Т. Н. Ермекова, М.Ә. Жүнісова ТҮркі тілдерін тарихи дәуірлеу

Глоссарий Аккад тілі

жүктеу 0,88 Mb.

Pdf просмотр

бет	40/43
Дата	17.01.2022
өлшемі	0,88 Mb.
	#33300

1 ... 35 36 37 38 39 40 41 42 43

ermekova tn zhunisova m turki tilderin tarikhi duirleu

Глоссарий

Аккад  тілі

–  (ассирия-вавилон  тілі)  Вавилон  мен
Ассирияның  көне  бұрынғы  халықтарының  тілі  болды.  Мұны
көбінесе  ассириялық  деп  атайды.  «Аккад»  деген  атау  «Шумер
және  Аккад»  сияқты  белгіленген  елдің  атауынан  пайда  болды.
Аккад  деп  елдің  солтүстік  бөлігінде  семит  тілінде  сөйлеген
халық  аталса,  ал  семит  емес,  көне  тілде  сөйлеген  оңтүстік
бөлігіндегі халық шумер деп аталды.
Ит сөзі
– зат есім мағынасында да етістік мағынасында да
жұмсалған. Етістік мағынасында «итеру» деген мәнде жұмсалса,
зат  есім  мағынасында  ит  сөзінің  қатысуымен  бірнеше  күрделі
сөздер пайда болған. Ит мұрын, ит жыл, ит тарт – тістеу.
Орум  сөзі

–  кесу,  шабу.  Бұл  сөз  ор  түбірінен  жасалған
туынды  сөз.  Көне  түркі  тілінде  ор  түбіріне  ун/ум  жұрнағының
жалғануы  арқылы  орум  сөзі  туындаған,  беретін  мағынасы  –
орақпен орып алу.
Ириг сөзі.
Көне түркі тілінде бұл сөздің бірнеше мағынасы
бар: 1) орын;  2) мінез, қылық, өмір сүру салты;  3) кеңес, ақыл.
М.Қашқари сөздігінде күш, ерік, билік деген мағынаны береді.
Тіл  білімі  тарихы  дегеніміз
  –  б.з.д.  3-2  мыңжылдықта
жазудың  пайда  болуына  байланысты  оны  үйренуге  қажеттілік
туған кезден басталады. Алғашқы тілдік деректер Месопотамия-
дағы  шумер тілінен басталып, Ежелгі Үндістан, Қытай, Грек тіл
білімдеріне келіп тіреледі. Тіл білімінде бірте-бірте тілдер туыс-
тығы жөнінде білім М. Қашкари, Ю. Скалигер, Г. Ленц т. б. жи-
нала  бастайды,  тілдерді  салыстырмалы-тарихи,  салыстырмалы
зерттеулер  жүргізеді.    Жалпы  тіл  білімінің  негізін  салушы
В.Гумбольдт.
Йары  –  «көмек».
  Көне  түркі  тіліндегі  Jari  сөзін
В.М.Насилов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак араб тілінен енген сөз
деп көрсетеді, бұл шын мәнінде «көмек» деген мағынада шумер
тілінде қолданылған.
«Месопотамия  –  архивтер  Отаны»
  –  ғалымдар  мұнда
мемлекеттік  архивтермен  қатар  жеке  адамдардың  да  архивтері
болған.  Сонымен  қатар  шумерлер  –  ең  көне  медициналық

101
еңбектердің,  дәрі-дәрмек  рецептері  жинақтарының  авторлары,
диқаншының тұңғыш күнтізбегін жасаған да осы шумерліктер.
Ирк  сөзі  –  «жинау».
  Көне  түркі  тілінде  отырықшылану,
қоныстану.  Осы  сөздің  мағынасындағы  шумер  тіліндегі  жинау
деген ұғым жатыр, отырықшылана бастаған жұрт бір жерге қо-
ныстанып, жинала бастайды, бірін-бірі жинайды.
Йулуг
–
төлем,  өтем,  пида,  құрбан.  Көне  түркі  және  орта
ғасыр  тілінде  йулуг  сөзі  төлем  деген  мағынада  қолданылады.
Көне түркі тілінде осы сөздің қатысуымен біраз күрделі етістік-
тер жасалған. Малын, жанын құрбан етті.
ГУД
–
  «өгіз,  мүйізді  ірі  қара  мал»  деген  мағына  береді.
Шумер мен түрік тілдері арасындағы тарихи байланыс шумерше
сөз  басындағы  г  әрпінің  орнында  түрікшеде  ешқандай  әріп
болмайды. Гуд, уд – өгіз деген мағынаны береді.
Байрам  сөзі
  –
(мейрам).
  Байрам  қылып  тойлаймыз  деген
сөйлемдердегі «баба», «байрақ», «байрам» сөздері дыбыстық өз-
герістерге түскені болмаса, осы мағынада әлі күнге дейін түркі
тілдерінде қолданылады.
Бөк

сөзі  –  жинау,  топтастыру,  бөгелу.  Дене  мүшелерін
адамдар
бөк
сөзімен байланыстырған.
Шумер  тілі
  –  б.з.б.  4-1-мыңжылдықтың  аяқ  кезінде  жа-
зылған  сына  жазу  ескерткіштерін  (іс  қағаздары,  шаруашылық
құжаттары,  т.б.)  оқу  арқылы  танылған.  Грамматикалық  құры-
лысы жағынан жалғамалы тілдерге жатады. Сөздік қоры негізгі
түбірден, бір буынды сөздерден құралған.
Йырық  сөзі
  –
  біраз  жыртық,  кішкене.  Қазақ  тіліндегі
жырық сөзіне ұқсас. Түрік тілі мен қазақ тілінің айырмашылығы
й
мен
ж
әріптерінің айырмашылығы.
Burun

жүктеу 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 35 36 37 38 39 40 41 42 43