оның ойланғанда 
өстетіні де маған бұрыннан мәлім. Содан кейін сәл басын изеді де: 
- Шығынсыз соғыс болмайды ғой, - деді. - Бірақ оның орынды, орынсыз деген екі түрі 
болады. Әрине, біз үшін соның екеуінің де болмағаны жаксы. Мен сондықтан айтып 
жатырмын. Мына қалың қарда қоршау қиын да болған шығар. Бірақ болашақта осы әдісті 
кең қолдануымыз керек, жауды қоршап алып құртып отыру қажет. Осы есіңізде болсын. 
Бүгінгі ұрысты өзіңізге бір сабақ деп қабылдаңыз. Келесі жолы содан қорытынды 
шығаратын болыңыз. 
Генералдың маған жорықта жасаған бірінші ескертпесі осы болды. Бұған мен 
шамданғаным жоқ. Қайта ақылын айтқаны үшін разы боп қалдым. Бәсе, бұл кісі осындай 
адам болса керек еді ғой, деп көңілденіп, полкімді ілгері қарай бастадым. 
VII 
Автор. Бауке, Сіз ол кезде 1075-ші полк командирінің орынбасары емес пе едіңіз? 
Полкті Сіз басқарып жүрсеңіз Капров қайда болып еді? 
Бауыржан. Орынбасар екенімді қайдан білдің? 
Автор. Архивтен алынған документтерден. Өзіңізге берілген куәліктен білемін. 
Бауыржан. Қандай? 
Автор. Міне, мынадай. Мен Сізге оқып берейін. 
«Куәлік» 
«Осыны ұсынушы Бауыржан Момышұлы Қызыл Ту орденді 8-ші гвардиялық 
атқыштар дивизиясында тұрақты әскери қызмет атқарады». 
Осыдан кейін бұл куәліктің «Қызмет бабы және әскери атағы» деген тұсына мынадай 
мәліметтер жазылыпты: 
1) 26. II 1941 ж. 1073-атқыштар полкының командирі, аға лейтенант. 
2) 10.12.1941 ж. 1075-атқыштар полкы командирінің орынбасары, аға 
лейтенант. 
3) 23.2.1942 ж. 1073-атқыштар полкының командирі. 
Тағы да қандай мәліметтер бар дейсіз ғой. Айтайын. 1910 жылы 24 декабрьде Оңтүстік 
Қазақстан облысы Жуалы ауданының Көлбастау ауылында туыпсыз. Әйеліңіз бар екен. 
Аяғына «Б.Момышұлы» деп латын әріптерімен қол қойыпсыз. Бұл куәлік мерзімі 
алғашында 1941 ж. 13 декабрьге дейін, одан соң 1942 ж. 24 декабріне дейін, одан соң 
1943 ж. 18 майына дейін үш рет ұзартылған. 
Онда Сіздің 1942 жылы 6 июньде Калинин майданы әскерлеріне арналған № 0196 
бұйрық бойынша Қызыл Ту орденімен наградгалғаныңыз, 1942 жылы 27 августа Сізге 2-ші 
гвардиялық атқыштар корпусы бойынша жарияланған № 157 бұйрықпен «Гвардия» 
значогы берілгені көрсетілген. 
Және әскери атағыңыздың қашан, қай дәрежеге көтерілгені туралы да деректер 
бар. Батыс майданы әскерлеріне арналған № 0413 бұйрық бойынша 1941 жылы 19 
декабрьде капитан, Калинин майданы әскерлеріне арналған № 0146 бұйрық бойынша 
1942 жылы 10 майда майор, ал Қорғаныс Халық Комиссариатының № 06 190 бұйрығы 
бойынша 1942 жылы 2 октябрьде подполковник болыпсыз. Дұрыс па? 
Бауыржан. Дұрыс. Бірақ біз Валдай түбінен шабуылға шыққанда полковник 
Капров жараланып, шанада келе жатқан болатын. 1075-ші полкты бұл жорықта тікелей 
мен басқардым. 
Автар. Артынан 1073-ші полкке қайтадан командир болдыңыз ғой. 
Бауыржан. Иә. 
Автор. «Москва үшін шайқас» документке негізделген дүние болғанымен бір 
жағынан көркем шығарма ғой. Сол себептен де Сіз онда аз уақыт орынбасар 
болғаныңызды айтпағансыз ғой, тегі. 
Бауыржан. Иә. Оның өтірігі жоқ қой. 
Автор. Өзгелер үшін өтірігі жоқ. Мен барлық документтерді салыстыра 
оқығандықтан сұрап жатырмын ғой.

Бауыржан. Сөйтіп, жаудың тылында жортып келе жатырмыз. Кей күндері бірнеше 
қыстақты бірден алып жібереміз. Қолға түскен тұтқындардың айтуына қарағанда немістер 
қатты үрейленіп қалса керек. Бір взвод немесе рота емес, өздерін бақандай бір дивизия ту 
сыртына шығып алып желкелеп келе жатса қалай қорықпасын! Оның үстіне бұл Москва 
түбінде атағы жайылған 8-ші гвардиялық дивизия екені олардың тіпті зәрелерін алады. 
Жолдағы гарнизондар мен бөлімшелердің осы маңда зоопарктан шығып кеткен арыстан 
жүр екен деген қорқынышты хабар естігендей, аза бойлары қаза болады. «Сақтаныңдар, 
Панфиловтың «тағы» дивизиясы келе жатыр» деп, олар жан-жақтарына жар салады. 
Москва 
түбінде немістердің аузын әлденеше рет қан жалатқандықтан фашистер біздің дивизияны 
осылай, «тағы» дивизия деп атаған ғой. Олар біздің артымызда бүкіл корпус келе 
жатқанын, біздің дивизия сол корпустың авангарды екенін қайдан білсін. 
Осылай, жолдағы жаумен жағаласа жорық жасап келе жаттық. Бірнеше қатерлі 
күндер мен түндер өтті. Алғашында шашырай жүреміз деп шаршауымыз көп болып еді. 
Артынан оның да әдісін таптық. Алға шаңғы мінген шолғыншыларды, ақ масхалат киген 
тосқауылшыларды жөнелткеннен кейін колонна болып жаяулар қозғалады. Жаяулардың 
алдына саперлер шығып, колонна өтетіндей етіп жолда кездескен ағаштарды кесіп 
отырады. 
Колоннаның алдына кезекпен сегіз жауынгер шаңғысыз қатарласа шығып, қалың қарды 
омбылап із салады. Олар кезекпен жүз-екі жүз метр сайын алмасып отырады. Одан 
артыққа адам шыдамайды. Нелер атпал азаматтардың жүз метрден кейін булары 
бұрқырап шыға келеді. Содан кейін оларды жаңа жігіттер алмастырады. Олар шаршаған 
кезде полк комсоргы Балтабек Жетпісбаев бірнеше жігіттерді ертіп алып, алға өзі түсуші 
еді. Балтабек 
дегеніңіз таудай кісі. Қалың қарды бұрқыратып аршындай адымдағанда қайраттың көкесін 
сол көрсететін еді. Қасындағы жігіттері де одан қалыспайтын. Кейіннен білдім, Балтабек 
сонда Төлеген Тоқтаров, Жұмажан Батталов, Жүніс Нұрбосынов, Қайырбек Жүнісов 
сияқты бірнеше ер жігіттерді қасына ертіп алған екен ғой. Ол жігіттер қалың қарда 
малтығып келе жатқан колоннамыздың басы ғана болған жок, сол жорықтағы 
абыройымыздың да алды болды. Олардың көпшілігі осы жорықта ерлікпен қаза тапты. 
Сол сияқты Мәлік бастаған шаңғышы автоматшылар тобы колоннаны қызғыштай қорғап, 
біресе алға, біресе артқа ұмтылып, жұлдыздай ақты. Шынында да солардың бәрі, 
айналып кетейіндер, жұлдыздай жарқырап тұрған жандар еді. Көпшілігі қыршын кетті ғой 
есіл ерлердің! 
Орман ішінде полкты бастап келе жатып, генерал шақырады деген хабар 
алдым. Ақбоз атты ызғытып, Васильево қыстағындағы генерал отырған үйге келдім. 
Кірсем генерал картаға қатты үңіліп қалған екен. Келгенімді айтып, сәлем бердім. Генерал 
адъютантына ас алдырды. Осы күнгі жастардың үстелге отырғанда кітабын ала келіп, 
астан анда-санда бір алып, кітапқа қадала отырып тамақтанатыны сияқты, комдив те 
біресе шай ұрттап, біресе 
картаға қараумен болды. Содан соң ол менің назарымды да картаға аударды. 
- Мынау Демьянск деген қала, - деді генерал картаны саусағымен нұсқап. - Біз 
жаудың 16-армиясын осы қалада қоршауға түсіруді көздеп келе жатырмыз. Ол үшін біз 
Холмға солтүстіктен, Калинин майданының әскерлері оңтүстіктен келіп тоғысуы тиіс. 
Сөйтіп Холмда қаптың аузын бууымыз керек. Ол арғы міндет. Ал бергі міндет - Холмға тез 
жету. Жолдағы қыстақтарды жау тепкісінен азат ету. Бірақ мынау Соколово деген деревня 
екі күннен бері дивизияны шаужайдан алып ұстап тұр. Олай болатын жөні бар. Бұл Холм 
тас жолын жағалай бірнеше километрге созылып жатқан үлкен деревня. Бұл деревня 
кімнің қолына көшсе, тас жол соған қызмет етеді. Сондықтан да немістер бұл деревняны 
қорғауға СС, «Қу бас» сияқты ең таңдаулы бөлімдерін төгіп отыр және сол себептен де 
жау біздің төбемізден самолеттерін қаптатып, бас көтертпей жатыр. Соколовоның ар 
жағында мына бір Трошково деген деревня тұр, - деп комдив оны тағы да саусағымен 
түртіп 
Көрсетті. - Бар гәп, меніңше, осында ғой деп ойлаймын. Сіз қалай деп есептейсіз? 

- Әрине, жолдас генерал, - дедім мен. - Екі ортада күре тамырдай боп мына бір 
жол жатыр екен. Ең алдымен сол күре тамырды кию керек болар. 
- Дұрыс айтасыз, - деді генерал куана бас изеп. - Алдымен Трошковоны құрту керек. 
Сонда бұл күретамырмен Соколовоға қарай ағатын қан тоқтап қалады. Бұл үшін 
Соколовоның мына жақ сыртын айналып барып, таң атқанша Трошковоны алу керек. Бұл 
қиын міндетті күштерің аз болса да Сіздің полкке жүктеймін. Сізге беретін бұйрығым осы. 
Бұйрықты алып, орман ішінде немістерді қар жамыла қадағалап жаткан полкке 
келдім. Полк комиссары Ахметжан Мұхамедияровты, батальон командирлерін шақырып 
алып қыскаша ақылдастық та, Балтабекті жігіттерімен тағы да колоннаға паровоз ғып 
«жегіп», дереу ілгері жүріп кеттік. Он бес шақырымдай қалың қарды сызып отырып, түс 
ауа орманның Трошковомен жанасатын өкпе тұсына келіп іліндік. Сол арадан дереу жан-
жаққа адамдар жөнелтіп, барлау жасауға кірістік. Барлаудың қорытындысында мынадай 
жай анықталды. 
Соколовоға қуат болып тұрған жалғыз Трошково емес екен. Трошковоның 
сыртында тағы Баркловица, Трохово, Кашино, Коншино деген қыстақтар жатыр. Ол 
төртеуінің ортасында тіреудей сорайып Бородино деген бір дәу деревня және тұр. Біз 
алғашында тек Трошковоны ғана аламыз деп келген едік. Бұйрық бойынша солай етіп 
қана қоюымызға болады. Бірақ жалғызТрошковоны алғанмен іс бітпейді. Онда полкке 
мына бес қыстақ бес 
жақтан ауыз салады. Соколоводан кейін сырғыған жау сені және жаныштайды. Сондықтан 
генералдың бұйрығына «түзету» жасап, осы алты қыстақты бірден алу керек пе? «Бұл 
қиын міндетті күштерің аз болса да Сіздің полкка жүктеймін» деді генерал. Бұл оның 
санмен емес, санамен алыңдар деп, бізге сенгені еді. Сеніп тапсырған істі адал ғып 
орындау абырой. Ол үшін алты қыстақты бірдей алу керек. Оған күшіміз жете ме? Генерал 
жауды қоршап 
құртуды дивизияның бірінші парызы болсын деді. Бар күшпен Трошковоны ғана алып қана 
қойсаң, басқа бес қыстақ және жанынды қоймайды. Сондықтан аз күшпен болса да 
осының алтауын бірден алу керек. «Нартәуекел!» демейтін бе еді атам қазақ. Халық 
сөзінде қапы жоқ. Нар тәуекел!
VIII 
Полкке бұйрық осылай берілді. 
- Өзіңді өзің өлімге қидың-ау, Бауыржан. Мұның қатал бұйрық болды ғой, - деді 
комиссар. 
- Басқа жол жоқ, Мадияр, - дедім мен. 
- Күшіміз аз ғой, бір батальон артта қалды. 
Айтқан бұйрық аққан қылыш сияқты. Оны бәрібір тоқтата алмайсың. Тасқа тие ме, 
басқа тие ме - қылыш оны артынан бірақ көреді. Бұйрық берілгеннен кейін оны орындау 
ғана қалады. Енді соған кірістік. 
Полктың қалған күшін алтыға қақ бөлдік. Әр бөлікке Мұхамедияров, Гундилович, 
Трофимов, Мамонов, Жетпісбаевты басшы етіп белгіледім. Алты қыстақтың ішіндегі 
алыбы Бородино болғандықтан капитан Гундиловичтің қасына политрук Мәлік 
Ғабдуллиннің автоматшылар ротасын қосып бердім. Сағат түнгі екіде полк топ-топқа 
бөлініп, қаруларын серт ұстап, орай соққан ақ боранды арқаларына жамылып, әр топ 
өзіне тиісті қыстаққа қарай тартып берді. 
«Жолдарың болсын, батырларым, бауырларым. Сегізінші февральдің бұл түні 
сендердің атақ, абыройларынды арттырсын. Бірақ сендердің өмірлеріңнің ақтық түні 
болмасын. Бұл түнде ақ қардың үстіне қызыл қандарың төгіліп, қаза жетер азамат болса, 
қандарыңды қарыз ғып менің мойныма жүктемеңдер, қарақтарым. Сүйегім шашылып 
қалғанша мен сендердің қасындамын. Осы қараңғы түнде сендерге сілтелер найзаға 
кеудемді қоса тостым, мінеки!» - деп іштей тебіреніп тұрдым да, дыбысымды сыртқа 
шығармай тістеніп, алтыншы топты бастап Трошковоға қарай өзім жөнелдім. 
Бұл міндет те, полктың алдына қойылған өзге міндеттер де абыроймен 
орындалды. Дивизия тұтас өз борышын абыроймен іске асырып, 1942 жылдың 14 
февралінде оңтүстік жақтан орай шабуыл жасап келе жатқан Калинин майданы 

әскерлерінің 33-ші атқыштар дивизиясымен келіп қауышты. Міндет абыроймен 
орындалды деген сөз айтуға ғана оңай. Адамға абырой тыныштық күндерде тек термен, 
еңбекпен ғана келеді. Ал соғыста тер мен 
қан қоса төгіліп барып абыройға жетесің. Демек, бұл жорықта да солай болды, қарағым. 
Көптеген асыл азаматтар Отан үшін опат болды. «Абыроймен» деген сөзді сен осылай 
түсін, осылай түсіндір оқушыңа. Сонымен, үнемі 8-ші гвардиялық дивизияны алдына 
авангард етіп ұстаган генерал Лизюков бастаған біздің 2-ші гвардиялық корпус жау 
әскерлерінің Демьянск тобын қоршауға алған атақты жорығын аяқтап келіп, марттың аяқ 
жағында Холм қаласының түбінен ірге тепті. 1941-1942 жылдарда Совет Армиясының аса 
маңызды жиырма үш шайқасы болды. Оның тоғызыншысы 1941 жылғы октябрьдегі 
Москваның шалғай шебіндегі қорғаныс шайқасы, ал оныншысы 1941 жылғы ноябрь-
декабрьдегі 
Москваның таяу шебіндегі қорғаныс шайқасы деп аталады. Ал соның он жетіншісі - совет 
әскерлерінің 1942 жылғы январь-апрельдегі Демьянск шабуылы операциясы. Біздің 
дивизия осы жиырма үш шайқастың үшеуінің жуан ортасы емес, қасқа маңдайында 
болды. Алғашқы екі шайқасқа қатысқаны үшін Қызыл Ту орденімен наградталған 
дивизияға он жетінші шайқастағы ерлігі үшін Ленин ордені берілді. Алғашқы екі шайқаста 
оны генерал Панфилов басқарса, соңғы шайқасты генерал Чистяков бастады. Ал 
корпусымыздың командирі болған генерал А. И. Лизюков, кейіннен, Воронеж түбінде, танк 
армиясының қолбасшысы боп 
жүргенде қаза тапты. 
Автор. Төлеген Тоқтаров пен Мәлік Ғабдуллинді Совет Одағының Батыры атағына 
ұсыну документтерін кім даярлап, кім қол қойды? 
Бауыржан. Мен. Генерал Панфиловтың сенімді серіктерінің бірі, біздің 
дивизиядағы қадырлы ақсақалымыз полковник Илья Васильевич Капровтың полкынан 
Москва түбіндегі ұрыстарда 29 Совет Одағының Батыры шыққан еді. Саяси жетекші 
Василий Георгиевич Клочков басқарған 4-ротадан шыққан 28 батыр және 6-ротаның саяси 
жетекшісі Петр Борисович Вихрев. Бұл да өзіміздің жерлесіміз, Алматы облысы Шелек 
ауданының тумасы 
болатын. Оларға Валдай - Холм жорығында осы екі батыр қосылды. Сөйтіп, бұл жаяу 
әскер дивизияларының ішіндегі батыр ең көп шыққан полктардың не бірі, не өзі болды. 
Менің 1075-полктегі ең соңғы қызметім осы екі азаматты Батыр атағына ұсынып, қол 
қойып, қағаздарын жоғарыға жөнелтумен тынды. 
Автор. Өйткені Сіз 1942 жылы 23 февральда мынадай бұйрык алдыңыз ғой. 
«1075-атқыштар полкы командирінің орынбасары капитан Б.Момышұлына 
Осыны алысымен Сізге дивизия командирі 1073-ші полкты қабылдап, соның 
командирі қызметіне кірісуге бұйырды. 
Штаб бастығы. полковник (СЕРЕБРЯКОВ) 
Дивизия военкомы. батальон комиссары ФРОЛОВ 
4-ші бөлімнің бастығы. 
2 рангалы интедант. РЕВЯКИН 
Бауыржан. Иә. 
Автор. Мұндағы үшінші боп қол қойған интендант Ревякин Чистяковқа дейінгі 
комдивтеріңіз емес пе? 
Бауыржан. Жоқ. Генерал-майор Василий Андреевич Ревякин Кремльдің және 
Москваның бұрынғы әскери коменданты болатын. Тегі әскери дипломат, соғыстың жайын 
білмейтін қала генералы еді. Сондықтан ол кісі біздің дивизияда 1941 жылдың 1 
декабрінен 1942 жылдың 15 январына дейін ғана командир болды. Одан кейін баска 
қызметке ауыстырылды.
IX 
Автор. 8-ші гвардиялық дивизияның жау тылындағы сол атақты жорығын баяндай 
келіп, генерал Чистяковтың не деп жазғанын оқиын ба? 
Бауыржан. Оқығын. 
Автор. Генерал Чистяков былай деп жазады: 

«Холм бағытында шабуыл жасай отырып, дивизия жаумен жағаласқан ұрыс үстінде 
екі жүз километрден астам жол жүрді. Сөйтіп, Замостье-Лисичкино, Чамовка-Пустынки 
Вторые шебіне шықты. Дивизия бұл ұрыстарда дұшпанның жекелеген гарнизон, 
бөлімдерін жойып қана қойған жоқ, сонымен бірге оның Холмға өткізбеу үшін жасаған 
бөгетінің бәрін талқандады... 
Бұл арада 1073-полктың және оның командирі Бауыржан Момышұлының, сол 
сияқты полктың жігерлі, батыл комиссары П.В. Логвиненконың еңбегіне тиісті баға бере 
кеткен жөн. Старая Русса-Холм тас жолын бойлай жасаған бұл жорықта полк қиын 
жағдайда қалғанына қарамастан, дұшпанмен жекпе-жек шайқасып, оның қорғаныс шебін 
күйрете алға басып отырды. Қақаған аяз да, қалың қар да оған бөгет бола алған жоқ. 
Февраль мен мартта дивизия екі жүз елуден астам ел мекенін жаудан тазартып, 
дұшпанның бес мыңнан астам солдаты мен офицерін, жиырма танкін, мыңдай 
автомашинасын, жүздеген зеңбіректері мен пулеметтерін жойды. 
Осы бір қаһармандық жорықта Панфилов атындағы 8-ші гвардиялық дивизияның 
жауынгерлері Отан үшін қаншама ерліктер жасады десеңші! Олар мыңдаған ерлік істеді!» 
Бауыржан. Рас. Екі айға созылған бұл жорықтың алғашқы жиырма үш күнінде мен 
1075-ші полкты басқардым. Капров тәуір болғаннан кейін оған өз полкін өткіздім. Илья 
Васильевич әкемдей тебіреніп бетімнен сүйіп, полкінің атынан рақмет айтып, мені 
қолтығымнан алып, Ақбоз аттың үстіне өзі аттандырып мінгізді. Мадиярмен (Ахметжан 
Мұхамедияровты осылай атаушы едік), Мәлікпен, Гундиловичпен, Трофимовпен, 
Мамоновпен, Балтабекпен - бәрімен қоштасып, тумаса да туғандай боп кеткен полкты, 
туыстай боп кеткен адамдарды артқа қалдырып, атқосшым Николай Синченко екеуіміз 
туған үйіміз іспетті саналатын Талғар полкіне қарай тартып бердік. Сол 23 февральдан 
бастап, атақты жорық аяқталғанға дейін, одан кейін де көп уакыт мен 1073-ші полктың 
командирі болдым. Чистяков менің осы екі полктегі қызметімді бір-ақ түйіндеп айтқан ғой. 
Автор. Бірден полкқа бардыңыз ба? 
Бауыржан. Жоқ. Чистяков алдымен маған соқ. Содан соң Лизюковке барамыз 
деген еді. 
Автор. Бардыңыздар ма? 
Бауыржан. Бардық. Лизюков ете бір сүйкімді де, сыпайы да кісі екен. Бар өмірін 
танктың болат қорабының ішінде өткізіп келе жатқан адам дейтін емес. (Ол кісі танк 
әскерлерінің генералы болатын.) Тура өзіміздің Сарыарқаның сарбаз ағаларының бірі 
сияқты еді. 
- Сіз туралы маған Иван Михайлович толық айтты, - деді генерал жадырай 
сөйлеп. - Сіздің Москва түбіндегі еңбектеріңізбен де, осы жорық үстіндегі 
жұмыстарыңызбен де таныспын. Бұл аз десеңіз мына Иван Михайловичпен сонау Қиыр 
Шығыста бірге болғаныңызды да білемін. Сізді полк командирі етіп тағайындау туралы 
бұйрыққа қол қойып қойдым. Осы уақытқа дейін полктың заңсыз командирі боп келсеңіз, 
енді заңды командирісіз. Менің Сізге қоятын көп сұрағым жоқ. Тек өзіңізбен жүздесейін 
деп қана шақырдым. 
- Сеніміңізге рақмет, жолдас генерал. 
- Неше рет қоршауда қалдыңыз, жолдас майор? - деді Лизюков менің бас-
аяғыма көз жүгіртіп өткеннен кейін, әлдене есіне түскендей, ойлана қалып. Жүзі жылы, өңі 
сүйкімді, өте бір парасатты кісі екен.
- Бес рет, жолдас генерал, - дедім мен. 
- Өз күшіңіз, өз ақыл-ойыңызбен бе, әлде сізді құтқарып алды ма? 
- Батальонның қаруымен, жігіттердің жігерімен, өзімнің ойыммен, жолдас 
генерал. 
- Бесеуінде де ме? 
- Дәл солай, бесеуінде де! 
- Міне, Сіздің бір басыңызда қаншама қазына жатыр! - Бұл кезде ол менімен 
емес, өзімен-өзі сейлесіп кеткендей болды. - Мұндай ғажайып қазыналар қаншама 
десеңізші! 

Қоршауда қалудың қазыналығы шамалы ғой. Бұл кісі нені ойлап отыр екен дедім 
ішімнен. 
- Соғысты қай жерден бастадыңыз? 
- Москва түбінен, жолдас генерал. 
- Шекарадан шегіну мектебінен өтпеген екенсіз ғой. 
- Өткемін жок, жолдас генерал. 
- Оқасы жоқ, - деді генерал саусақтарымен үстелді тақылдатып. - Москва 
түбіндегі ұрыстар өз алдына өзгеше мектеп. - Осыдан кейін ол менің бетіме тіке қарады. 
Тікендей қадалатын немесе өңменіңнен өтетін көз емес, өн бойыңды рентген сәулесі 
сияқты, әлдебір жылы нұрмен жарқырата шолып ететін өзгеше бір жұмсақ көзқарас екен. 
Кеудесінде жарқыраған Алтын Жұлдызы ол да жанға жылу таратқандай әсер етеді. - 
Жаңылмасам жаңа сіз «жігіттердің жігерімен» деген сөз айттыңыз-ау деймін. - Генерал 
«жігіттердің» деген сөзді сәл бұзыңқырап айтты. - Тегі ол «жауынгер» деген сөздің 
баламасы болар деп ойлаймын. 
- Дәл айттыңыз, жолдас генерал. Қазақша «жігіттер» дегеннің мағынасы 
орысша «жауынгерлер» деген сөз. 
- Рақмет, жолдас майор. Онда мен қателеспеген екенмін. - Осылай деп сәл 
ойланып алды да, Лизюков сөзін әрі қарай жалғады. - Ал ешбір есепке көнбейтін, ешбір 
сынаққа сыймайтын нәрсе адам жанының жігері ғой. Қиын-қыстау кезеңде бір солдаттың 
бойынан шыққан бір тамшы жігер мың солдатқа жол ашады. Ал мың солдаттың, айтайық 
полктың жігері көл іспеттес, ал дивизияның жігері теңіз боп толқиды. Солдат жігерінен, 
шақпақтан ұшқын шашыратқандай етіп, жігер тудыратын кім? Командир ғой. Солай емес 
пе? 
Мен басымды изедім. 
- Дәл солай, жолдас генерал, командир мен комиссар. 
Лизюков жымиып басын изеді. 
- Дұрыс айтасыз, мен командир дегенде, саяси қызметкер екеуін қосарлай 
есептеп отырмын. - Осыдан кейін генерал алғашқы ойын қайтадан жалғастырды. - Ал 
солдат жүрегі шақпақ. Бірақ шақпақ өзінен-өзі от бермейді, оны тұтату керек. Және де 
шақпақтың ұшқыны құрғақ білтеге түссе ғана тұтанады. Командир бір шақпақты ғана емес, 
жүз шақпақты, мың шакпақты, тіпті мыңдаған шақпақты тұтатуы тиіс. Ол үшін ақыл, 
қайрат, адалдықтың үстіне, командирге қаншама жалын, шиыршық атқан ширақтык, 
дамыл таппайтын мазасыздық, жағдайға қарай жол таба білетін ой-өріс өте керек 
десеңізші! 
Х 
Генерал Лизюков осыларды айтып тоқтады да, кенеттен маған сұрақ қойды. 
- Бастан кешкеніңізді баяндап қағазға түсіре аласыз ба? 
- Қойын дәптерге түртіп жүргендерім бар, жолдас генерал, - дедім мен. 
- Бұрын жазу жұмысымен айналысып көрген жоқ па едіңіз? 
- Соғысқа дейін ептеп өлең жазатын едім... 
- Өлең? - деп генерал мырс етті. Бұл менің соғысқа дейін өлең жазғанымды 
ұнатқаны, не ұнатпағаны екенін аңғара алмадым. Содан соң қасқа басын сәл шұлғып 
отырды да, сөзін қайтадан жалғады. - Соғысқа дейін өлең жазсаңыз, соғыстан кейін өнеге 
жазу керек болады, жолдас майор. - «Өнеге» деген сөзге екпін бере айтты. - Менің 
ойымды түсіндіңіз бе? 
- Жобалап тұрмын, жолдас генерал. 
- Жобаласаңыз солай! Соғыс - бүгін қисапсыз қан төгіп, шексіз шығын 
болғанымен, кейінгіге сабақ. Бүгінгі өлшеусіз өлім - болашаққа өлмеудің өнегесі. Сонау Ақ 
теңізден анау Қара теңізге дейін киян-кескі соғыс болып жатыр. Бұл өзі бір жағынан мол 
тәжірибе де. Дүние жүзі соғыс тарихында мұндай тәжірибе болған емес. Шегінісіміз де, 
қорғанысымыз да, шабуылымыз да тәжірибе, болашаққа қазына. Ендеше сол тәжірибенің 
бір дәнін жерде қалдырмай жинап алып, кейінгі ұрпақтың риздығына беру бұл соғысқа 

қатысқан үлкенді-кішілі командирлердің қасиетті парызы. Сіз жазатын адам болғандықтан 
осы есіңізде болсын деп жатырмын. Түсінікті ме Сізге? 
- Түсінікті, жолдас генерал. 
- Иван Михайлович, бұл әңгіменің Сізге де қатысы бар, - деді корпус командирі 
Чистяковқа мойнын бұрып. 
- Құп, жолдас генерал, - деді Чистяков. - Алдымен жауды жеңіп алайық, содан 
соң жазу қашпас. 
- Маған сұрағыңыз бар ма? - деді генерал Лизюков бетіме жылы жүзбен қарап. 
- Сұрағым жоқ, жолдас генерал. 
- Онда жолыңыз болсын. Мен Сізге, Сіздей адамдарға әрқашанда тілектеспін. 
Табыстан табысқа жете беріңіз. Жаңағы айтқанды да ұмытпаңыз, - деп Лизюков арқамнан 
қақты. 
Осы күнге дейін кейде орыс генералының сондағы өзіме мейірлене қарап тұрған 
келбеті көз алдыма келеді. Оның алақанының табы әлі күнге дейін арқамда тұрған 
сияқтанады. 
Сөйтсем генерад Лизюковтың өзі де соғысқа дейін өлең жазған кісі екен. Әскери-
әдеби еңбек жазумен де шұғылданыпты. Соғыс кезінің қиыншылығына қарамастан ол өз 
тәжірибесін қағазға да түсіріп жүріпті. Мұны мен артынан білдім. Содан бірнеше күннен 
кейін генерал А. И. Лизюковтың Әскери баспа шығарған кітапшасы қолыма тиді. Онда 
генералдың әскери барлау және шабуыл ұрыстары деген екі еңбегі жарияланған екен. 
Автор. Чистяковпен бұдан кейін неше рет кездестіңіз?
Бауыржан. Бірнеше рет. Демьянск шайқасы аяқталғаннан кейін, 1942 жылдың апрелінде 
генерал Лизюков танк армиясына командашы болып кетті де, оның орнына 2-гвардиялық 
корпустың командирі болып генерал Чистяков тағайындалды. Ал генерал Лизюков сол 
жылдың июлінде Воронеж түбінде қайғылы қазаға ұшырады. 
Автар. Константин Симоновтың «Дружба народов» журналында жарияланған 
«Соғыстың әр қилы күндері» деген күнделігінде Лизюков деген фамилия екі-үш жерде 
айтылады. Осы сол Лизюков емес пе, Бауке? 
Бауыржан. Сол. Александр Ильич Лизюков. Білгің келсе ол кісі туралы толығырақ 
айтып берейін. 
Автор. Әрине. 
Бауыржан. Соғыс - адамзат өмірінің ұлы трагедиясы. Соғыс - адам жанын 
қинайтын ең ауыр, ең ащы азап. Соғыс - тірілердің тамұғы. Тозаққа айналған күндер еді 
ғой ол, қарағым. Александр Ильич Лизюков соғыстан бұрын Фрунзе атындағы әскери 
акаде- 
мияны бітірген, ауыр танктер бригадасының командирі болған, сол кездің өзінде-ақ Ленин 
орденімен наградталған көрнекті командирлердің бірі болатын. Соғыс басталған кезде 
демалыста жүрген Лизюков дереу әскери эшелонмен өз құрамасы тұрған Ленинск 
қаласына қарай сапар шегеді. Эшелон Борисов қаласына жеткенде ар жақтан немістер 
келіп қалады. Осы арада полковник Лизюков офицерлерді ұйымдастырып, әскер құрап, 
Борисов қаласын қорғау ісін ұйымдастырады. Жоқтан бар, бардан батыр жасайды. Сөйтіп 
ол бір топ 26 июньнен 8 июльге дейін жауды бөгеп, қалаға кіргізбейді. Шегініп келе жатқан
Қызыл Армия бөлімдерін өткізбеу үшін немістер Борисовтың іргесіндегі Березина өзеніне 
салған көпірді бірнеше рет бомбалайды. Лизюков қарамағындағы адамдарға ол көпірді 
қайта-қайта қалпына келтіртіп, акыры біздің әскерлерді бері қарай өткізіп алады. Осы 
еңбегі үшін Лизюков Отан соғысында ең алғаш ер атанғандардың бірі болып, Совет 
Одағының Батыры атағын алады. 
Содан кейін Лизюков Москвалық І-ші мотоатқыштар дивизиясының командирі 
болып, октябрь-ноябрь ұрыстарында Москваны жаудан Нарфоминск жағынан қорғасты. 
Осы еңбегі үшін ол дивизия совет гвардиясы атағын алған сегіз құраманың бірі болды. 
Сегізіншісі біздің дивизия еді. Лизюков пен Панфилов ең алғашқы гвардияшы комдивтер 
еді. Әкеңмен құрдас, теңдес адамды өзіңнен өзің жақын тартып, жаксы көретінің 
болмаушы ма еді. Лизюковты біз осы жағынан да жүрегімізге жақын тартатын едік. 

Осыдан кейін Лизюков корпус командирлігіне жоғарылатылды да, одан армия 
командашылығына кетті... 
Осылай деп Баукең бөгеліп калды. 
Автор. Симоновтың күнделігінен сол генералдың өлімі жайында оқығанда төбе 
шашым тік тұрып, көңілімді аяныш бір мұң кернеді, Бауке. Сол жерін оқып берейін, 
тындайсыз ба? 
Бауыржан. Оқығын. 
Автор. Күнделіктің «42 жыл» деген бөлімінің бесінші тарауында былай деп 
жазылған: 
«Ол жақтан (алғы шептен) майдан штабына қайтып келісімен-ақ мен байланыс 
офицерімен Лизюковқа барамын деп келіскеннен кейінгі бірнеше сағаттан соң Лизюковтың 
опат болғанын білдім. 
Оның бір бригадасының жолын жау кесіп тастап, байланыс болмай қалыпты. 
Соның алдындағы күндерде ісі сәтсіз болып, есі шығып жүрген Лизюков, үздік-создық 
болып арттан келе жатқан басқа бригаданың танктерін күтпестен, өзінің тел танкіне мінеді 
де, жалғыз КВ-мен жоғалған бригаданы іздеуге кетеді. Екі ме, үш пе километр жүріп, бір 
орманның шетіне тақай бергенде оның танкіне тасада тығылып тұрған неміс зеңбіректері 
снарядты жаудырып жібереді. Жалғыз башня атқышы ғана аман қалады - танктан шығып 
үлгіріп, қалың егіннің ішіне тығылады да, қираған танк ішінде қалған серіктерінің не күйге 
ұшырағанын өз көзімен көреді. 
Оның айтуы бойынша фашистер танкті қоршап, өлгендердің, оның ішінде 
Лизюковтың да сүйегін сыртқа шығарады. Документке қарап, оның генерал екенін біледі... 
Жұпыны айтылған бұл эпизодтан сол бір ашыныс күндеріне тән жалғыздық пен жан 
күйініші айқын аңғарылады».
Бауыржан. Сүйікті генералдың сүйегін жаудың қалай қорлағанын айтуға аузым бармай тұр 
еді. Симоновтың айтқанының бәрі шын. Фашистердің бұл соғыста көрсеткен айуандығын 
айтып жеткізу қиын ғой, қарағым. - Баукең қабағын қатты түйіп, даусын қатайтып алды. - 
Олар мыңдаған совет адамдарын тірідей көрге көмді. Ондаған мың жазықсыз жандарды 
газ пештерінде тұншықтырып өлтірді. Сан мың адамды тұтқын лагерлерінде аштан қырды. 
Миллиондаған ата-аналар, әйелдер, сәбилер, карттар өмірде бір-ақ рет кездесетін ең 
асыл қазынасынан: ұл-қыздарынан, адал махаббатынан, әке-шешесінен, үрім-бұтағынан 
айрылып, қор боп еңіреніп, зар илеп қалды. Ақ, қара, сары шаштарын қалың ормандай 
жайып аңыраған аналардың ащы үндері дүниедегі ең азалы симфонияға айналып, қабат-
қабат болып тарихтың қатпарына шөкті. Мұны ешкашан да ұмытуға болмайды! Ешқашан 
да! Понятно тебе? 
Баукең соңғы сөздерді айтқанда қатты ақырып қалды. Мен селк ете түсіп, 
қағаздан басымды көтеріп алдым. Батырдың екі танауы қусырылып,түсі бұзылып кеткен 
екен. Мен сасқалақтап басымды қайта-қайта изей бердім. Біраздан кейін ол сабасына 
түсіп, иегін 
көтеріп, менің оң жағымдағы этажерканы нұсқады. 
- Анау шеткері тұрған Вильгельм Адам дегеннің кітабын алшы, - деді содан соң. 
Мен орнымнан тұрып, ақ шүберекпен тысталған мұқабасында «Қиын шешім» деген жазуы 
бар кітапты алдым. - Соның қыстырма тұрған бетін ашшы. - Қайта орныма отырып, ашып 
қарасам, қыстырма кітаптың 370-бетінде тұр екен. - Сондағы тараудың аты не? 
- «Жеңімпаздармен жүздесу» делініпті, Бауке. 
- Ендеше соны аяғына дейін дауыстап оқып шыққын. Бұл 6-шы герман армиясы 
полковнигінің мемуарлары. Андағы жерде Совет Армиясы Сталинградта қоршауға алған 
6-шы армияның командашысы Паулюстің қолға түскеннен кейінгі жай-күйі айтылады. 
XI 
Мен оқуға кірістім. 
- Біз ағаш үйлердің бірінің алдына келіп тоқтадық. Менің көзім терезе 
жақтаулары мен шатыр маңдайшасындағы әсем оюларға түсті. Бізді алып келген совет 
генералы үйге кіріңдер деді. Ауыз үйде шинеліміз бен фуражкаларымызды шешкеннен 

кейін бізді үлкен бөлмеге енгізді. Бұдан кейінгі күніміз не болмақ? Паулюс, қоштасқан 
сияқты болып, Шмидтке және маған колын берді. Дегенмен Геббельс насихаты сүйегімізге 
өзіміз ойлағаннан гөрі тереңірек сіңіп калған екен. 
Совет генералдарының бірі «Т» әрпі іспеттендіріліп қойылған үстелдердің төр 
жағынан орын алды. Оның 64-ші армияның командашысы М.С.Шумилов екенін сол арада 
білдік. Оның қасына бізді әкелген генерал - армия штабының бастығы И. А. Ласкин мен 
майор шеніндегі аудармашы орналасты. Бізге үстелдің ұзын жағындағы орындықтарды 
нұсқады. Оған дейін Шмидт маған: 
- Өз басымызға қатысты жайлардан басқа ешқандай мәлімет бермеуіміз керек, - 
деп сыбырлады. 
Маған мұндай сақтық жасау әрі артық, әрі қолайсыз сияқты боп көріңді. 
Шумилов біздің командашымызға «Фон Паулюс» деп сөз бастай беріп еді, ол: 
- Мен дворян емеспін, - деп тастады. 
Совет генералы оған шүбәмен көз тастады. Шені жайындағы сұраққа Паулюс 
«генерал-фельдмаршал» деп жауап бергенде, ол шүбә одан сайын күшейе түсті. Паулюс 
омырау қалтасынан солдат кінешкесін алып, совет армия командашысына ұсынды. Ол 
аудармашымен өзара ақылдасты да, «жақсы» деп қысқа жауап берді. 
Генерал Шумилов одан кейінгі әңгіменің орайында Паулюстің «солтүстік 
қоршауға» да тізе бүгу туралы бұйрық беруін ұсынды. Паулюс бас тартты, ол қоршаудың 
Гитлерге тікелей бағынатынын тілге тиек етті. 
Ойпыр-ай, енді не болар екен деп ойладым мен. Өйткені біздің насихатымыз 
орыстар айтқан талабын орындамағанның бәрін де қинауға салады деп бізді мүлде 
сендіріп тастаған ғой. Мен Совет Армия командашысына үрейлене көз тіктім. Шумилов 
сабырлы күйде, іскерлікпен сөз сабақтап отырды. Ештеңе де болған жоқ. Мен іштей осы 
таңғажайып қорытындыға келіп үлгіргенше, генерал орнынан тұрды. Майор оның соңғы 
сөздерін аударып жеткізді. 
Фельдмаршалға айтыңыз, мен қазір оның тамақтанып алуын сұраймын, содан соң 
ол майдан штабына барады. 
Шын айта ма? Совет солдаттары біздің шинелімізді киюімізге көмектесті. Біз 
толқып есік алдына шықтық. Басына милықты тері бас киім киген Шумилов бізді сыртта 
күтіп тұр екен. Ол соңымнан ілесіндер деген белгі жасап, көшенің арғы жағына қарай 
беттеді. Шынымен біткеніміз бе? Мен жан-жағыма көз тастадым. Жазалау командасы 
көрінбейді. Әлде ол анау, генерал беттеп бара жатқан ағаш үйдің ар жағында тұр ма 
екен? 
Тіпті де олай емес. Шумилов сенектің есігін ашты, онда бір қартаң әйел қызмет 
етіп жүр екен. Орындықтардың үстіне ішіне ыстық су құйылған легендер қойылыпты. Әр 
легеннің қасында біз көрмегелі көп уақыт болған бір-бір кесек нағыз сабын тұр. Жас қыз 
әрқайсымызға бір-бір ақ орамал берді. Жуыну - жан рақаты болды. Көп күндер бойы біз 
еріген қар суымен беті-қолымыздың кірін әрең жібітіп жүрген едік.
Содан кейін бізді көрші бөлмеге кіруге шақырды. Онда үстіне неше алуан тағам қойылған 
үстел тұр екен. Шумиловтың шақыруы бойынша Паулюспен және Шмидтпен бірге үстел 
басына келіп отырғанда мен өз-өзімнен ұялдым. Большевиктерді қанішер деп қалай 
алдаған десеңші бізді! Соған сенген біз қандай аңқау болғанбыз! Мен әскери тұтқын 
ретінде біздің армияның штабынан өткен Қызыл Армияның бірнеше генералы туралы 
ойладым. Олармен дұшпан жөнінде мәлімет жинауға жауапкер барлау бөлімінің бастығы 
ғана істес болды. Біз, штаб офицерлері оларға бір ауыз сөз айтуды өзімізге ар көрдік. 
Тылға жөнелтілер алдында ғана оларға жорық қазанынан бір тойым ас берілді. 
Тегі Шмидтке бізді жеңіп қолға түсірген Совет Армия командашысының бұл 
серілік мінез-құлқы ешқандай әсер етпеген болуы керек. Ол маған былай деп сыбырлады: 
- Ішімдік ұсынса ішпеу керек: бізге у берулері мүмкін, - деді. 
Бұл әрі жеркенішті, әрі зығырданынды қайнататын қамқорлық еді. Мен Шмидтке 
көзіммен соны сездірдім. Егер оның сөзін генерал Шумилов ұғып қалса не болатын еді 
десеңші! Дәл сол кезде Шумилов былай деді: 

- Егер біз сіздермен басқа жағдайда таныссак, егер мен сіздерді бұл жерде 
әскери тұтқын есебінде емес, қонақ ретінде құрметтеген болсам, маған әлдеқайда ұнамды 
болар еді. 
Осылай деп ол бәрімізге бір бөтелкеден арақ құйды. Генерал өзімен бірге 
біздің жеңімпаз Қызыл Армия үшін ішуімізді өтінді. Оған жауап орнына біз қозғалмастан 
отырып қалдық. Аудармашы оған ақырын бірнеше сөз айтқаннан кейін, Шумилов жымиды 
да: 
- Мен сіздерді жәбірлейін деген жоқ едім. Сталинград үшін шайқасқан екі ер 
қарсыластар үшін ішейік! - деді. 
Бұдан кейін Паулюс те, Шмидгте, мен де рюмкамызды көтердік. Аш қарынға 
ішкен арақ лезде әсер ете бастады. Менің сәл-пәл басым айналды. Бірақ бутербродтан 
бірнеше үзіп жегеннен кейін басымның айналғаны тоқтады. Паулюс пен Шмидтте тамаққа 
бас қойды. 
Генерал Шумиловпен біз бір сағаттан аса отырдық. Мен көрген, естігендерімнің 
бәрін есіме сақтауға тырыстым. Майор таза неміс тілінде сөйлеп отырды. Совет 
адамдарының гитлерлік системаны неміс халқынан жақсы ажырата білетінін мен бірінші 
рет естідім. Совет офицерлері бізді, арада болған оқиғаларға қарамастан, совет 
адамдарының неміс жұмысшылары мен неміс ғалымдарына деген үмітін үзбегеніне 
сендірді. Сонымен бірге олар көптеген немістердің оларды Гитлердің өз мақсатына 
пайдалануына мүмкіндік бергеніне өкінетіндерін айтгы. Паулюс жаралы, ауру және өлімші 
боп қалған неміс солдаттарына көмек көрсетуді өтінді, Совет Армия командашысы қолдан 
келгеннің бәрін істеуге уәде етті, ол біздің тікелей өз міндетіміз деді. 
- Сіздің тағы да басқа тілектеріңіз жоқ па, фельдмаршал мырза, - деді 
Шумилов жүрер алдында. Паулюс сәл ойланды да: 
- Адъютантым полковник Адамды менің қасымда қалдыруды өтінер едім, - деді. 
Генерал Шумилов офицерлерінің біріне бұйрық берді, ол лып етіп бөлмеден 
шығып кетті. Осыдан кейін ол орнынан тұрып, бізді жол жүруге әзір тұрған машиналарға 
ертіп әкелді. Ол бәрімізге қол беріп қоштасты да, Паулюске: 
- Сіздің тілегіңіз орындалады, - деді. 
Автомашиналар орнынан қозғала бергенде, ол жол шетінде тұрып, бізге честь 
берді. Бұл шынында да нағыз сері қарсылас еді. 
Автор. Бұл тарау бітті, Бауке. 
Бауыржан. Мінеки, Совет Армиясының гуманизмін кешегі дұшпандарымыздың 
өздері де мойындаған. Гуманизмнен жұрдай гитлерлік қарақшы, жауыз армия тоз-тоз боп 
құрыды. Дүние жүзінде Совет Армиясындай гуманист армия жоқ. - Баукең осылай бір 
тоқтады. Содан кейін менің қолымдағы беті ашық қалған кітапқа назар аударды да, сөзін 
ары қарай жалғады. - Бұл кітаптың авторы полковник Адам Паулюс армиясының 
штабында оперативтік бөлімнің бастығы болған. Ал генерал-лейтенант Шмидт сол 
армияның штаб бастығы. Бұларға және басқа тұтқынға түскен неміс генералдарына Совет 
Одағында жақсы жағдай жасалды. Соғыс біткеннен кейін олардың бәрі аман-есен еліне 
қайтты. Вильгельм Адам ГДР-да министр болды. Содан кейін ұзақ жылдар республиканың 
қарулы күштерінде қызмет етті. Қартайғаннан кейін отставкаға шығып, осы кітапты жазды. 
Ал Паулюс еліне барып, соғыс біткеннен он екі жыл кейін өз ажалынан қайтыс болды. - 
Осыдан кейін Баукең бір ойдан екінші ойға аттап түскендей боп, сәл бөгелді де, сөзін 
жалғады. - Әрине, адамның өлді дегеніне сенесің. Бірақ өлгенін, табытта жатқан өлі 
денесін өз көзіңмен кермеген адамдарың көзіңе тірі күйінде елестейді екен. Қадірлі 
генералдарым Панфилов пен Лизюков маған солай көрінеді. Тірі болса олар да Отанға 
адал қызмет етіп, Отандық әскери ғылымға талай тамаша еңбектер қосқан болар еді деп 
ойлаймын. 
I 
Автор. Енді қырық екінші жылдың жазына келеміз бе, Бауке? 
Бауыржан. Қырық екінші жылдың жазында біздің Калинин майданында да, басқа 
жерлерде де елеулі ұрыстар болған жоқ. Жергілікті маңызы бар барлау-бақылау, күш 
сынасу ұрыстары совет-герман майданының барлық жерлерінде жүргізіліп жатты. Күшті 

ұрыстар күзге қарай басталып, қыста өзінің шарықтау шегіне жетті. Ол ұрыстардың 
аспанға көтерілген алауы Сталинград болды ғой. Сталинград неміс-фашист армиясы 
күнінің батар 
алдындағы алауы болды деп кезінде қолбасы бейнелеп-ақ айтқан еді ғой. Есінде бар ма, 
бір баяндамасында оның былай дегені: «Жалмауыз Гитлер түріктің «Джумхуриет» 
газетінде жарияланған түрік генералы Эркилетпен жасаған әңігімесінде былай дейді: «Біз 
Ресейді құртамыз, сөйтіп оны еш уақытта қайтадан бас көтере алмайтын етеміз». Ақымақ 
шалыстау айтылғанымен, мәселе айқын сияқты... Біз мұндай міндетті, Германияны 
құртуды көздеп 
отырғанымыз жоқ, өйткені Ресейді кұрту мүмкін еместігі сияқты, Германияны құрту да 
мүмкін емес. Бірақ гитлершіл мемлекетті құртуға болады және ол құртылуға тиіс». 
Қолбасшының осындай уытты сөздерін радиодан естігенде немесе газеттен оқығанда жау 
ынгерлер әрі күліп, әрі қайраттанып қалатын. «Қойға шапқан батырың, қаскыр көрсе қой 
болар» деген сөз марқұм Жолмұхамед Бозжановтың аузынан түспейтін мәтелі болып 
кетіп еді. Оны бірдеңеге жұмсағым келіп «Жолтай!» деп қасыма шақырсам-ақ болды, 
жаныма жүгіріп келіп: 
- «Қойға шапқан батырың, қасқыр көрсе кой болар!» Кұп болады, аға, - деп 
күлімдеп қаздиып тұра қалатыны күні бүгінге дейін көз алдымда. Шабуылға шығарда ол 
ылғи: «Неміс оккупанттарына өлім келсін!» деуші еді. 
Мұны айтып отырған себебім командирдің айтқан сөзі айқын, берген бұйрығы 
нақпа-нақ болуы керек. Жауынгер командир сөзінің болбыр болғанын ұнатпайды. Өйткені 
жауынгер командирден бұйрық қана емес, сол бұйрықты орындайтын жігерді қоса алуы 
керек. Жауынгер ол жігерді командир сөзінің үн ырғағынан, оның ойының салауат, 
салмағынан іздейді. Командирдің аузынан шыққан әрбір сөздің қайрат-күшінен, дәлдік-
шындығынан іздейді. Сөз шындығы - қайратты қару. Жоғарыда айтылған атақты Холм 
жорығында, бір деревняда алдынан танк шыға келгенде тайсақтап кейін шегінген 
жауынгерге: «Анаңнан ұл боп туғаның рас болса, ана танкті құртқын!» деп бұйрык 
бергенім есімде. Содан кейін ол жігіт қайта ілгері ұмтылып, танкті құртты. 
Мінеки, сөз шындығының күші деген осы. Мен оның анасын айтқанда алғашында 
қаймығып қалған жауынгер жігерленіп кетті. Сөйтті де танкті құртты. Командирдің берген 
бұйрығында, жаңағы қолбасшының сөздері сияқты, не күлдіретін, не қайраттандыратын 
шындық көрініп тұруы керек. Бұйрығыңды айтып, оның үстіне жаңағыдай жанды жанитын 
жігерлі сөздерді қоссаң, жауынгерге сол жетеді. Бұйрықты орындауға кетіп бара жатқан ол 
сенің қайратты сөзің есіне түскенде, күліп те алады. Ал күлкі кісіге қайрат береді. Жауға 
қарсы жылап жылжыған солдат жыраққа жете алмайды. Күліп ілгерілеген солдат қана 
игілікті іс тындырады. «Күліп» дегеннің солдаттың жынданған кісіше өз-өзінен қарқылдап 
күлуі емес, бұйрықты орындауға іштей жігерленіп, қайраттанып баруы деген сөз екені 
түсінікті ғой саған? 
Жаңа мен жоғарыда Сталинградты атадым ғой. 1942 жылдың 28 сентябрінде 
бұрынғы Сталинград майданы Дон майданы болып қайта құрылды. Оның 
командашылығына біздің генерал Рокоссовский тағайындалды. Оны неге «Біздің 
генерал» деп отырғанымды түсінесің бе? Түсінбесең былай. Қырык бірінші жылы жау 
Москваға төніп келгенде 30,1-ші Екпінді, 20, 16, 5, 33-ші және 43-ші армиялар тосқауылда
тұрды. Москваға ең ұрымтал жер (30 километр) генерал Рокоссовский басқарған 16-шы 
армияның тұсы еді. Біздің З16-шы атқыштар дивизиясы генерал Рокоссовскийдің
қолындағы қуатты қарулардың бірі болды. Генерал Панфилов қаза тапқанда қабырғасы 
қайысқан адамның бірі де сол кісі екен. Оны менің батальоным 20 ноябрьде қоршаудан 
шығып келгенде майор Елин мен комиссар Логвиненкодан естідік. Оның үстіне 
Рокоссовский мені ең бірінші рет өз қолымен полк командирлігіне тағайындаған кісі. Оны 
кітабымның «Сенім» деген тарауында айтқанмын. Ендеше, Москва түбіндегі аса қатал, 
қанды ұрыстарды басымыздан бірге кешіргендіктен, ол кісіні «біздің генерал» деп атауға 
қақым бар ма, жоқ па менің? 
Сол кісінің қалауы бойынша генерал Чистяков 21-ші армияның командашысы 
болып, Дон майданына кетті. Кім де болса қайратына көзі жеткен адамдарды ғана өзіне