Зейнулина А. Ф. филология ғылымдарының кандидаты, доцент, С. Торайғыров атындағы пму қазақ тілі кафедрасының меңгерушісі

Сөздік

құбылыс - явление

қуат – мощность

қадағалап байқау- отслеживать

түсіну - разобраться

қиын мәселе – сложные задачи

қаржы нарығы – финансовый рынок

апат - стихия

ғаламшар – планета

құтқару қызметтері – службы спасения

Сан есімдер мағыналарына қарай алты топқа бөлінеді:

1) есептік сан есім – екі, он, бес, бір мың жүз елу тоғыз

2) реттік сан есім – екінші, бесінші, тоғызыншы, жиырма төртінші.

3) жинақтық сан есімдер – біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау,

жетеу.

5) топтау сан есімдер – он-оннан, бес-бестен, екіден.

6) бөлшектік сан есімдер - 5/10- оннан бес; 10, 2 - он бүтін оннан екі; 10, 5- он жарым, 2, 25– екі ширек
Тапсырмалары
1 Сан есімдерді оқыңыз

50, 437, 254, 318 586, 83 475, 10 584, 98, 111, 7 645 329, 4893, 689, 938, 347 586.

4,8; 4/8; 10, 3/10; 2, 25; 1/1000; 2,4; 5, ½; 112, 03; 862,4.

1 Алтау ала болса, ауыздағы кетеді,

Төртеу түгел болса, төбедеге келеді.

2 Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні бар.

3 Мың адамның түсін білгенше, бір адамның атын біл.

4 Білекті бірді жығады,

Білімді мыңды жығады.
4 Сөз тіркестеріндегі көп нүкте орнына қажетті қосымшаларын жалғаңыз

35 жас... адам, 700 литр... ыдыс, 345 пәтер... үй, әрбір үш... адам, бес... екі... көбейту, 416... кабинет, ұзындығы 50 метр..., бес-бес... кірді, бес... сынып, тоғыз... аспайды, сексен... жылдар... соңында, мың... жуық адам.

5 Сөйлемдерді оқып, сан есімдерді тауып, олардың өзара қандай жалғаулармен байланысып тұрғандарын айтыңдар

1 Бір сәт глобусқа көз салып көріңізші. Жер шарының 2/3 бөлігін су алып жатыр. 2 Жыл сайын жердің түкпір-түкпірінен 20-30 миллионға жуық адамдар ауылдан қалаға көшеді. 3 Ресми статистика бойынша 1998 жылдың 1 қаңтарында Астанада 318,2 мың адам тұрса, 2002 жылдың 1 желтоқсанында Астана халқының саны 507,1 мың адамға жеткен. 4 Астанаға көшкен адамдардың 43, 8% жұмыс іздегендіктен келген. 5 Астанаға ауылдан көбінесе 25-29, 30-39 жастағылар көшеді. Алматыға басқа қалалардан 30-39 бен 40-49 жастағы адамдар көшкен.

6 Статистикалық мәліметтер бойынша Алматы халқының саны жыл сайын 24 000 адамға көбейіп отырады екен. 7 2004 жылдың 1 қазанында қазақстандықтардың саны 14 926, 6 мың адамды құраған. 8 Республикамызда 2004 жылғы көрсеткіші бойынша ер адамдардың орташа өмір жасының ұзақтығы – 60, 6 жыл, ал әйел адамдардікі – 65, 8 жыл.

Аң, көмектесу, болжау, мақсат, жетекші, айналысу, жануар, шұғылдану, мұрат, жәрдемдесу, жорамал, бастаушы.

Компьютерлік болжау, қиын мәселе, күрделі процесс, ауа-райының болжамы, жұмыс өнімділігі, апат, қаржы нарығы, ғаламшар, құтқару қызметтері, табиғи құбылыс, халық саны, жер сілкінісі, ядролық жарылыс, салдары, түрлі мақсатта пайдалану, кеңейту жоспары, қарсы тұру, дайындалуға көмектеу.

Виртуалды шындық сізді басқа әлемге «апарады». «Виртуалды» деген сөздің өзі формасы мен адамға әсері бойынша шындыққа ұқсайтын, бірақ-та шын болып келмейтін құбылысты білдіреді. Себебі бұл тек қана бір программа бойынша кодпен хабарланатын компьютердің электронды сигналдары. Оларды «кибер кеңістік» деп атайды. Осындай кеңістікте компьютерден шығатын сигналдар суреттер мен дыбыстарға (кейбір нұсқамаларында иіске де, денеңізге бірдеңенің тиіп кетуіне де) айналады. Адам бұл сигналдарды өзінің сезу органдарымен қабылдайды, ал оның миы осы виртуалды әлемді жасап шығарады.

ХХ ғасырдың 90-ыншы жылдарында компьютерлер жоғары деңгейде дамып, виртуалды шындықты ойындар көпшілік қолды болды.

Сөздік

Шындық –реальность

әдеттегіден тыс –необычный

тетік – приспособление

сезгіш – чувствительные

әсер – воздействие

көпшілік қолды –широкодоступный
Тапсырмалары
1 Мәтінді оқып, аударыңыз

2 Сұрақтарға жауап беріңіз

1 Сезгіш датчиктер қайда орналастырылған?

2 «Виртуалды шындық» деген не?

3 Кибер кеңістікте компьютер сигналдары неге айналады?

4 Бұндай ойындар қашан көпшілік қолды болды?
31. 1 Үстеу

Сөйлемде қимыл, іс-әрекеттің, сын-сапаның әр түрлі белгілерін, сипатын, жай-күйін білдіретін, өзгертуге грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге көне бермейтін сөздерді үстеу деп атайды

Үстеудің құрамдық түрлері:

1) негізгі үстеулер – жылдам, тез, ақырын, ерте, кеш, бұрын, жоғары, қазір т.б.

Негізгі үстеудің көпшілігіне сын есім шырайының жұрнақтары жалғана алады. Мысалы: жылдамдау, ілгерілек, тездеу т. б.

2) туынды үстеулер – - туынды түбір үстеу тудыратын жұрнақтар:

а)–ша/-ше: балаша, көзінше, өзінше, қазақша т.б.

ә)–лай/-лей – шикілей, осылай,

- дай/-дей – гүлдей, тотыдай,

- тай/-тей – құстай, жіптей

б) –дайын/-дейін – сұңқардайын, жорғадайын

- тайын/-тейін – бұлақтайын

г) –шама/-шеме, -шалық/-шелік – осыншама, соншалық

д)–майынша/-мейінше, -байынша/-бейінше, пайынша/-пейінше –оқымайынша, тыңдамайынша, айтпайынша т. б.

Түбірге сіңісіп, көнеленіп үстеу тудыратын септік жалғаулар:

1. 
   барыс септік - бірге, кешке, босқа, зорғат.б.
   
2. 
   жатыс септік – баяғыда, аңдаусызда, қапыда т.б.
   
3. 
   шығыс септік – шалқасынан, кеңінен, шетінен, тосынан.
   
4. 
   көмектес септік – жөнімен, кезекпен, шынымен, ретімен.
   

Үстеулер білдіретін мағынасына қарай 7 түрге бөлінеді.

Төмен, кейін, дұрыс, әдейі, қазақша, орысша, меніңше, сеніңше, жылдам, алға, артқа, осында, жақында, күндей, адамша, жазда, қыста, бүгін, ертең, былтыр, тым, ас, қырынан, соншама.

1) қазақ, орыс, өзбек, сенің, өздерің, өзің, ағылшын, неміс, француз, ескі;

2) теңіз, құс, аспан, әке, біз, олар, үй, бастық, мақтаншақ, жас;

3) түн, күн, алыс, осы, жаны, қасы, арты, күз, қыс, жоғары, орта;

4) төмен, жоғары, жат, алыс, арты, күні, ал, жат;

5) қыры, жоғары, алды, арты, жаны, басы, қарсы, оң жақ, сол жақ, амалсыз.

1 ... мен театрға барамын. 2 ... керемет концерт көремін. 3 Концертке досыммен ... барамын. 4 Эстрада әншісі ... ән айтады. 5 Джаз ... жақсы ойнайды. 6 Театрда кісі ... болады. 7 Біздің орындарымыз ... болады. 8 ... көру үшін біз ... жылжимыз. 9 Концерт бізге ұнайды. 10 ... тағы да театрға барғым келеді.

1 Бүгін ұшаққа мініп жоғары көтерілеміз. 2 Ұшақ дереу жоғары, биікке көтеріледі. 3 Жер төменде қалады. 4 Баратын жеріміз ілгері де алыс. 5 Ұшақ екі сағаттан кейін Омбының әуежайына қонады. 6 Біраз уақыттан кейін төмен түсеміз. 7 Төменде қала шамдары көрінеді. 8 Бізді көп адамдар күтіп тұрады. 9 Біз Алматыдан Омбыға шапшаң жетеміз.

1 Мына кітап жақсы. – Ол жақсы оқиды.

2 Ол үстіне таза киім киді. – Ол таза жазады.

3 Мына тура жол институтқа апарады. – Мен оған тура айттым.

4 Мен ұзақ жолдан келдім. – Мұғалім ұзақ сөйледі.

5 Бүгін күн жылы болды.- Ол маған жылы қарады.

6 Менің ағам өте шапшаң адам. – Марат шапшаң оқиды.

7 Бүгін үйге жақын адамдар жиналады.- Кел, жақын отыр.

8 Мен өзіме тамаша кітап сатып алдым. – Тамаша сөйлейсің.
6 Сөйлемдерге берілген үстеулерді қатыстырып жазыңыз

Үлгі: Асан жауап берді.- Асан жылдам жауап берді.

1 Маржан ұзақ сақталмайды. 2 Мен бұл лекцияны тыңдауға келдім. 3 Досымбек жақсы ән шығарыпты. 4 Машина жолдан бұрылды. 5 Біз екі рет жиналыста болдық. 6 Амантай қуанды. 7 Бұл үйге Серік келді. 8 Мадина бүгін сәнденіп киінген. 9 Біз емтихан тапсырамыз. 10 Тұмар жақсы сөйледі. 11 Күндер аязды болды. Әсия жауап берді. 12 Қатты жел соқты. 13 Көктем кеш шықты. 14 Үй жұмысына көмектеседі. 15 Аспанды бұлт қаптап алды. 16 Ерлан есікті ашты. 17 Есен ағасының айтқанын қайталады.

Компьютерлік ойындарды қалауы бойынша жеңілдетуге немесе күрделендіруге болады. Сонымен қатар ойын шартын өзгертетін тағы да басқа құрылғылары болады. Ойынды басқару үшін пернетақтаны, тышқанды немесе джойстикті таңдап, сіз бір адаммен немесе компьютердің өзін де бәсекелесіңіз ретінде алып ойнай аласыз. Ондай ойындарда көбінесе әр түрлі қиындық деңгейі болады. Кейбір ойындардың соңына дейін жетіп оны ұтып алу үшін бірнеше жыл уақыт кететін ойындары да бар.

Компьютерлік ойындар индустриясы өз мақсатына көптеген ойын түрлерін бейімедеді. Компьютерде баршаға мәлім карт, шахмат ойындарын да ойнауға болады. 1988 жылы IBM компьютерлік компаниясы спорт шебері деңгейінде шахмат ойнаған алғашқы машиналық бағдарламасын даярлаған. 1996 жылы осы компанияның «Дип Блю» бағдарламасы шахмат бойынша әлем чемпионынан бірнеше мәрте ойынды жеңіп алды. Машина жалпы бұл жарыста ұтылса да, екінші матчте сол бағдарламаның жетілдірілген ңұсқасы бойынша ойнап, жеңіске жетті.

Сонымен қатар компьютерде көптеген спорт ойындарын да ойнауға болады. Компьютерлік ойындар жылдан жылға күрделілеу және әр алуан болып келе жатыр.