Тақталас. Пьесалар, бірқақпайлар. Тараз, «Сенім» баспасы, 2006-256 бет

ББК 84Қаз 7-6

Ә 55

Әлімжан Е.

2006-256 бет.

-«Бұл сұхбат сіздің Таразға келгеніңізді қысқаша таныстыру болсын». Бірақ осы сұхбаттың өзінде ол қазақ халқы мен оның әдебиетінің тарихы туралы жақсы хабары бар қаламгер екенін көрсетті. Содан пікіріміз жарасып кетті. Ол менен, мен одан кітаптар алысып оқып тұрдық. Мені оның кітапханасынан Аллаттану бағытындағы орысша, қазақша әдебиеттер, сондай-ақ қазақ тарихына қатысты кітаптары қызықтырады. Есесіне ол менен шығыс ғұламаларының кітаптарын алып тұрды.

Бірте-бірте түрлі әдеби жиындарда, ақындар айтыстарында, кездесулерде жиі бас қосатын болдық. Еленнің студенттер алдында Ғабит Мүсірепов, Шерхан Мұртаза туралы көсіле сөйлегені есімде. Ол туралы әріптестерінен білгенім, бұрын «Социалистік Қазақстан» газетінің меншікті тілшісі, облыстық телерадиокомпанияның төрағасы сияқты қызметтер атқарғанымен, қайтып ешкімге барып лауазымды жұмыс сұрамапты. Тіпті жұмыссыз да жүріпті. Бірақ журналистер қауымы қазір республикалық теледидардан жиі көрсетілетін «Желтоқсан жаңғырықтары», сондай-ақ «Асқаровтың ісі» көпсериялы хабарларды көрегендікпен, сол кездегі басшылардың қабағына қарамастан жасатқаны үшін ұнатады екен.

Ал облыстық айтыс ақындарымен қарым-қатынасы оның тек қазылық етуімен шектелмейтін сияқты көрінеді. Ол айтыс үстінде қатал қазы болса, жайшылықта олардың ақылшысы ма дедім. Оысдн он-он бес жыл бұрын Жамбыл облысынан жас ақындар қаулап шығып, республикалық айтыстарда маңдайлары жарқыраса, бұлақтың көзін дер кезінде ашып жіберген Елендердің де еңбегі бар екен онда. Бүгін де Тараздың республикаға танылып қалған Ерлан Жүніс және басқа жазба ақындары үнемі Еленнің айналасында жүреді.

Еленнің тағы бір уақытын көп бөлетін жері-театр. Ол осы театрдың авторы, репертуарын жасаушылардың бірі ғана емес, баспасөз арқылы насихатшысы да. Ұжыммен бірге түрлі фестивальдарға да барып жүреді.

Елен содан, кейін, әрине «Бауыржантану» мұраларын зерттейтін ғылыми орталыққа жиі бас сұғады. Ол мұнда Баукеңнің энциклопедиясын жасап шығуға тікелей жауапты қызметкер.

Осындай сан-салалы жұмыстар атқрып жүрген Еленді көпшілік, әрине, оның көркем шығармалары арқылы таниды.

Елен Әлімжанның алғышқы әңгімесі қазақтың қазіргі маңдайалды жазушылардың сапына қосылған Дулат Исабеков, Төлен Әбдіковтермен қатар шыққан екен. Жас жазушылардың «Таңғы шық» (1964) атты жинағын құрастырған Мағзом Сүндетов сол кезде ҚазМУ-дің филология факультетінде оқып жүрген студенттер дулат пен Еленнің өзіне алғашқы әңгімелерін қалай алып келгенін кейіннен баспасөзде жазғаны бар. «Қазір екеуі де үлкен жазушы болды» деп баға берген. Рс Дулат Исабеков кең танылды, Мемлекеттік сыйлық алды. Ал Елен Әлімжанда ондай атақ-дәреже жоқ. Бірақ, Еленнің ең алғашқы «Ән сыры» атты әңгімесін жинаққа енгізіп жазушылық жолға салған Мағзом жас қаламгердің кейінгі шығармашылық жолын жіті бақылап отырған сыңайлы. Ал, Мағзом сөз еткен өткен ғасырдың 70-80 жылдары Е.Әлімжанның «Жұлдыз», «Жалын» журналдарында, «Социалистік Қазақстан», «Қазақ әдебиеті» газеттерінде «Ескі жара», «Тек» атты повестері, бірнеше әңгімесі сондай-ақ «Оралу» (1978) атты жинағы жарық көріпті. «Үлкен жазушы болды» дегенде Мағзом сол шығармаларына көңілі толғаннан айтқан болуы керек. Шынында да, Еленнің мерзімдік басылымдарда жарияланған дүниелерінің біразы жылдық шолуларда жақсы бағаланыпты. Өзін жарнамалауға селқос қарайтын біреу болса, соның өзі Елен шығар.

Десе де Елен Әлімжан – қалың оқырманға аз насихатталған жазушы. Оның өзіндік себебі бар. Біріншіден, ол өмір бойы үлкен әдеби ортадан алыста өмір сүріп, барлық шығармаларын шалғайда жүріп жазды. Ал, ақылдылардың бәрі астанада деп есептеп, алыста тұратындардың шығармашылығына мұрын шүйіре қарайтын мінезіміз қазақы шындық. Қазақы ұғыммен айтсақ «ауылдағының аузы сасық» болып шығады.

Екіншіден, оның өндіре жазған тұсы – еліміз егемендік алған жылдары. Соңғы бес-жиырма жылда ол «Көріпкел» атты прозалық, «Толық адам туралы» публицистикалық жинақ беріп, «Жан талас», «бір қазаққа-бір қатын?!...», «Тақталас», «Жанұран», «Қызыр баба», «Ақ періште – арманым!» атты пьесалар жазыпты. Бұл пьесалары М.Әуезов атындағы академиялық театрдан бастап, республикамыздың көптеген театрларында, атап айтқанда, Жамбыл, Ақтөбе, Талдықорғанда, Жетісайда, кезінде Арқалықта қойылыпты. «Тақталасты» орыс тіліне аударып Жамбыл орыс драма театры, ал «Жанұранды» қырғыз тіліне аударып Бішкектің «Ұчұр» атты жастар телетеатры сахналапты. Драматургиямен айналысқалы оның есімі театр афишасынан түсіп көрмепті. Өйткені оның пьесалары театрлардың репертуарларынан берік орын алды.

Тіпті ол кешегі қиын-қыстау кезінде Жамбыл театрын қаржылық жағынан қолдау үшін шағын жанрларда әзіл-сықақтар да жазып беріп отырыпты.

Әрине, бұлардың бәрінің баспасөзде ізі бар. Еленді іздейтін өз оқырманы мен көрермені де бар. Бірақ жазушы сол оқырмандары мен көрермендерге не ұсынғанын саралап берген әзірг ешкім болмаса, оған, ең алдымен, «балапан басымен, тұрымтай тұсымен» кеткен уақыт кінәлі болса керек. Әр театр репертуарын өзі белгілеп кеткен кезеңде жаңа уақыттың драматургиясы мен оның сахнадағы қойылуын жиынтықтап, салыстырып сөз ететін мүмкіндік тым кемшін болды. Оның үстіне жазушының кемелденген кезінде жарық көрген «Көріпкелі» де көп тиражбен тарамады, қалың көпшілікке жетпеді.

Бірақ бір нәрсеге шүкіршілік ету керек. Ең әділ төреші-уақыт десек, Еленнің драматургиясы сол уақыт сынына төтеп беріп тұр. Демек, оған берілген ең үлкен баға сол.

Мен зерттеушімін, сыншымен деп айта алмаймын. Дегенмен өз ортамда бірге жүрген ақын-жазушылардың шығармаларын жібермей оқуға және реті келген жерде пікірімді де білдіріп отыруға тырысамын. Інімдей болып кеткен Еленнің де шығармаларымен түгел таныстым десем болады.

Оның әңгімелері кәдімгі Бейімбет Майлин бастап, Ғабит Мүсірепов қоштап, бүгінде Дулат Исабеков, Тынымбай Нұрмағанбетовтер жалғастырған мектепке жатады. Есіп тұрған тілінен жеңіл юмор сезілетін жазушы негізінде өз заманының және оның адамдарының характерін жасайды. Шағын ғана шығармаларында адамдарының пенделік әрекеттері арқылы қоғамның да кескін келбетінен көріністер беріп отырады. Тағы бір байқалатын ерекшелік өз кейіпкерлерін тіршілік таптаурынына салмай тосын ситуацияларда танытады. Бірақ бәрі де өмірдің өзінен ойып алғандай сенімді де қарапайым. Мәселен Шерхан Мұртаза мақтаған «Коммунизм маршы», Бейбіт Қойшыбаев жылың жақсы әңгімелерінің қатарына қосқан «Рекеңнің жолы» тіпті Серікқали Хасен жылға шолуында айрықша тоқталған «Көріпкел» жинағындағы қай әңгімені алсаңыз да біздің заманның адамдарының бейнесі жасалған. Мәселен, «Төрткүлде» атты әңгімесінде ғарышта адамзат ақыл-ойының жемісі-орбиталық станция ұшып барады, көміліп қалған қаланың үстінде ойнаған балалар сол ғарышқа самғауды армандайды, ал ашаршылықта өлген әке-шешесін еске алып келген әскери адамның асын ішіп отырған оның ағайындары ата-ата болып айтысып, қызмет бөлісе алмай әлек. Оснау шағын әңгімеде бүкіл қазақ қауымының тоғышарлық болмысы тұрғандай.

Ал, «Тарғыл сиыр» атты әңгімесінде ауылдағы сол тоғышарлық болмыстың нарыққа ену кезіндегі өзгерістері суреттеледі. Иә, қазір қазақ болмысында, психологиясында үлкен өзгерістер жүріп жатыр. Автор соның суретін салып, келер ұрпаққа қалдырғысы келеді. Өте дұрыс істейді, ертең кеш болуы да мүмкін.

Оның көптеген әңгімелері мен повестерінің кейіпкерлері жағымды да, жағымсыз да емес, біреуге жақсылық та жасайтын, бірақ қателесетін, билігін асыра пайдаланып жіберетін, тіпті сұғанақтық та жасап қоятын кәдімгі пенделер. Мәселен, «Әкімнің добы» атты әңгімесінің кейіпкерлері бала-шағасының, ағайын-туысының қамы үшін тәп-тәуір тірлік етіп жүрген азаматтар. Сөйте тұра, ағайынның жалған намысын жыртып әлдекімдердің «добына» айналып кете барады.

Елен өз шығармаларында өзі өмір сүрген кезеңінің өткінші емес, өзекті проблемаларының көркем көрінісін беруге ұмтылған.

Бұл ойымызды басқаша айтсақ, Елен, әсіресе, драмалық шығармаларына мәңгілік тартыстарды арқау етеді. Бірақ оған мысалды бағасы беріп қойылған алыс тарихтан емес, халқының басынан қазір өтіп жатқан құбылыстардан алады. Сол арлы-ьергі тарихты, өз өз елі және өзгелердің басынан өткен қилы кезеңдерді жақсы білгендіктен, әрі мемлекеттік баспасөзде, партиялық қызметте істеп, әр нәрсені байыппен пайымдап үйренгендіктен, бұл құбылыстарға уақыт, әлде ресми саясат өз бағасын беруін күтіп жатпайды. Оның ішкі түйсігі әдебиет атты ар ісінде адастырмайды. Тіпті азамат соғысы жылдарынан алыңған ең алғашқы «Екі дүние айрығы» атты драмасын жазғызған да өзі өмір сүрген қоғамның сыздаған жарасы еді. Асқар Сүлейменов айтқандай «таптаурын болған тақырыпты жаңаша пайымдауғы» тырысқан Елен кейін «Жанталас» деген атпен сахналанған бұл шығармасында Қазан төңкерісінен кейінгі қазақ қоғамынан екіге жарылуының себептерін іздестіріпті. Бір қызығы драма жазылып жатқан күндері 1986 жылдың желтоқсан оқиғасы өтіп, Қазақ қоғамы тағы да екіге жарылыпты.

Сірә, жазушы сол кездегі қазақ қоғамының жарыларға шық қалғанын әлдеқалай түйсігімен сезінген тәрізді. Сезінген соң сол қажеттілік қолына қалам алдырып, оның астарын іздеттірген. Ал астары дәстүрлі қазақ қоғамының астаң-кестеңін шығарған бодандықтың бұғалығы мен таптық текетірестерде жатыр еді. Желтоқсан жарылысына алып келген де қазақтың сахнасында қашаннан бері қайнауы жеткен отарлық езгінің уыты болатын.

Ел егемендік эйфориясында жүргенде Елен «Бір қазаққа-бір қатын?!..» атты комедия жазады. Кәдімгі тұрмыстық мәселе тәрізді. Жаңа қоғамдық қатынастар мен ұғымдарды жатырқаған қазақ тоғышарларының қылығына күлесің. Бірақ сол ұғымдар мен қатынастар арқылы одан әрі құлдырап бара жатқан халқыңның демографиялық ахуалын сезініп күйінесің. Ал, театрдан шыққан соң, автор ашық қоғамға кірген соң алдымен халқыңның санын көбейту қамына шұғыл кіріспесең, жұтылып кету қайпі туатынын ескерткенін ұғынасың.

Сол қазақ қоғамының, сол номенклатурщиктердің келбетін «Тақталаста» да көресің. Бұл комедиясында Елен Әлімжан қазақ қаламгерлерінің ішінде тұңғыш рет Қауғабай, Дауғабай, Жауғабайлардың типтік көркем бейнесін жасады. Кешегі қайға ұстап мал баққан, қамшы ұстап дау қуған найқа ұстап жауға қарсы шапқандардың бүгінгі бір орынтаққа таласын небір драмаға тән ситуациялар арқылы өрбітеді. Ақыры бір-бірінің астынан ло қазып жүріп, сол орға құлап тынады. Тіпті, осы сор маңдайлығы аз болғандай таласын сол ордың ішінде ары қарай жалғастыруға түсетінін қайтерсің. Жалғастырғаны сол, бірін-бірі аяғынан тартқылап, ордан шығармайды. Ал, сол қоғамның белгілі бір тобының өкілдері болып табылатын мал баққан Мауғабай мен егін еккен Бақшагүл де жоғарыдағы үшеудің таласынан өз есептерін түгендеп жүр. Бірақ, бәрі де осылай өз есептерін түгендеп жүріп, ұлттың, халықтың есебін жіберіп алады. Орынтаққа басқа бірек келіп отырады. Таласып жүріп ел тізгінінен айырылғнын білмей қалады.

Комедияның барлық кейіпкерлері жиынтық тұлғалар, әрекеттерінде символикалық шарттылықтар да бар. Сөйте тұра олардың іс-әрекеті де, мінезі де нанымды, көкейге қонымды. Бірден қабылдайсың, күлесің, ыза боласың, артынан уыр ойға қаласың. Өйткені бұл комедияда қазақ қоғамының өзің көріп көріп жүрген бет-бейнесі, психологиясы тұр. Сірә, қазіргі қазақ қоғамының қыжылдарын «Тақталастай» терең беріп, өткір әжуалаған өзге шығарма бар ма екен? Ол жағын айта алмаймын. Шерхан Мұртаза «Мәселе жазушының шығарманы том-том етіп, көптіріп жазуында емес. Міне, «Тақтластай» өмірлік өзекті дүниенің жүгін көтеріп тұрған бір-ақ дүниемен де әдебиет әлемінен орын алуға болады» деген пікірді тегін айтпаған болу керек. «Жар басындағы жантақты жанынан безген нар жейді» дегендей, бұндай шығарманы тудыру үшін өз қоғамын суда жүзген балықтай сезінетін біліктілік пен азаматтық әділдікті ту етіп көтерген суреткерлік шеберлік керек. Егер қара қыл қақ жарылмай сәл мүлт кеткен жері болса, мұндай ьесаны ешқандай театр қоюға алмас еді.

Абырой болғанда комедия Қазақстанның әр түкпірінде қойылды. Өйткен, «Тақталас» үлкен патриоттық сезімнен, өз ұлтының болашағы үшін қатты алаңдаушылықтан туған, туған халықты бірлікке, бәтуаға шақырған шығарма.

Мұнда қазақ әдебиетінде бұрын – соңды көрініс бермеген кейіпкерлер жүр. Өйткені кешегі адмдар бүгін психологиялық өзгерістерге ұшырап жатыр. «Тақталастың» уақытпен үндескені сонша 1995 жылы Жамбыл театрында өтіге тиіс премьерасын сыйлаушыларының ортасында жүрген сол кездегі парламент депутаттары Шерхан Мұртаза мен Арғынбай Бекбосын көрмек екен. Алмтыға шұғыл шақырыпты да, премьера жүріп жатқан күні, парламент тарап, мандаттарынан айырылып шыға келіпті.

Бір қызығы дәл осындай «кездейсоқтық» 2001 жылы да болды. Қарашның 22-23 терінде Астанада Жамбыл облысының күндері өтті. Облыстық қазақ театры Еленнің «Жанұран» атты комедиясының премьерасын өз көрермендірне икөрсетуге үлгере алмай, Астанада бір-ақ ойнады. Дәл сол күні Қ.Тоқаев басшылығына наразымыз деген сылтаумен бір топ үкімет мүшесі қызметтерінен кетіп, кейін оппозициядағы «Ақ жол» партиясын құрды. Ал, сол дүрлігіс кезінде үкімет үйінің дәл түбіндегі Қ.Қуанышбаев атындағы театр үйінде ойналған Еленнің «Жанұранында» Қазақстанның мол байлығына оңай қол жеткізген капиталдың рухани әлемді таптап, жапырып, бәрін ақша шешеді деген ұранмен билікке ұмтылатыны шырылдап тұрып айтылған еді. Өркениет озып, капитал билік құрған сайын, руханият жұтаңдана беруі жалғыз Қазақстанның емес, әлемдік проблема. Бірақ, бұл мәселе қазір Қазақстанда өте-мөте өткір қойылып тұр. Біз адамдарымызға билік үшін жалғыз байлықтың жеткіліксіз екенін ұғындыруымыз керек-ақ. «Жанұран» осылай уақытына қызмет етіп тұрған туынды. Оны Бішкекте өткен халықаралық театр фестиваліне апарған Жамбыл облыстық қазақ театрының «Тақырыбының актуальдығы мен азаматтық позициясы» номинациясы бойынша жүлде алуының себебі де содан болса керек.

Бағанадан бері біз Еленнің драматургиясына өзек болған өткір проблемаларды сөз еттік. Бірақ бұдан жазушы қоғамның тек көлеңкелі жағын ғана көреді деген ұғым тумаса керек.

Елекең алдымен сол көлеңкелі құбылыстармен кескілескен күреске түскен ізгілік атаулының жаршысы. Ол өз талант қуатының жеткен жеріне дейін соны асқақтта жазып келеді деуге болады. Еленнің өзгеге ізгіліктің нұрын сеуіп жүрген кейіпкері бір қарағанда қара күш жапырып жіберердей әлсіз көрінуі мүмкін. Бірақ, қандай жағдайға тап болмасын, ар сызығын аттамайды, ал жеме-жемге келгенде олардың асқақ рухы атойлап, шырқау биіктен бір-ақ көрінеді. Сөйтіп бұл фәни жалғанның қаншалықты дүлей қара күші болса да қайыспай қарсы тұра алады. Бұлар белгілі бір қалыптан шыққан жасанды кейіпкерлер де емес, қасымызда, қатарымызда жүрген қарапайым адамдар. Бірі-совхоз директоры (Ә.Серікбаев, «Ескі жара»), бірі – мектеп мұғалімі, (Е.Ералиев, «Оралу»), бірі-бүгін ата кәсібін мұралаған кешегі мекеме басшысы, (М.Құштарбеков, «Тек»), бірі-қазақхалқын жер бетінде сақтап қалу қоғамын құрып жүрген зиялы (Азат Әбиіров, «Бір қазаққа-бір қатын?!..»).

Әртүрлі кезеңде әртүрлі мінезді, әртүрлі ситуацияларда өмір сынына түскен осынау кейіпкерлерді ортақтастыратын бір мақсат бар. Ол мақсат «Жанұрандағы» Мэлс сазгердің монологымен айтылады.

Алланың нұры музамын

Мекенін адам жүрегі.

Жасаған саған ризамын,

Түп ием өзің тірегім

Шет-шексіз қара түнекпен

Аямай салдың айқасқа,

Шырылдап шықтым жүректен

Жан беріс-алыс шайқаста.

Жүректен шығып жүрекке

Енсем деп мәңгі ұмтылам,

Жете алмай игі тілекке

Жасайды кейде тылсым ән

Мың жылдар өтті арада

Жалғасып келеді сол айқас,

Арбасқан әрбір санада

Неліктен қос күш қарайлас?!

Ар үшін ұлы майданда,

Жеңілсе муза кімге сын?!

Құлқынқұл бәрін ойрандап

Бұзылар ұлы ойрандап

Бұзылар ұлы үйлесім.

Жібермен, оған жібермен

Рухы қолда бабамның

Шын муза болсам егер мен

Жүрекке жолды табамын.

Еленнің елге көрсетпейтін жазбаларында мынадай жолдар бар екен:

Көңіл-күй тартып жабырқау,

Ой-салмақ басқан айықпай.

Ой-мұхит мені апыр-ау,

Ойнатты жалғыз қайықтай.

Іздеген ауылым шалғайда,

1. 
   Әнипа (Аня)
   
2. 
   Шөпгүл (Шура)-орта жастағы әйелдер
   
3. 
   Сартай (Сарик) – Әнипаның күйеуі
   
4. 
   Кәрібек (Карик) – Шөпгүлдің күйеуі
   
5. 
   Азат – жаңа көрші
   
6. 
   Гүлжан – Аззаттың әйелі
   

Аяғыңды тарпылдатып, ваннаны шалпылдатып, оның мазасын алма.