Студенттерге арналєан ф со пгу 7

Павлодар, 2013ж.

Пән бағдарламасының Нысан

ХТжЖФ деканы

________ Ахметов Қ.Қ.

“___ ” ________2013 ж.

Құрастырған: бғ.д., профессор Жумадина Ш.М. _______________

оқытушы Жумабекова Д.К. _______________

Биология және экология кафедрасы
Ауылшаруашылық жануарлар физиологиясы

5В080200 Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы мамандығының студенттеріне арналған

Пән бағдарламасы (Syllabus)

Бағдарлама “__” __. 20__ ж. бекітілген жұмыс бағдарламсы негізінде әзірленді.

«_____» ___________ 2013 ж. № _____ хаттама

Барлығы – 3 кредит

Курс: 2

Семестр: 3

Лекциялар - 15 сағат

Практикалық /семинарлық сабақтар - 15 сағат

Зертханалық – 15 сағат

СӨЖ – 90 сағат

Соның ішінде СӨЖМ – 45 сағат

Барлығы - 135 сағат
Бақылау түрі

Емтихан – 3 семестр

Берілен пәнді меңгеру үшін келесі пәндерді оқып үйрену нәтижесінде алған білімдері мен икемділіктері, дағдылары қажет: ауылшаруашылық жануарларының морфологиясы.

Пәнді оқып үйренудің нәтижесінде алған білімдері мен дағдылары келесі пәндерді меңгеруге қажет: жануарлар биохимиясы, ауылшаруашылық жануарларды азықтандыру, көбеюдің биотехниясы мен акушерлік, ветеринария негіздері.

Жумадина Шолпан Молдажановна

Биология ғылымының докторы, профессор

Биология және экология кафедрасы, Ломов к.64, А-корпус, А-358 аудитория

телефон 8(7182) 67-36-87 (12-57)

Жумабекова Дина Калихановна

Оқытушы

Биология және экология кафедрасы, Ломов к.64, А-корпус, А-356 аудитория

- тіршілік үрдістерінің заңдылықтарын (зат алмасу, тыныс алу, қоректену, қозғалыс және т.б.) әр түрлі құрылымдық деңгейлер бойынша оқып – білу; сыртқы ортаның бүтін ағзасы ретінде және ағзаның әртүрлі бөліктерінің байланысын қамтамасыз ету және механизмдерді анықтау;

- жануарларда әртүрлі физиологиялық қызметтердің сапалық айырмашылығын анықтау, эволюциялық дамудағы тең емес деңгейде болуы немесе әртүрлі экологиялық жағдайда тіршілік етуі;

- физиологиялық қызметтердің құрылуын оқып – білу және де әртүрлі кезеңнің жеке дара дамуында олардың түзелуі.

Осы пәнді оқыту нәтижесінде:

түсінігі болу:

• 
  әр түрлі құрылымдық деңгейдегі тіршілік процестерінің (зат
  

• 
  организмнің жеке жүйелерді және организм мен сыртқы орта
  

білуі керек:

• 
  жануарлардың құрылымдық және қызметтік ұйымдасуының негізгі қағидаларын;
  
• 
  ағзаның кейбір жүйелерінің ерекшеліктері мен физиологиялық заңдыолықтарын: жүйке жүйесінің, сенсорлық, эндокриндік, қанның, қанайналым жүйесінің, тыныс алу жүйесінің және т.б.;
  
• 
  әртүрлі жануарлардың салыстыра отырып физиологиялық үрдістердің ерекшеліктерін;
  

• 
  сабақта қарастырылған тәжірибелік әдістерді диагностика мен терапияда жануарлардың өнімділігін жоғарылату мақсатында пайдалана білу;
  
• 
  алған білімдерін кәсіби қызметінде пайдалана білу: жануарлар өнімдерінің сапасын анықтауда; жануарлар өнімдерін өңдеу технологияларын таңдауда және т.б.;
  

• 
  негізгі физиологиялық үрдістерді зерттеуде әртүрлі эксперименттерді өткізуде;
  
• 
  ауылшаруашылық жануарлар физиологиясын зерттеудің қазіргі заманға сай ақпаратты тауып қолдануда;
  
• 
  алған білімдерін теориялық дайындық деңгейлерін арттыруда және тәжірибеде қолдана білуде;
  

• 
  тірі объектілермен жұмыс істеуде;
  
• 
  тиісті деңгейде мідеттерді шеше білу;
  
• 
  гомеостатикалық реттелу мен биологиялық объектілердің қызметтік және құрылымдық ұйымдасуының қағидаларын білуде;
  
• 
  тірі жүйелерді бағалау мен зерттеуде негізгі физиологиялық әдістерді қолдануда.
  

1.Физиология ғылымның даму тарихынаң мәлімет

2. Физиологиялық негізгі процестер

3. Физиологиялық зерттеу әдістері

4. Организмнің негізгі қызметтері

И.П.Павловт физиологияның принциптері. Павловв өз өмірінің ақырғы жылында иттерде шартты рефлекстер пайда болуы тәжірибілерің жүргізе отырып, олардың мінез-құдқын тексерген. Соның нәтежесінде жоғарғы нерв қызметінде болатын үш принципті И.П.Павлов ұсынды. Олар анализ бен синтез, детерминизм және құрылымдық принциптер: 1. Анализө талдау- дегеніміз біртұтас құбылыстардың жеке қасиеттерін, жеке ерекшеліктерін тексеру. Синтез- түзілу – жеке қасиеттер мен ерекшеліктерді тексеру арқылы, біртұтасс құбылыстарды жан-жақты тусіну. 2- Детерменизм - әрбір құбылысты, әрбір процесті болдыратын себеп, сылтау. 3- Құрылымдық принцип - әрбір органның құрылымының оның қызметімен байланыстыру

Органдарды жекелеу. Мысалы қарыннан баурға қан құятын қақпалық венаны байлап, оның қалған бқлігін куыс венамен біріктіріп тіксе, бауыр оқшауланады. Экстирпация кезінде зерттелетін органды жартылай, немесе түгелдей кесіп алып тастайды да, бүдан соң организмде байқалатын қзгерістерді бақылау арқылы, оның денедегі қай қызметкее каншадықты қатысының барлығы анықталады. Трансплантация - бір организмдегі органды, тканьді орнынан басқа жерге, немесе басқа органзмге көшіріп қондыру. Перфузия- зерттелетін, қүрамы алдынала белгілі ерітіндіні, не қанды тиісті органның тамырлары арқылы өткізу . Радиотелеметрия арқылы әртүрлі қашықтықтардағы организмдердегі бірнеше жүйелердің қызметтерің көрсеткішін бір мезгілде электромагниттік және радиотолқындары тіркеп-жазып, талдау арқылы қажетті физиологиялық ақпарат алынды т.б. әдістері.

Физиологиялық функция – тқтас организм немесс оның жеке торшаларының қлпаларының, мүшелерінің тіршілік әрекетә, қызметі. Организмнің басты қызметі зат алмасу болып табылады. Зат алмасумен өсу, даму, көбею, қоректену, қимылдау т.с.с. физиологиялық қызметтер тығыз байланысты.

Организм айналадағы ортаға бейімделудін қамтамасыз ететін физиологиялық процестерін реттеу дейді. реттеудін екі түрі болады: нервтік және гуморальдық. Нервтік реттеу, орталық нерв жүйесі арқылы жүргізіледі. Бүл реттеуге нерв орталықтары, нерв талшықтары мен тармақтары қатысады. нерв жүйесінің негізгі қызметі рефлекс ретінде болады. рефлекс дегеніміз- организмнің тітіркенуге қайтарған жауабы. Рефлекторлық доға бес буыннаң құралған:1- рецепторлар немесе нерв тармақтары; 2- афферентік немесе сезгіш нерв талшықтары; 3- нерв орталығы; 4- эфферентік немесе қозғауғыш нерв талшықтары; 5- эффектор немесе жұмыс органы. Рефлекс болу үшін рефлекторлық доғаның осы кқрсетілген бес буының барлығы қатынасу шарт. Гуморальдық реттеу дегеніміз – заттар алмасуынан органдарда, клеткаларда пайда болатын заттар қанға түсіп және барлық денеге тарайды. Химиялық заттарға жатады- ішкі секреция бездерінің гормондары, ұлпа гормондары, медиаторлар, қандағы электроліттер. Гуморальдық реттеу нервтік реттеуге қарағанда ерте пайда болған процесс.

1. 
   Тірі тканьнің қасиеттері
   
2. 
   Нерв-бұлшық ет талшықтарының қасиеттері
   
3. 
   Н.Е.Введенскийдің парабиозы
   

Лабильдік- айырықшы ритмді тітіркенгішке тірі тканьнің айрықша ритмді жауап беру қасиеті.. Басқаша айтқанда лабильдік – дегеніміз тканьнің функциональдық тұрақсыздығы. Лабильдік өасиет әрбір аппараттын физиологиялық әрекетіне байланысты. Тітіркену- тканьнің тітіркендіргішке беретін қабілеттілік жауабы – заттар алмасуының өзгеруі, дене температурасының көтерілуі.

Биоэлектірлік құбылыстар. Тірі құрылымдардағы электрлік өзгерістерді биоэлектрлік құбылыстар деп атайды. Жануар электрінің бар екендігі туралы алғашқы мәліметтер ХVIII ғасырдың аяғында зертеген Л.Гальвани. Биопотенциал түрлері. Тірі тканьдерде кездеседі бірнеше түрі: Олар: тыныштық- мембраналық, зақымдану, электротондық, лоқальдық, қақпа, әрекет, табалдырық потенциалдары. Мембраналық потенциал- тыныштық күйде клетка мембранасының сыртқы бетінің оң элект зарядты, әшкі бетінің онымен салыстырғанда терісс электр зарядты болатындығынаң туатын айырымның нәтежесі.Мұның шамасы –50-90 мВ. Сипаттамассы: бирфазалық, тұрақты; Na және K насос аркылы пайда болатын биоэлектірлік құбылыс, әрекет потенциалдан төмен. Әрекет потенциялы – табалдырық күші бар тітіркендіргіш әсер еткенде. Нерв, ет және кейбір басқа клеткаларда қозу кезінде тез тербелістер түрінде байқалатын мембраналық потенциал өзгерістері. Нерв, ет және кейбір басқа клеткаларда қозу кезінде тез тербелістер түрінде байқалатын мембраналық потенциал өзгерістері. Мұның шамасы –50 –120 мВ. Сипаттамасы: тұрақты емес; Na және K насос аз жұмыс істейді немесе жөқ, екіфазалық, мембраналық потенциалдан жоғары.

Тыныштық потенциалының табиғатын түсіндіру ұшін әр түрлі гипотезалар мен теориялар қсынылады. 1896, ж В.Чаговец Аррениустың электролиттік диссоциация теориясына сүйене отырып, потенциалдар пайда болуын иондардың орын ауыстыруымен түсіндіруге талаптанады. Оның гипотеза бойынша, бұл процесте көмір қыщқылы диссоцияланған кезде түзілетін иондар диффуздануының әр түрлі жылдамдықта жүретіндігі негізгі фактор болып есептеледі. Ю.Берншетейн мамбраналық – иондық теорияны қсынды. Оның түсінігінше, клетка мембранасы калий иондарын тандап өткізеді де, басқа иондарды, мысалы натрий иондарын өткізбейді. Сондықтан клетка ме мранасының сыртында он заряд пайда болады, ал ішінде теріс заряд пайда болады. А.Ходжкин және Б.Катц мембраналық- иондық теорияны ұсынды.

Бұлшық еттер тегіс және қөлденең жолақ болып екіге бөлінеді. Тегіс бұлшық еттердің ішкі органдар құралған – ішек-қарын, бауыр және т.б. Дене бұлшық еттері көлденең-жолақ мускулатурадан тұрады. Көлденең-жолақ мускулатура бөлек-бөлек талшықтардан құралғанБұлшық ет талшығының қабы екі қабат: шықтың ішіндегі сарколемма, ішкісі сұйық зат протоплазма деп аталады. Онаң басқа талшықта көптеген миофибрилдер бар. Әрбір миофибрилл 2500 дейін протофибрилл деген белок жіптерінен құралған. Протофибрилдер жуан және жінішке болып екіге бөлінеді. Көлденең-жолақ мускулатура изотроптық және анизотроптық дскілерден құралған. Изотроптық дискілер жеке сәулелерді ал анизотроптықтар сәулелерді екі түрлі жолмен сындырады Сондықтан да изотроптық дискінің түсі ақшыл анизотроптық диск қоныр болады.. Миофибрилдер арасында саркоплазмалық ретикулым орналасқан. Ретикулюмдарда кальций йондары цистернаралы орналасқан. Цистерналар қабырғаларының өткізгіштігі жөғарылғанда, олардан йондары бөліне алады.

Бұлшық ет талшықтарының қасиеттері:

1.тонус-бұлшық еттердін күш қуаты. Тонусты бұлшық еттердің созылымдылығынан білуге юолады. Қанқа мускулатурасының тонусы бірінен кейін бірі ұзақ интервалмен келіп тұратын нерв импульстарына байланысты.

2. созылымдылық-түскен күштің арқасында бұлшық еттің созылуы

3. иілимділігі- эластичность- созғаннан кейін бұлшық еттінің орнына келуі

4.пластикалылығы- бұлшық еттің берілген форманы сақтауы

Бұлшық еттерге өзіне тән жауабы – жиырылуы. Жиырылуы оқшауланған және тетаниқалық болып екіге бөлінеді. Бұлшық еттердің оқшауланып жиырылуының қзі изотониялық, изометриялық және ауксотониялық болып үшке бқлінеді. Көбнесе бұлшық еттерге импульстер бірінен кейін бірі кельгендіктен, олар үнемі – тетаниқалық жиырылып тұрады . Эксперемнт жағдайында тетаниқалық жиырылудың екі түрі болады: 1- толық немесе тегіс жиырылуы; 2- толық емесс немесе тісті жиырылуы. Ал оқшауланған жиырылуы кездеседі тек қана жұрек бұлшық еттерде және эксперемент жасағанда. Бұлшық еттердін жиырылуы механизмі туралы бірнеше теориялар бар. Энгелгард теориясы бойынша белгілі мөлшерде калий мен магний йондарды, АТФ болғанда актиномиозин жіптері шұғыл және жылдам қысқарады.

Бұлшық еттердің шаршауы дегеніміз олардың жиырылуы қабілетінің төмендеуі. Шаршау механизмі туралы бірнеше көзқарас бар:1. Шиффтің болжамы бойынша бұлщық еттердегі куаттық заттардың- гликогеннің таусылуынан.2- Пфлюгердің улану теориясы бойынша заттар алмасудағы сүт пен фосфор қышқылдарының жиналуынан.3. Введенскийді бұлшық еттердің шаршауын екі нервінің түйіскен жерінің лабильдігі төмен болғандықтан, оны шаршауымен байланысты деп санайды.

Н.Е.Веденский нерв-бұлшық ет препаратының нервісің кураремен уландыпып, нерв арқылы әр түрлі күші бар электр тогін өткізген. Бұл жағдайда нерв-бұлшық ет препаратының үш түрлі кезені болатыны аныұталады: 1- тепе-тендік кезеніңде кұшті немесе әлсіз тоққа препарат бірдей жауап береді.2- парадоксальдік кезенінде күшті тоққа препарат нашар, ал әлсіз тоққа күшті қайтарады; 3- тежелу кезеңінде күшті немесе әлсіз тоққа препарат ұзақ уақыт жауап бермейді. Осы тәжірибенің нәтежесі арқасында Введенский қен тараған тежелу құбылысының механизмнің анықтайды. Өзінің тірі жағдайында нервтің функциональдық қасиетін жоғалтуын Введенский – парабиоз деп атады. Латынша – пара- деген сөз екі мағнада қолданалады. Бұл жерде пара – жуық деген мағнаны көрсетеді. Ал, биос-тіршілік деген сөз.

1. ОЖЖ-ң жалпы сипаттамасы

2. Нерв орталығы және оның қасиеттері

3. Синапс- құрамы, қызметі

Орталық нерв жүйесі нейрондар жиынтығынан құралған. Нейрон дегеніміз дендрит пен нейрит юөліктері бар нерв клеткасы. Нерв жүйесі эволюция тұрғасының ең сонғы пайда болған құрылым. Орталық нерв жүйесі- ОНЖ жұлын мен бас миға бөлінеді Бұл жұйенінің ең басты қызметі рефлекс. Рефлекс латыншыдан аударғанда қарсы жауап деген сөз. Алғашқы рет бұл термінді ғылымғы енгізген француз ғылымы Рене Декарт- 1644 ж. Қазіргі түсінік бойынша рефлекс – дегеніміз орталық нерв жүйесінің сыртқы немесе ішкі тітіркенулерге беретін күрделі жауабы. Әрбір рефлекстін өзіне тән рефлекторлық доғасы болады. Рефлекторлық доға дегеніміз тітіркенудің жүретін жолы. Бұл доға бес звенодан құралады: 1. тітіркенуді қабылдайтын рецепторлар; 2- тітіркенуді орталыққа жеткізетін афференті нерв талшықтары; 3- нерв орталығы; 4- қозуды орталықтан эффекторға жіткізетін эфференті нерв талшықтавры; 5- эффектор –жауап беретін орган. Рефлекс болу ұшін рефлекторлық доғаның барлық буындары қатысуы шарт. Әрбір рефлекстің рецептивтік өрісі болады. Белгілі бір рефлексе қатысатын дененінің аймағын рецептивтік өріс дейді. Рефлекстің күрделі классификациясы бар. Өзінің пайда болуы жағынан рефлекстер шартсыз және шартты болып екіге бөлінеді. Шартсыз рефлекс – дегеніміз туа пайда болатын рефлекстер. Мысалы жаңа туған бұзау еме алады, жұта алады және т.б. шартты рефлекс- дегеніміз белгілі бір жағдайда, үнемі қайталанудан пайда болатын рефлекстер. Өзіннің функциональдық маңызы жағынан азықтану, қорғану, жыныс және нысаналық рефлекстер болады. Жұмысы жағынан рефлекстер ұнамды және ұгнамсыз болып бөлінеді.Басталу жеріне байланысты рефлекстер экстероциптивті және интероцептивті болып екіге бөлінеді. Ми бөлімдерінің қатысуына байланысты рефлекстер жұлынды, сопақша мидың қатысуымен- бульбарлы, орта мидың қатысуымен- мезэнцефальды, аралық мидың қатысуымен – кортикальды болып бөлінеді.

Нерв орталығы дегеніміз, орталық жүйесінде орналасқан бельгілі бір қызмет атқаратын нерв клеткаларының тобы. Нерв орталықтарының қасиеттері:

1.Иррадиациялық қозу – қозудың нерв орталығы арқалы таралуы.

2.Бір бағытқа қарай өтетің қозу – қозу сезу нейрондарынан ену нейрондары арқылы қозғалыс нейрондарына өткізіледі?

3. Қозу нерв орталықтары арқылы өткенде баяулайды

4.Трансформациялық қозу – қозудың күші мен жиілігінің өзгеруі.

5. Әрекеттен кейінгі қозу – тітіркенуге берілген жауап, тітіркенуге жұмсалған уақыттан ұзақ болады

6. Бір ізді жинақты қозу- бірнеше әлсіз тітіркенулерге нерв орталығынын бір жауап қайтаруы. Жинақты қозудын екі түрі болады: 1. бір ізді- нерв орталығына қозудың бірінен соң бірінің, қысқа интервал арқылы бір афференттік нерв талшықтары арқылы баруынан болатын;2- кеңістіктегі қозу – егер екі немесе бірнеше тітіркендіргіштер бір уақытта бір рецептивтік өріске жататын әр түрлі рецепторларды қоздарғанда

7. Жеңіл қозу – қайталанған тітіркенулер нерв орталығы арқылы оңай өтеді. Басқаша айтқанда, нерв орталығының шамалы санын ғана қоздырады.

8. Конвергенция- орталық нерв жүйесіне әр түрлі талшықтар арқылы келетін қозулардың ұшырасуы. Бұл принципті ашқан алғашқы ғалымы Ч.Шеррингтон

9. Доминантты қозу- уақытша қатты қозған нерв орталығының басқаларға қарағанда басым болуы. Доминанты қозуға тән ерекшеліктер төменгідей;

1- жоғарғы қозуға бейімділігі; 2- жинақталу қабілетінің болуы; 3- инерттіліктік болуы; 4- тұрақты қозудың болуы. Доминанты орыс ғалымы А.А. Ухтомский ашты.

10. Тонусты қозу- нерв орталықтарының үнемі жұмыс жағдайында болуы

11. Инерттік қозу- қозу іздерінің сақталуы Нерв жүйесіндегі ес пен ақыл, әдет пен үйрену инерттіке байланысты.

12. қажуы- нерв орталығының жылдам болдыруы Мұның себебі олардағы газдардың алмасуы тыныштықтағы бұлшық еттерге қарағанда 20 есе жоғары болады.

13. Пластиқалық қозу- жұмыс органы өзгергендегі нерв орталығы қызметінің өзгеруі және т.б.

1. 
   Жұлынның құрылысы мен орталықтары
   
2. 
   Артқы және мишықтын мидын құрылысы мен орталықтары
   
3. 
   Ортанғы және аралық ми.
   

Жұлында соматиқалық және вегетативтік орталықтар орналасқан. Соматиқалық орталықтар төменгідей: а- 3 мен 4 мойын омыртқаларында жұланның диафрагмальдық орталық орналасқан; б- 5 мойын мен 1 омырау омыртқаларында йық мускулдарының орталықтары бар; в- кеуде омыртқаларында көкірек арқа мен іш бұлшық еттерінің орталықтары орналасқан Жұлының өткізгіш жолдары жоғары шығатын және төмен түсетін болып екіге бөлінеді.

Жұлын организмнің шеткі мүшелерің мидын әртүрлі бөлімдермен байланыстырады. Бұл қабілетті нерв талшықтарынан қүралған ақ заттын өткізгіш жолдары қамтамасыз етеді.

Артқы ми. Артықы миға сопақша ми, варолиев көпірі және мишық жатады. Сопақша ми жұлынды бас мимен жалғастырады. Сопақша мидан он екі бассүйек ми нервтерінің сезгіштері басталады: 5 жұбы- үшш түбірлі нерв, 6—жұбы- бұрып жібергіш нерв. 7- жұбы-бет нервілері, 8- жұбы-есіту нервілері, 9- жұбы тіл-жұтқыншақ нервілері, 10- жұбы –кезеген нерв, 11- жұбы қосымша нерв және 12 жұбы –тіласты нерві.

Сонымен қатар мида өмір сүруде ерекше орын алатын орталықтар орналасқан. Бұл орталықтар реттейтін қызметіне қарай бірнеше топқа бөлінеді: 1- азық қорыту орталықтарына-жұту, ему, шайнау, сөл бөлу, сілекей бөлу, қарынды жиырылыту, күйісс орталықтары жатады; 2- тыныс алу орталықтарына – тыныс алу, тыныс шығару, пысқыру мен жөтелу орталықтары жатады; 3- жүрек-қан тамырлары орталықтарына- жүректі реттеу, қан тамырларын кеңейту мен оларды тарылту орталықтары жатады; 4- тер бөлу орталықтары. Сопақша мидың қызметі бұзылса адам да, мал өмір сүре алмайды.

Мишық орталық нерв жүйесіне қондырма ретінде орналасқан. Мишық организмнің күрделі қозғалыстарының координациясын реттейді. Ол варолиев көпірі арқылы ми жарты шары қыртысымен байланысты. Мишықты алып тастаған соң организмде төменгідей өзгеріситер болады: 1- атония- бүлшық еттер тонусы бұзылады; 2- атаксия- қозғалыс координациясы бұзылады; 3- астазия- аяқтары мен денесі дірілдейді, сандалады; 4- астения – көп, артық қозғалыс бол ғандықтан организм жылдам шаршайды; 5- дез эквилибрация – тепе-тендік бұзылды; 6- дисметрия- қозғалыс бағыты мен жылдамдықтың бұзылуы болады. Сонымен, мишық барлық қозғалыстардың негізгі реттеушісі нәзік қозғалыстардың бақылаушысы. Мишық вегетативтік құбылыстарға да ісер етеді. Мишық қозған көздің қарашығы кеңейіп, артериялардың қысымы көтеріліп, пульс жиіленіп, шапшаған бұлшық еттердің қабілеті қалпына келеді.

Орта ми Орта миға төрт төмпекшік, қызыл ядро мен қара субстанция жатады. Бүл мидан- бассүйек нервтерінің екеуі басталады: 1- 3 жұп қозғағыш нервтер; 12- 4 жұп блокты нервтер. Төрт төмпешіктің алдынғы екі төмпешігінде көру рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл рефлекстерге қөз қарашығының кеңеюі мен тарылу, көздің қозғалуы жатады. Артқы екі төмпешікке есіту нервтерінің талшықтары келеді. Сондықтан бұларды дыбыс рефлекстердің орталықтары орналасқан. Бұл рефлекстреге құлақтарды көтеру, басты бұру қимылдары жатады.

Қара сбустанцияның қызметі нашар зерттелген. Ол бұлшық еттердің пластиқалық тонусын реттейді деп санайды. Сол себептен гимнастика мен балетпен шұғылданатындарда қара субстанция жақсы дамыған.

Қызыл ядро бұлшық еттердің тонусын реттейді. Егер малдың жұлынын қызыл ядродан төмен кессе, оның денесінің барлық бұлшық еттеріне, әсіресе денені сірестіретін еттеріне күш түседі Бұл жағдайда жануарлардың аяқтары созылып, басы шалқайып, құйрығы көтеріліп, серейіп қалады – децеребрациялық регидность. Қорыта келе, орта ми дененің тонусын ұстап тұратын Магнус тың айтушына т.зілетін рефлекстерді реттейді. Бұл рефлекстер вестибулярлық аппаратың рецепторларымен байланысты дене тұрысын қалпына келтіреді.

Аралық миға гипоталамус, таламус пен эпиталамус жатады. Гипоталамус көптеген ядролардан құралған және гипофизбен байланысты. Жоғарыда көрсетілгендей гипоталамысты қазіргі кезде ішкі секреция бездеріне жатқызды. Эпиталамуста иіс сезімі мен эпифиз орналасқан. Таламуста ауыр сезімінің орталықтары орналасқан. Таламус ерекше және ерекше емес ядролардан құралған. Ерекше ядроларға таламустың өзінде жинақталған информация түседі Таламустың ерекше емес ядролары ми жарты шары қыртысының белсендіоігін жылдам аз уақыттың ішінде арттырады Аралық мида белок. май, көмірсутектер, су мен тұздар алмасуының орталыұтары және жылу бөлу орталыға орналасған.

Гипоталамус пен ми жарты шары қыртысының арасында базальдық ядролар бар. Бұл ядроларға жолақ дене, шарбақ және миндаль тәрізді ядролар жатады.

1. 
   Жоғары нер қызметінің жалпы сипаттамасы
   
2. 
   Шартты рефлекстер, олардын пайда болуы механизмі
   
3. 
   Тежелу түрлері
   

Жарты шар ми қыртысының клеткалық құрылысы өте күрделі. Мисалы адам жарты шар ұыртысында 15 миллиардақа тейін нерв клеткалары болады. Бұл қыртыс 6 қабаииан құралған: 1- нерв талшығтарының түратын молекулярлық қабат; 2- сыртқы түйіршәкті қабат; 3- көлемі әр түрлі пирамидальдық клеткалар қабаты; 4- ішік түйіршікті қабат; 5- үлкен паирамидальдық клеткалар қабаты; 6- ұршық тәрізді немесе мультиформдық қабат. Мида. нрв клетакар арасында денелер- глиальды клеткалар бар Глиальді клеткалар нейрондарының коректенуіне әсер етіп, мидын ес- ақыл қызметіне қатнасады.

И.П.Павлов жоғары нерв қызметің тексеруге көп үйлес қосты. Иттердің мінез- құлқын тексере отырып, оларда шартты рефлекстерді қалыптастыра отырып. павлов төменгідей үш принципті ашты: 1- детерминизм - әрбір нерв процесі бір себепке байланысты болады.; 2- анализ бен синдез Анализ- дегеніміз бір құбылыстын, тітіркеггшіштерің қассиеттері мен себептерін талдау. Синтез- дегеніміз талдаудың әсерінен жалпы қорытындыға келу; 3- құрылымдық- нерв жүйесінде болатын құбылыстар, оның құрылысы немесе жүйесімен байланысты болады.

Шартты рефлекс дегеніміз жүре пайда болатын рефлекс. Шарты рефлекстер мидын осы жоғары бөліктерге байланысты. Шартты рефлекстерді жасауға ұш түрлі тәсіл қолданылады: 1- Сілекей бөлу әдісті иттерге қолданалады; 2- Қорғаныс әдісі малға қолданылады. Мысалы аттын аяғына электрод жалғап, ол тұрған қораға элект шамын жағамыз. Шартты рефлекс пайда болғанда шамның жағылуы кезінде ат аяғын көтеретін болады; 3- Малды бос жіберіп қозғау немесе қозғап – азықтантыру тәсілі. Қора жағдайында малда шартты рефлекстер пайда болып, нерв жүйесінің жоғарғы қызметін бықылауға мүмкіндік береді. шартты рефлекстер шартсыз рефлекстер негізінде пайда болады Шартты рефлекс пайда болу үшін төменгідей жағдайларды сақтау керекҒ шартсыз- азық, және шартты – шам, қрнырау және т.б. тітіркенгіштер пайдаланылады. Алдымен талғаусыз шартты тітіркендіргіштер әсер етіп, бірнеше секундтан соң итке тамақ беріледі. Тәжірибе осылайша 10-20 рет қайталанады.

Шартты рефлекс пайда болған жағдайда тек шам жағу иттің сілекейін бөлгізеді. Шартты рефлекс – уақытша пайда болатын рефлекс Пайда болған рефлекс сөнбеуі үшін шартсыз тітіркендіргішті- азық бірнеше күннен соң шартты тітіркендіргішпен қатар беріп тұру керек Шартты рефлекстің пайда болуы ми жарты шары қартысындағы екі қозу орталығының арасында болатын уақытша байланыстан туады. Егер шартты тітіркендіргішті берген шартсыз тітіркендіргіштерді кейде қоспаса, шартты рефлекс сөнеді.

Орталық нерв жүйесінде қозудан басқа тежелу құбылыстары да орын алған. Тежелу- қозу құбылысының бір түрі. Тежелу- асы қатты қозғаннан пайда болады. Қозу мен тежелу нерв процесінің екі жағы осы процестің көріну түрлері. Тежелу шартсыз және шартты болып екі топқа бөлінеді.Шартсыз тежелу алдын ала дайындықсыз, жылдам пайда болады джәне көпке созылмайды Шарстыз тежелу сыртқы және шегінен шыққан болып екіге бөлінеді. Тежелүдін бұл түрлері орталық нерв жүйесінің барлық бөлімдеріне тән. Бөтен тітіркендіргіш ми жарты шары қыртысында жаңа доминантты қозу орталығын жасағанда, сыртқы тежелу пайда болады. Басқаша айтқанда, сырттан келетін бөиен тітіркендіргіш, тежелудің осы түрін туқызады. Мысалы, электр лампасына шартты рефлексі бар иттен сілекей ағып тұрған кезде есіті қатты жабыр қалсақ, сыртқы тежелу пайда болып, сілекей бөліну тоқталады.

Шегіне шыққан тежелу орталық нерв жүйесінің жұмыс қабілеті төмендегенде пайда болады. Тежелудің бұл түрі орталық нерв жүйесін әлсіреуден саұтап, қорғаныс ролін атқарады.Күшті және қзақ уақыт тітіркендіргіш әсер еткенде шегінен асқан тежелу пайда болады.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)
Тақырып 6. Талдағыштар физиологиясы.

Жоспар:

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)
Тақырып 7. Қан жүйесі

Жоспар:

1. 
   Қанның атқаратын қызметтері
   
2. 
   Қанның физикалық- химиялық қасиеттері
   
3. 
   Қандағы кан тұйіршектерінің сипаттамасы
   

Қанның атқаратын қызметтері: 1- клеткалар мен тканьдердегі қоректік заттарды оттегін апару ал олардан зат алмасудағы пайда болған қосылыстарды, көмір қышқыл газын өкпеге жеткізу- қанның тасымалдау үлесіне тиеді. 2- Қанда лейкоциттер әрекетінің арқасында антитоксиндер, антиденелер пайда болып, олар фигоцитоз қызметін атқарады, бұл қанның қорғаныстық қызметі болып табылады.3- Қан тамырлар арқылы үнемі жүріп тұрғандыұтан, органищзмдегі пайда болған жылуды біркелкі таратады. 4- Қан арқылы организмдегі клеткалар, тканьдер мен органдар байланысады, бұл қанның коррелятивтік ролі. Организмдегі қан екі түрде кездеседі: біріншісі – қан тамырларындағы қозғалыста болатын қан, екіншісі – қор ретіндегі деполяризацияда сақталатын қан. Деполық қызметі бауыр – 20 % , талақ 16- % және тері 10 %. Тыныштық жағдайцда организмдегі қанның жартысы қан тамырларында, ал екіншісі жартысы – деполарда болады.

Қанның сұйық бөлігі – плазмадан және эритроциттерден – қынның қызыл түйіршігі, лейкоциттен – қанның ақ түйіршігі және қан пластинкасынаң тұрады.

1. қанның тұтқырлығы сумен салыыстырғанда 3-6 есе көп. қанның бқл қасиетін вязкозимтер арқылы анықтайды

2. Жалпы қанның сыбағалы салмағы –1,050-1,060 тен. Бұл көрсеткіш плазмадағы белоктар мен эритроциттерге байланысты Эритроциттердің сыбағалы салмағы 1,090, ал плазманыкі –1,024-1,031 тең болады.

3. Қандағы осмостық қысым дегеніміз- суды қорытылмаған ерітьінділерден қорытылғын ерітінділерге ауыстыратын күш. Бұл қанды тамырларда үстап түтарытн күш Осмостық қысым организмдегі зат алмасудағы, әсіресе қан мен тері арасындағы судың аламасуында үлкен роль атқарады..

4. Қанның реакциясы сәл сілітілі. Оның рН- 7,35—7,55 тен Қанның бұл көрсеткіші де басқалардай тұрақты. Мұның себебі буферлық жүйелерге және канның сілтілі қорына байланысты. Қанда 4 түрлі буферлық жүйе бар: 1- карбонытты жүйеге – көмір қышқылы Н₂ СО₃ мен оның тұздары жатады. 2- фосфатты жүйе – фосфор қышқылының N a H₂ PO₄ мен N a₂ HPO₄ тұздарының құралыды. 3- белоктық жүйе – қанның плазмасындағы белоктар жатады 4- гемоголбиндік жүйе – гемоглобиннен құралады. Сілтілі қор дегеніміз – қанның 100 мл бикарбонат мөлшері. Сілтілі қор неғұрлым көп болса, соғұрлым мал шыдамды болады.

Эритроциттер – дегеніміз қанның қызыл. Амфибияларда, рептилияр мен құстарда эритроциттер ядпролы болады. Ал, сүт қоректілерде клеткалар ядросыз болады. Мұның себебі олар өздері үшін оттегін аз пайдаланады да, оның көбін басқа клеткаларға береді. Эритроциттердің сыртындағы қабағы жартылай өткізгіш қасиеті бар, майлы заттардан құралған Бұл мембрана глюкозаны, мочевинаны, газдар мен аниондарды өткізеді, ал белк пен қатиондарды өткізбейды. Сол себептен эритроциттер мембранасының сыртында оң заряді, ал оның ішінде сол заряді бар.Эритроциттер атқаратын қызметі: 1- клеткаларға оттегін жеткізеді; 2- көмірқышқыл газды өкпеге жеткізеді; 3- қанның рН мөлшерін реттейді; 4- улы заттарды жинап, организмде иммунитеттің пайда болуына қатысады.; 5- қанның ұюына қатысады. Осмостық гемолиз- осмостық қысым иөмендеген өысым жағдайда болады. Мысалы, қанға гипотониялық ерітінді қоссақ эритроциттерден тұздар сыртқа шығарылады да, олардың ішіне су енеді. Бұл жағдайда әуелі эритроциттер ісініп, артынан олардың қабығы да, гемогобин бөлініп шығады. Бүдан басқа гемолиз түрлері: химиялық, биологиялық, электірлік, температуралық механиқалық сәулелік, физикалық.

Лейкоциттер – қандағы құнды клеткалар Олардын сыртында мембранасы, ішінде цитоплазмасы мен ядросы бар. Қанның бір текше мм-де мыңдап есептелінеді. Лейкоциттер цитоплазмадағы түйіршіктеріне байланысты гранулациттер және агронулоциттер болып екіге бөлінеді Гранулоциттерге- базофильдер, эозинофильдер мен нейтрофильдер жатады. Агранулоциттер – лимфоциттер мен моноциттерден құралған. Лейкоциттердін негізгі қызметі: корғыныш. Оларда оң хемотаксисткалық қасиеті болғандықтан организмдегі бөтен заттар жағына қарай жылжиды.

Тромбоциттер – бұлардың диаметрі 2-ң микрон. Тромбоциттердің сыртында қабы бар, ішінде цитоплазмасы мен түйіршіктері бар, ядросы жоқ. Қанның бір текше мм-де 100-600 мың тромбоциттер болады Олардын өызмет ететін мерзімі 3-5 күн Тромбоциттер атқаратын қызметтері: 1- адгезия- тромбоциттердін жарақаттанған қан тамырларының коллаген талшығтарына немесе қанның ішіндегі бөтен заттарға жабысуы.; 2- агрегация- трмобоциттердің өзара жабысуы. Сонымен, тромбоциттер қан ұюына қатысады.Қан тамырлары жарақаттанғанда тромбоциттер жарылады да, олардан Хагеман факторы бойынша серотонин және третриактин бөлінеді Қан ұйығанда сұйық жағдайынан қою жағдайға ауысады.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)
Тақырып 8. Ішкі секреция бездерінің физиологиясы

Жоспар:

1. 
   Ішкі секреция бездерінің мәні
   
2. 
   Калқанша безі, қалқанша маңындағы безі
   
3. 
   Бүйрек безі, ұйқы безі
   

Гормондардың қасиеттері: 1-Әрбір гормон организмге ерекше әсер етеді 2- Биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан гормондар өте аз мөлшерде әсер етеді. 3- Дистанциялық әсері бар. Мысалы, мидың негізінде орналасқан гипофизз гормондары жыныс бездеріне әсер етеді 4- Молекулаларының көлемі кіші болғандықтан капиллярлар қабырғаларына, клеитка мембраналарына оңай өтеді.; 5- Гормондар жылдам бұзылады.

Химия лық құрамы жағынан гормондар төрт топқа бөлінедіҒ 1- белоктық гормондар- гипофиздің алдынғы және орта бөлімдерінің гормондары2- пептидті гормондар- гипоталамустың вазопрессин мен окситоцин гормондары; 3- тирозин мен тироксинің туындылары – норадреналин; 4- стероидты гормондар- бүйрек безі мен жыныс бездерінің гормондары. Гормондардың организмге төрт әсер ететін белгілі болды: 1- метаболизмдік заттар алмасуға ісері; 2- морфоөгенетикалық немесе формативтік – тканьдер мен органдардың дамуына әсері; 3- кенетикалық эффекторлардың қызметін күшейтуге ісері 4- корреляциялық жалпы организм қызметінің қарқындылығын өзгертуге ісері.

Қалқанша безі - без мойының көмекей шеміршектерінде орналасқан. Жылқыда, күйістілер мен жырқыштарда қалқан безі екеу, ал шошқада мен адамжа – біреу болады. Бездің сыртында дәнекер тканінен түратын қабы бар. Без коллоидты заттан, бас және күнгірт клеткалардан құралған. Қалқан безі төрт гормон бөліп шығарады: 1- тироксин және тертайодтеронин; 2- трийодтеронин; 3- дийодтеронин; 4—тиреокальцитонин. Бұл гормондар заттар алмасудағы ісер етіп белоктар алмасуын 20-35 процентке жоғарлатып, малдың жүні мен құстың қаурсыны өсуін жылдамдатып, организмнің өсуі мен дамуына әсер етеді.

Бүйрек безі Жоғары сатыдаға жануарларда қос без болады. Жылқыда ұзынша және жалпақ болады. Мүйізді ірі қарада оң без жүрек тәрізді, ал сол жақтағы тоғыз цифрының формасындай. Қой мен ешкіде бұршақ тәріздес, шошқада ұзынша борозда сияқты болады. Бүйрек безі екі заттан құралған: 1- қабақ заты үш қабаттан түрады- шумақты, шоғырлы және торлы бөліктер Бұл заттар ашық сары түсті, мезодермадан пайда болады; 2- қызыл немесе қарақоныр түсті эктодермадан пайда болатын негізгі түйін заты. Бүйрек безі қабығының гормондары: 1- Шумақты бөліктен – минералокортикоидтер – альдестерон, дезоксикортикостерон.Бұл гормондар бүйректін өщекті жолдарында натрий мен аммонийдін сіңуін тежейді; 2- Шоғырлы бөліктен – глюкокортикоидтер бөлінеді- кортизон, дегидрокортизон. Олар белоктың ыдырауын жоғарлатып, баурдағы гликоген қорын сақтап, организмін инсулинге деген сезімталдығын төмендетеді.

Ұйқы безі. Қйұы безі құрсақ куысында, қарынның артында орналасқан аралас без. Ол екі түрлі тканьнен құралған Жылқының ұйқы безі үш бұрышты үш бөліктен құралған, екі бөлу өзегі бар- бас немесе вирзунгов өзегі және қосымша немесе санторинов өзегі. Мүйізді ірі қарада тұзақ тәрізді, бір өзегі бар. Шошғада бар өзекті, үш бүрышты. Ұйқы безінің β – клеткалары инсулин гормонын бөледіИнсулин мен бұлшық еттерде глюкозаны гликогенге айналдырады, сондықтан қандағы глюкоза мөлшерін азайтады. Инсулин гликоген қызметін атқарады.

1. 
   Жүрек қурылысы, қызметі, қасиеттері
   
2. 
   Қан тамырлары және қанның ағу себептері
   
3. 
   Қан айнауының реттеу.
   

Тамырлар арқылы қан бір бағыииа және үнемі ағады Бір бағытта қанның ағу себебі қан тамырларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашыларындағы қысым мөлшеріне және веналардағы бір жаққа ашылатын қалаталы қақпақтарға байланысты .Кан тамырларға жүрек жиырылған кезде ғана құйылады да, олардың қабырғалары иәлгіш болғандықтан кеңейеді Ал, жүрек босансыған кезде ірі артериялар қабырғалары тарылып, қанды артериялар мен капиллярларға қарай итереді. Қан ағысының негізгі себебі тамырлардағы қысым мқлщерін әр түрлі болуынан Қан қысымы дегеніміз жүрек жиырылғандағы қанға берілетін потенциальді энергия. Бұл энергияның мөлшері қан тамыры жүректен алыстаған сайын кеми береді. Қысым мөлшерінен басқа қан ағысына қосымша себептер әсер етеді. Солардын ішінде: 1- қанқа бұлшық еттерінің жиырылуы; 2- вена қабырғалардың созылмалы болуы; 3- веналарда қалталы қақпақтардың болуы; 4- кеуде куысының өзіне қарай соруы; 5- капилярлар қабырғасында жиырылғыш клеткалар – Руже перициттерінің болуы.

Қан айналуы тамырларды қозғалатын нервтер мен гуморальді факторлар арұылы реттеледі тамырлардың қалыпты жағдайывн реттейтін нервтер тамырды тарылтатын және кеңейтетін болып екіге бөлінеді. Симпатиқалық нерветер қантамырларды тарылтады, ал парасиматиқалық нервтер кенейтеді. Тамырларды кеңйтетін заттарға жатады- гистамн- қарын мен ішек қабырғасында пайда болады. Қан қысымы депрессорлық және прессорлық рефлекстер арқылы реттелінеді. Депрессорлық нервісі сопақша мидан басталып аорта қабырғасы арқылы жүректің сол қарыншасын эпикард астында орналасқан Бұл нерв аортадағы қан қысым мөлшерін реттейді. Жалпы ұйқы артериясының екіге бқлінетін жерінде синускаротид аймағы орналасқан Бұл аймақ тіл- жұтқыншақ нервілерін әр түрлі рецепторларынан құралған Ұйқы артериясында қан қысымы көтерілген кезде тіл-жұтқыншақ нервісінің барорецепторлары тітіркеніп, осы арқылы сопақша миға беріліп, артерияға жауап кезеген нерыв арқылы жеткізіліп артерия кенейіп, қысым мөлшері төмендейді.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)
Тақырып 10. Тыныс алу физиологиясы.

Жоспар:

1. 
   Дем алу мен дем шығару механизмі
   
2. 
   Өкпенің тіршіліктік және жалпы көлемі
   
3. 
   Дем алу мен бем шығару механизмі
   

Тыныс алудың екі түрі болады. Ол – сыртқы тыныс алу және ішкі тыныс алу. Сыртқы тыныс алу дегеніміз өкпе а мен қан арасындағы газдардың алмасуы. Ішкі тыныс алуда газдар кан мен клеткалар арасында алмасады. Бұл екеуінен басқа тыныс алудың тағы үш түрі бар. Олар: қабырғалы, құрсақты және аралыс тыныс алу. Өабырғалы тыныс алу әйелдерде, құрсақты тыныс алу ерлдерде, ал араласс тыныс алу ересек малда болады.

Пневмограф қуралы арқылы тыныс алу қозғалыстарын жазып алуға болады. Тыныс сызығын пневмограмма дейді.

Максимальді дем алудан кейінгі барынша толық дем шығаруды өкпенін тіршіліктік көлемі дейді. Бұл кқлем үш бқліктен құралған: 1- тыныс алу бөлігі- малдың қалыпты жағдайдағы дем алу мен лдем шығаруындағы ауаның мөлшері, жылқыда 5-6 л., қойда –0,3-0,5 л; 2- қосымша бөлік – қалыпты дем алған соң дем шығармай қосымша тағы да дем алуындағы ауаның көлемі, жылқыда –12 л, қойда –0,5-1 л, 3 -. резервті бөлік – қалыпты дем шығрғанан соң дем алмай, қосымша дем шығару шығарудағы ауа көлемі. Өкапенің жалпы көлемі- тіршіліктік көлем мен қалдық бөліктің қосындысынаң құралады. Қалдық бқлік - өкпеде үнемі болатын ауа көлемі.

Дем алған кезде өкпеге атмосфералық ауа барады. Ол 79,03 проц. азоттан, 20,9 проц.- оттегіне, 0,03 проц. – көмір өышөыл газынан және 1 проц. оқшау газдардан – аргон, неон, гелий құралған Дем шығарған кездегі ауаның құрамы болады: азот 79,7 проц., оттегі-16 проц., көмірқышқыл газу –4,4 проц. Альвеолярлық ауаның құрамы: азот –81 проц, оттегі –14 проц және көмір қышқыл газы –5,5 проц. Осы келтірілген сандарды салыстыра отырып тыныс алудың арқасында организм 5 проц. жуық оттегін пайдаланып, 4,5 проц жуық көмір қышқыл газын бөліп шығаратынан көруге болады Енді шығаратын дем мен альвеолярлық ауаның қүрамында келсек, шығаратын ауада оттегі альвеолярлықтан көп, ал кқмір қышқыл газы аз. Мүның себебі дем шығарған кезде алдымен газдар алмасуына қатыспаған, зиянды кеңістіте сақталған ауа шығады, артынан альвеолалардың ауасы шығырылады.

Атмосфералақ ауаның құрамында барлық ғаздар алмасуға қатыспайды. Мұның себебі организм клеткалары өзіне керекті газдарды тандап алуына және парциальді қысымының айырмасына байланысты. Парциальді – латының парц- бір бөлек деген сөзінен шыққан. Прациальді өысым дегеніміз әрбір газдың өзінің меншікті қысымы. Мысалы, атмосфера құрамындағы оттегінің қысымы сынап бағанасы 159 мм, өкпенін альвеолаларында –102 мм, ал вена қанында –40 мм Физика заңы бойынша газдар парциальді қысым жоғары болған жақтан, диффузия жолымен парициальді қысымы төмен жаққа ауысады. Осы себептен оттегі альвеолаларынан вена қанына ауысады. Ал, көмір өышөыл газына келсек, оның парциальді қысымы вена қанында сынап бағанасы бойынша 46-47 мм, өкпе альвеоларында 40 мм. Сондықтиан көмір қышқыл газы вена қанынан диффузия жолымен өкпеге өтеді де дем шығарғанда айналдағы ортаға кетеді. Парциальді қысым мөлшері Дальтон флрмуласы арқылы анықталады:

р = Р а

100

а- процентпен берілген газ мөлшері, 100- түрақты цифр.

Сонымен газ алмасуға оттегі мен көмір өышөыл газы қатысады, ал азот қанша мөлшерде дем алғанда өкпеге барса, сөл мөлшерде қайтадан айналадағы ортаға бөлініп отырады.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)
Тақырып 11. Ас қорыту жүйесі физиологиясы

Жоспар:

1. 
   Азық қорыту жүйенін жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Қарындағы азық қорытылуы
   
3. 
   Күйіс қайыратын малдың азық қорыту ерекшеліктері
   

Қарында үш түрлі клеткалар орналасқан. Олар бас, қосымша және айнала қоршалған клеткалар. Бас клеткалар ферменттері бөледі, қосымша клеткалар сөл және айнала қоршалған клеткалар тұз қышқылын бөледі осы көрсетілген үш түрлі клеткалардан бқлінген заттарды қарын сөлі дейді қарын сөлі түссіз, қышқыл реакциялы рН-0,8-1,0 сұйыұ зат. Сөлдін құрамында су- 99,2-99,6 проц. 0,4-0,8 құрғақ зат бар. Құрағақ заттар органиқалық емес және органиқалық қосылыстрадан құралған. Қарын сөлінің құрамында төрт фермент бар:1- пепсиноген тұз қышқылының әсерінен пепсинге ауысады. Пепсин белоктарды альбумоз бен ппептондарға дейін ыдыратады; 2- реннин- сүттін казеиноген белогін казеинге ауыстырады, немесе сүтті ірімшікке айналдырады; 3-қаарындық липаза –эмульсияланған майды глицерин мен май қышқылдарына дейін ыдыратады; 4- желатиназа желатинді сүйықтандырады.

Тұз қышқылының қарындағы ролі: 1- қарныда қышқыл орталық жасайды; 2- пепсиногнеды пепсинге ауыстырады; 3- белоктарды ісіндіріп, олардың көлемін ұлғайтады; 4- бактериоцидтік қасиет береді; 5- азықтардыың ішекке ауысуына қатысады; 6- ащ ішектегі бөлінетін просекретинді гастринге ауыстырады.

Қарын сөленең бөліну кезендері. Қарын сөлі бөлінуінің екі кезені бар: 1- рефлекторлық кезен – тамақ жегеннен соң итте 5 минуттан кейін басталып, 1-2 сағатқа созылады. Тамақты қабылдаған кезде ауыздаға және қарындағы рецепторлар тітіркеніп тітіркену сопақша мидағы сөл бөлу орталығына барады. Ол орталықтан қарынға кезеген нерв арқылы беріледі де итте сөл бөлу басталады. 2- нейро-химиялық кезең- итте тамақ қабылданғаннан соң 30-40 минуттан кейін бастлып, секреция 5-8 сағатқа дейін созылады Бұл кезенде көккөністер мен ет сорпасынада болатын гистамин, қарында бөлінетін прогастрин тұз қышқылының арқасында гастринге ауысып, қанға соорылып, сопақша миға барып бөлінуді реттейтін орталықты қоздырады. Осы орталықтан қозу қарынға тағы да кезеген нерв арқылы беріледі де сөл юөліне бастайды.

Күйіс қайыратын малдың –мүйізді ірі қара, түйе, қой-ешкі қарыны төрт бөлімнен құралған: таз қарын, жұмыршақ, қатпаршақ пен ұлтабар. Түйеде қатпаршақ жоқ, сондықтан оның қарыны үш бөлімнен құралған. Осы көрсетілген бөлімдерден тек ұлтабар нағыз қарын болып саналады. Себебі ұлтабарда қарын сөлі бөлінеді Ал, қарынның басқа бөлімдерінде азық қорыту микрооргнаизмдердің қатысуымен өтеді Төрт бөлім қарынның ең үлкені таз қарынМүйізді ірі қара малда оның көлемі 100-300 л, ал қой мен ешкіде 12-3-20 л. К үрделі қарын бөлімдеріне микроорганизмдер ірі азықтар мен сү арқылы, сиырдың бұзауды жалауының. Күрделі қарын бөлімдерінде ұш типті микроорганизмдер өсіп дамиды. Олар- инфузориялар – қарапайымдар, бактериялар- мен саңырауқұлақтар Көрсетілген үш типті микроорганиздердің қатысуымен белоктар, қанттар мен майлар ыдырап, әр түрлі заттар пайда болады. Микроорганизмдер қоректік заттарды ыдырататын арнайы ферменттер бөледі. Инфузориялар көбнесе азықты араластырады және клетчатканы ыдыыратады. Саңырауқұлақтардың қызметіне келеск, олар қанттарды аштып К және В тобындағы витаминдерді түзеді.

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)
Тақырып 12. Зат және қуат алмасуы

Жоспар:

1. 
   Заттар алмасуы және оның түрлері
   
2. 
   Органзмдегі қуаттың алмасуы
   
3. 
   Белоктардың алмасуы
   

Заттар аламсу түрлері:

1. 
   Организмдегі жалпы зат алмасуы – малдың дағдылы жағдайындағы зат
   

4- Өнімдік зат алмасуы - өнім алғандағы немесе жұмыс жасағандағы заттардың алмасуы.

Організмдегі зат алмасуы кезінде қуат пайда болады Қоректік заттардың потенциалдық куаты, организмде куаттын басқа түрлеріне негізінен жылуға, 20-25 процент механиқалық және өте аз мөльшерде электрлік куатқа ауысады.

Қабылдаған азықтың өзінде тұрған әлі бөлінбеген құатты, қоспадағы куат дейді Азықтардың құрамынан ыдырап бөлінетін заттардың куатын алып тастағаннан қалған, қоспаыз таза куат деп атайды.

Анаэробтық процестердде пайда болған қуаттын 50 проценті макроэргте жиналады. Аэробтық тотығуда да макроэргтер АТФ- тін 36 молекуласында жинақталады. Клеткалардағы куаттар митохондрийларда пайда болады.

Жануарлар организмнің клеткалары биологиялық кажетке күн сәулесіне жинақталған қоректік заттарды пайдаланса ғана тіршілік ете алады. Сондықтан оларды гетеротрофты клеткалар дейді.

Тікелей және жанама жылылықты өлшеу. Тікелей жыжылықты өлшей әдәсә бөлінетін барлық куат мөлшері анықталады Бүл әдісте биокалориметр мен градиентті қалориметр қолданылады. Биокалориметр қабырғасы екі қабат металдан жасалады камераның төбесінде калориферлық түтіктер арқылы су ағады. Малдың организмнен тері, зәр, нәжіс, тыныс алу арқылы бөлінетін жылу түтіктерден ағып жатқан суды жылытады. Камерадан ағып шыққан судың мөлшері үнемі өлшеніп отырылады. Судын алғашқы және кейінгі температурасы мен ескере отырып, бөлінген жылудың мөлшерін анықтауға болады. Бұл әдіс сирек қолданылады. Себебі металдан екі қабат қабырғалы камераны жасау қымбатқа түседі. Осыған байланысты жанамалы жылу өлшеу жиі пайдаланады.

Жанама жылу өлшеу бойынша, тыныс алғандағы пайдаланған оттегімен бөліп шығарылған көмір қышқыл ғазының мөлшері анықталады. Бір литр оттегі пайдаланылғанда немесе 1 л СО 2 шығарылғанда бөлінген жылуды О 2 және СО 2 калориялық коэффициенты дейді. Тыныс алу коэффициенты дегеніміз көмір қышқыл газы көлемінің қабылданатын оттегі көлеміне қатынасы

ТК = О₂

Белоктар тірі протоплазманың негізін құрайды. Организмдегі ферменттер, гормондар, гемоглобин, гемоцианин, фибриноген т.б. барлығы белоктардан құрарлған Белоктың құрамы өте күрделі болады. Олардың құрамына 25 –ке дейін аминқышқылдары, фосфор қышқылы, көмірсутек пен май топтары кіреді. әрбір организм белоктарының ерекшелігі бар. Мұның себебі аминқышқылдарының байланысу реті мен жүйесіне байланысты. Белок алмасуының ақырғы өнімі ретінде аммиак, мочевина, зәр қышқылы, креатини, гиппур қышқылы, аденин т.б. заттар организмнен бөлінеді.

1. 
   Зәрдің құрамы мен қасиеттері
   
2. 
   Зәрдің пайда болуы теориялар
   
3. 
   Зәрдін пайда болуын және бөлінуін реттеу
   

Зәр кұрамының 96 проценті су, 4 проценті құрғақ заттар. Олар органиқалық және емес зөаттардан құралған Органиқалық заттарға мочевина, зәр қышқылы, аммиак, аденин, ксантан мен сияөты пурин негіздері, креатинин эфиркүкірт қышқылдары жатады. Зәрдін сарғыш түсі урохром, уробилин мен уроэтрин пигменттеріне байланысты болады байланысты.

Бүйрек қабынған кезде зәр арқылы белктар бөлінеді, оны альбуминурияя –дейді. Бүйрек пен зәр жолдарывна қан құйылғнда,, зәр құрамында қан бөлінеді – гематурия Жұқпалы мен ішқұрт ауруларында зәр арқылы гемоглобин бөлінеді, оны немоглобинурия дейді. Сонымен, қалыпы зәрде белоктар, қанттар, қан мен гемоглобиндер болмау керек

Қан мен зәр құрамында, қан мен гемоглобиндер болмау керек қан мен зәр құрамын салыстыру кезде, зәрдің құрамында қанға қарғанда мочевина 70 есе, аммиак 40 фосфаттар –іқ, зәр қышқылы 25 есе кқп.

Зәрпайда болуы туралы теориялар:

а. Фильтрациялық- реабсорбциялық теория. мальпиги шумақтарындағы қан тамырларының қысым мөлшері сынап бағанасы бойынша 70-90 мм. Шумақтарға келетін тамыр, шығатын тамырға қарағанда жуан болады. Сол себептен шумақтарға біраз қан бөгеліп, онан соң сүзіліп, провизорлық немесе алғашқы зәр пайда болады Зәрдің бұл түріне қандағы заттардың, белоктардаң бәрі кіреді. белктар каллоидты заттар болғандықтан капиллярлар қабырғасының саңылауынан өтмейді Иреленденген өзекті жолдар мен Генле тұйық тұзағынан микробүрлердің арқасында провизорлық зәрден аминқышқылдары, глюкоза, су мен минерал тұздары қанға қайтадан сінеді. Осы процестің нәтежесінде аңырқы немесе дефинитивтік зәр пайда болады. 90 л провизолрық зәрден 1 л ақырғы зәр пайда болады Минутына бүйрек тамырлары арқылы 750 мл, ал тәулігіне 1000 л қан өтеді. Организмде барлық қан бәйрек тамырлары арқылы 5-10 минетте ағып өтеді. Ал, мочевина, сульфаттар мен креатинин сияқты заттар қанңа қайтадан сорылмайды.

Геннле тұзағынаң төмен түсетін бөлімнің эпителийі қанға қайтадан суды сіңіріді, ал натрий йондарын сіңірмейді. Бұл тұзақтың жоғарғы көтерілетін бқлімнің эпителий белсенді түрде қанға натрий йондарын сіңіреді, ал суды сіңірмейді.

Бүйректе сүзу мен қайтада сіңу құбыллыстарынан басқа түзілу процестері де болады. Мысалы бензой қышқылы мен гликоколдан гиппур қышқылы түзіледі. Құрамнан бөлінген амин қышқылдары мен АТФ- тен аммиак пайда болады. Глютаминаза ферменті глутаминді, глутамин қышқылы мен аммиаққа ыдыратады.

б.Боумен мен Гейденгайнның секреторлақ теориясы. Бқл теория бойынша Мальпиги щұмақтарында қаннаң тек су мен минерал сүзіледі, ал иреленденген өзекті жолдарда мочевина, зәр қышқылы мен аммиак сияқты ерекше заттар секрет ретиінде бөлініп шығады.

в. Людвигтің сүзу теориясы. Бүйирктін шумақтарында өте сұйық зәр сүзіледі де, иреленденген өзекті жолдарда ұайтадан тек су сіңіп өзінің қалыпты жағдайындай қойылады. Сонымен, Боумен мен Людвигтің теориялары зәрдін пайда болуын ғылымның дамуына сай түсіндіре алмайды.

Зәрдің пайда болуын реттейтін орталық – сопақша мидың төртінші өарыншасында орналасып, аралық мимен байланысқан. Бұл орталықтан бүйрекке кезегн нерв импельстары мен симпатиқалық нервтер арқылы жеткізілинеді. Кезеген нервтің қозу бүйрек арқылы су бөлінуін күшейтіп, азотты заттардың бөлінуін тежейді. Ал, симпатикалық нервтер қозса зәрдің құрамына асс тұзатың бқлінуі күшейеді. Бір жердің ауру, зәр пайда болуын күрт азайтады. Мұндай құбылысты- рефлекторлық анурия дейді.

Зәр пайда болуының гуморальді реттеуші ретінде мочевинаны, пуріндік негіздерді, минерал тұздарын айтқвн жөн. Бүйрек қызметі шартты рефлекстер пайда болуы арқылы да реттеледі. Бұл жағдайда иттерде зәр пайда болу күшейеді. Біраздан соң метроном дауысы иттердің зәр пайда болуын күшейтеді.. Зәр пайда болуына әсер ететін гормондар: тироксин, адреналин мен вазпрессин.

Тер мен қарын бездеріне қарағнда бүйрек тканьдері су мөлшерін арнайы рефлекстер арқылы реттейді. Тканьдерде су көп болған жағдайда вазопресссиннің бөліну! төмендеп, судың сіңуі азайып, бүйрек зәрді бөле отырып, организмді артық судан босатады.

Әр миалда тәулігіне болатын зәр мқлшері: жылқыда –2-5 л, бұқада-6-12 л, қой мен ешкіде 1,5-2 л, шоқада 2-4 л, итте-0,5-1 л

Тақырып 14. Сүтену физиологиясы

Жоспар:

1. 
   Сүт пен уыздың құрамы
   
2. 
   Сүттін пайда болуы
   
3. 
   Сүттін бүліну
   

Сүттену – төлдеген малдын және басқа сүт қоректі жануарлардың жәлінінде сәььін пайда болатын кезені. Сүтену деп сүттің организмнен бөліну процесін айтады. Сүт коректілерде сәт безі немесе малда жәлін жақсы дамыған. Желін тер шығару бездерімен генетикалық байланысы бар. Барлыұ сүтқоректілерде бездері терінің эпидермисында, ұ олтық астына шпақа шейін оранласқан. Бұл бездердің барлығы тек жырқыштарда, шошқалар мен кеміогіштерде дамыған. Қалған малда сүт бездерінің 1-2 жұбы ғана дамыған

Желінің морфофилогенездік белсенділігі туғаннаң жыныстық жетілуге дейін нашар болады. Жыныстың жетілуден соң желінің ағу жолдары мен альвеолалары өсе бастайды. Буаз малдың желініндегі без ткані үлкейіп, нерв талшықтарыы мен қан тамырлары көбейе бастайды. Буаздықтың екінші жартысында желіннің секреторлық эпителиі жүмыс істей бастайды. Сиырдың желіні үш жұп бездің қосылуынан пайда болады. Осы бездердің екі жұбы дамып, ал бір жұбы жетілмеген болады.. Желін төрт ширектен құралға,

Сиырдың желіні қан мен лимфа тамырлары, нерв талшықтары бар безден және дәнекер тканьнан құралған. Желін секреторлық және моторлық қызметтерді атқарады. Сүттін жәлінде пайда болып, альвеолалар куысына бөлінуін секреторлық қызмет дейді. Сүт желіннің, альвеолаларында түзіледі. Пайда болған сүт желін цистерналарында жиналады. Әр цистернаның көлемі 80-500 мл. Жәліннің қызметі туғаннан соқ 5-8 апта ішінде күшейеді. Осы кезде желіннің салмаға организм салмағының үш процентіне жетеді. Сүт өнімділігі жылына 4000 кг болатын сиырдын желінінен сүтпен бірге 500 кг құрғақ заттар соның ішінде 132 кг белок, 152 кг май, 188 кг қант пен 28 кг әртүрлі тұздар бөлініп шығарылады.

Сүттің амфотерлік реакциясы бар. Оның сыбағалы салмағы 1,027-1,033. Сүттін құрамында 87 процент су, ал қалған 13 процент құрғақ заттар. Оларға альбумин, глобулин мен казеиноген құнды белоктар, 3-6 процент май, лактоза қанты, калий, натрий, кальций мен магний тәрізлді тұздар жатады.

Уыз- дегеніміз төл туғаннан кейін 5-7 күннің ішінде бөлінетін секрет. Оның түсі – ақ сарғыш, өзіне тән иісі бар, әлсіз қышқыл реакциялары, тұздағандай дәмі бар зат. Уызда 71,6 процент су, 15-85 процент альбумин мен глобулиндер 4,83 процент казеиноген, 2,37 процент май, 1,48 процент қант, А мен С витаминдері, иммундық денелер болады. Түғанда іште болатын нәжісі айдап шығаратын магний тұздары бар.

Сүттін пайда болуы секреторлық процеске байланысты. Сүт желіннің альвеолаларындағы ферментативтік құбылыстар арқылы түзіледі. Сүт безінің 100 г паренхималық ткані 15 сағаттын ішінде 500 г сүт түзеді.

Сүт құрамындағы заттардың кейбіреулері қаннаң дайын күйінде ауысады, ал басқалары ферментативтік құбылыстың әсерінен желіннің өзінде пайда болады. Мысалы. гллобулиндер қанның плазмасынан сүтке аусады. Ал казеиноген белогі болса, ол қандағы амн қышқылдары мен глюкопротеин бөліктерінен түзіледі. Казеиногеннің құрамы курделі, ол әқ амин қышқылдарынан құралған. лактоглобулиндер қанның белоктарынан т,зіледі. Сүттін майы қандағы глицерин мен май қышқылдарынан түзіледі

Сүттің бөлінуі. желіннің секреторлық клеткалар эпителийінде сүттін пайда болуы күрделі зертелмеген құбылыс. Сүт негізінен мерокринді жолдмен бөлінеді деп саналады Эпителиальді клетка қаннаң керекті заттарды тандап алып, оларды сүттін құрамын жоғары жағына сырылап, бірте- бірте мембранадан өтеді.

Сүттін бөліну екі кезенде өтеді:

1. 
   нервтік кезен – емшек рецепторларының тітіркенуінен басталып жұлынға, сопақша миға, гипоталамустың спрооптикалық ядролары мен ми жарты шар қыртысына қозу барады. Қозуға жауап гипоталамустың супрооптикалық трактысы арқылы нейрогипофизге, онан әрі симпатиқалық нервтер арқылы жәлінге барады. Бұл кезеннін ұзақтығы 1-4 секунд
   
2. 
   нейроөгуморальдық кезен гипоталамустың супраоптикалық ядроларынан бөлінетін окситоцмин гормонымен байланысты. Бұл гормон желін альвеолаларының жиырылытып сүттің бөлінуіне тікелей әсер етеді. Сүттің толығынан бөлінуі үшін малды жылдам сауу керек. Мұнның себебі окситоцмн гормоны бірнеше минут ішінде қанда окситоциназа ферментінің әсерінен ыдырайды. Сүттің пайда болуына пролактин, самотрофин тиреотрофмн мен АКТГ сияқты аденогипофиздің гормондары әсер етеді.
   

Әдебиет: Негізгі (1,2,3)

7. Тәжірибелік (семинарлық, зертханалық, студиялық,жеке) сабақтардың мазмұны, сағат көлемі.

Тақырып: 1. Физиологияда қолдалатын негізгі әдістермен және лабораториялық құрал-жабдықтармен танысу. (1сағат)

Жоспар:

1.Жедел және созылмалы эксперименттарді өткізу әдістерімен танысу.

2. Жануарларды фиксациялау әдістері.

3. Зертханалық жұмыстарды орындау кезінде қолданылатын құрал-жабдықтар.

Тапсырма 1. Лабораториялық аспаптармен құрал- жабдықтарды көрсетіп, оларды сабақта пайдаланатына қысқышы түсінік беруі(электростимулятор, руминограф, миографтар, штативтер, кимограф гемометр Сали, Горяев камерасы, Панченков аппараты, меланжердер, вязкозиметр және т. б.).

Тапсырма 2. Жанауарлардың матап- байлау әдістері

Тапсырма 3. Жануарларға шектеленген және жалпы наркоз беру

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Фыизиология мақсаты және міндеттері ?
   
2. 
   Физиология даму тарихи ?
   
3. 
   Физиологиялық зерттеулерде қолданалатын тәсілдер ?
   
4. 
   Тітіркендіргіштер дегеніміз не, олардың классификациясы ?
   
5. 
   Тітіркеу қозу, қозғыштық деген не ?
   
6. 
   Нерв импульсы деген не ?
   
7. 
   Рефлекс дегеніміз не ?
   

Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша

Тақырып 2. Нерв- бұлышқ ет прапаратын дайындау. Қозғыштканьдердін қасиеттері.

Жоспар:

1. 
   Нерв-бұлшық ет препаратын дайындау әдісін меңгеру.
   
2. 
   Ет талшықтарының физиологиялық қасиеттерің зерттеу
   

Тапысрма 1: Нерв- бұлшық ет препаратын дайындау

Тапсырма 2: Ет пен талшықтарына әр түрлі тітіркендіргіштердің әсері

Тапсырма 3. Бұлшық еттің жиырылу мөлшері мен тітіркендіргіш күшінің байланысын анықтау.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Қозу дегеніміз не ?
   
2. 
   Қозғыштық деген не, оны анықтау әдісі?
   
3. 
   Қозғыштық табалдырығы деген не ?
   
4. 
   Қай тканьдердің (үлке) қозғыштығы жоғары ?
   
5. 
   Бұлшық еттің жиырылу мөлшері мен тітіркендіргіш күшінің байланысы қандай ?
   
6. 
   Оптимум, пессимум деген не ?
   

Әдебиет: Негізгі (1,2,3) және Қосымша

жүктеу 1,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: