Сы батыс Қазақстан облысы бойынша 2015 жылы аталып өтілетін және еске алынатын күндер тізбегі Знаменательные и памятные даты по Западно-Казахстанской области на 2015 год Орал, 2014

1. 
   Ахметов Ким Ғұсманұлы: өмірдерек // Батыс Қазақстан облысы: энциклопедия.-Алматы, 2010.-150 б.
   
2. 
   Жаданов М. Профессор Ким: ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, профессор Ким Ғұсманұлы Ахметов жайында // Орал өңірі.-2010.-7 қазан.-15 б.
   
3. 
   Қарасаев Ә. Ұлағатты ұстаз, қайсар ғалым, абзал азамат..: Ким Ғұсманұлы Ахметов // Жайық үні.-2000.-13 қазан.
   
4. 
   Ықсанғали С. Көкірегі толы шежіре: Ким Ғұсманұлы Ахметов – профессор, шежіреші // Жайық ардагері.-2005.-13 қазан.
   

туғанына 100 жыл (1915-2003)

Алғаш еңбек жолын 1935 жылы Ленинградтың №181 зауытында конструктор болып бастайды. Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап ол Нева жағасындағы қаланы қорғау үшін жасалып жатқан қару-жарақ цехын басқарады.

1942 жылдың наурызында зауыттың бір топ мамандарымен бірге қоршаудағы Ленинградтан Петр Александрович Орал қаласына көшіп келеді.

Жаңа орында кәсіпорын Чапаев атындағы Затон ауданында орналасады, содан 1947 жылы қазіргі тұрған орнына көшіріледі. Петр Александрович Атоян цех бастығы, өндіріс бастығы, зауыттың бас инженері сынды лауазымды қызметтерді атқарады. Соғыс жылдарында зауытта шығарылған ізсіз жүзетін торпедалар мен әскери техниканың жаңа үлгілері Жеңісті жақындатты. Сол үшін зауыт Қазақстанда алғаш рет 1945 жылдың мамырында І-дәрежелі Отан соғысы орденімен марапатталды.

1944 жылдан 1947 жылдың қазанына дейін кәсіпорынның директоры Иван Дмитриевич Яблоков болды. Соғыстан кейінгі жаңғырту жұмыстары және күрделі машиналар мен механизмдерді шығару Петр Александрович Атоянның 1947 жылы зауыт директоры болып тағайындалуымен қатар келді. Жаңа директордың бастамасымен зауытта 45 жыл бойына Бүкілодақтық машина жасау сырттай оқу техникумының филиалы, он бес жылдан аса – Саратов политехникалық институтының Оқу кеңесінің бөлімшесі жұмысын істеді. Осы білім ошағында оқыған зауыттың қызметкерлері облыс пен қаланың кәсіпорындары мен ұйымдарында басшылық жұмыстарды атқарды. Олардың арасында З. Сатаев, Н. Графкин, Х. Құрманов, Н. Кармак, И. Айтқұлов, Р. Молдашев, С. Гехман және басқалар бар. Кадрлар даярлауда сапалы көрсеткіштерге қол жеткізгені үшін Атоянға «Қазақ КСР халық ағарту ісінің үздігі» белгісі берілді.

Оның басшылығымен соғыстан кейінгі жылдарда зауыттың жаңа жайлары салына бастады. Сол себепті өндіріс саласында түрлендіріліп шығаратын бұйымдар көбейді. Әскери-Теңіз флоты үшін арнайы техника шығарумен қатар зауыт халық шаруашылығына қажетті бұйымдарды және халық тұтынатын тауарларды шығарды. Атап айтсақ, олар – балық аулау құралдары, траптар, өтектер, еттартқыштар және тағы басқа.

1965 жылы Ворошилов зауытында, КСРО фабрикаларында техникалық революция жасаған, қызметкерлерді ауыр қол еңбегінен босатқан теңдесі жоқ өнім – ЧФК тоқыма өнеркәсібі үшін машиналар шығарылды.

ХІ және ХІІ бесжылдықтарда 80 000 шаршы метр өндірістік алаңдар іске қосылды. 500 бірлік техникалық құрылғы меңгеріліп, өңдеу орталықтары орнатылды.

Петр Александрович зауыттың дамуымен қатар қаланың да дамитынын жақсы түсінді және осы іске бар саналы өмірін арнады. Оның тікелей араласуымен Орал қаласында «Омега» прибор жасау зауыты, жобалау институтының филиалы мен басқа да ұйымдар құрылды. Оларда жүздеген кәсіби мамандар мен жұмысшылар еңбек етті. Мысалы, «Металлист» зауытын көп жыл басқарған А. Малакеев Ворошилов зауытында фрезершіден бас инженерге дейін көтерілді.

Атоянның кезінде зауытта 500 орындық асхана, табиғи газбен жанатын ірі қазандық салынды. Зауыттың жұмысшы ауылы қалада бірінші болып газдандырылды. Орал қаласында Ворошилов атындағы зауыттан шыққан силикат кірпіштен биік тұрғын үйлер салынды. Атоянның бастамасымен қалада алғашқы кеңэкранды «Аврора» кинотеатры, бірінші балалар комбинаты, №3 орта мектеп, «Авангард» стадионы (қазіргі Атоян атындағы), спорт залы мен жүзу бассейні, Мәдениет сарайы, медициналық-санитарлық бөлімше бой түзеді. Зауыттықтардың жеке шаруашылық жүргізу учаскелері де болды.

Шежірелі тұлға Петр Атоян – өндіріске негізделген 8 өнертапқыштықтың авторы. Ол бірнеше рет жоғары партия және кеңес органдарына сайланды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. Бірнеше мемлекеттік наградалармен: соның ішінде екі рет Ленин орденімен марапатталды. Оған «Орал қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді. 1988 жылы зейнеткерлікке шыққан Петр Александрович 2003 жылдың 23 сәуірінде Санкт-Петерборда көз жұмды.

2005 жылдың 9 мамырында зауыт аумағында Петр Атоянның бюсті орнатылды.

1. 
   Атоян Петр Александрович: өмірдерек // Батыс Қазақстан облысы: энциклопедия.-Алматы,2010.-143 б.
   
2. 
   Мүсіні орнатылды: «Зенит зауыты» ААҚ-ын 42 жыл басқарған Петр Александрович Атоянға мүсін орнатылды // Орал өңірі.-2005.-19 мамыр.
   
3. 
   Суетин А. Шежіреге айналған тұлға: Орал қаласының құрметті азаматы Петр
   
4. 
   Александрович Атоян туралы // Жайық үні.-2010.-9 қыркүйек.-8 б.
   

туғанына 75 жыл (1940)

1963-1969 жылдары Қазақ радиосында музыка редакторы, 1969-1970 жылдары Алматыдағы мемлекеттік қыздар институтында мұғалім, 1970 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік радио-теледидарының эстрадалы-симфониялық оркестрінің әншісі болып қызмет атқарады.

Әнші-композитордың 200-ден астам әні бар. Әндері француз, қытай, түрік, неміс тілдерінде шырқалған. Оның ішінде танымал әндері «Әдемі-ау», «Асылым-әнім», «Асыл арман», «Келші, келші, балашым», «Құтты болсын туған күн», т.б. Ә. Тәжібаев, Қ. Мырза Әли, Қ. Жұмағалиев сынды ақындардың өлеңіне көптеген әндер жазған. Сонымен қатар балаларға арнап жазған әндері де баршылық. Бес әндер жинағы жарық көрген. Олар: «Асыл арман», «Атамекен», «Бозторғайым», «Өмірімнің жазы», «Ескірмеген махаббат». Көптеген кинофильмдер мен спектакльдерге музыка жазған. Олар: «Нан мен тұз», «Тақыр», «Студенттер» т.б. Соңғы кездері Х. Ерғалиевтың сөзіне жазылған «Немерем» әні тыңдармандардың көңілінен шықты. Ескендір Хасанғалиев шығармашылығының негізгі бағыты – лирико-патриоттық тақырып.

Әнші ретінде ол Ш. Қалдаяқов, М. Сағатов, С. Бәйтереков, Ә. Есбаев сынды т.б. көрнекті қазақ композиторларының көптеген әндерінің алғашқы орындаушыларының бірі болып табылады.

1970 жылы Ескендір Хасанғалиев Жастар сыйлығының лауреаты болды. 1979 жылы Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген әртісі деген құрметті атаққа ие болды.

1984 жылы Қазақстан Республикасының Халық әртісі атағын иеленді. Қазақстан Композиторлар одағының мүшесі, Халықаралық Д. Қонаев атындағы Қордың мүшесі, Орал мемлекеттік университетінің, Семейдегі Шәкәрім атындағы университеттің құрметті профессоры.

Пирогов атындағы «Адамгершілігі мен қайырымдылығы үшін» (За гуманизм и милосердие) медалімен марапатталған. «Қазақстан-Корея» Достық қоғамының Президенті.

2000 жылы «Жаңа ғасырға – жаңа әнмен» атты байқаудың лауреаты атанып, «Құрмет» орденімен марапатталған.

2006 жылы әдебиет пен өнер саласы бойынша ҚР мемлекеттік сыйлығы берілді. 2008 жылы Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығына ие болды.

Әнші-композитор жыл сайын авторлық шығармашылық кешін өткізіп тұрады. Соңғы 5 жыл ішінде «Ескірмеген махаббат», «Атамекен» атты циклды тақырыптармен республикамыздың көптеген қалаларында, оның ішінде Астана мен Алматы қалаларында үлкен концерттер өткізілді.

2000 жылдан бастап Батыс Қазақстан облысының әкімдігі жыл сайын «Атамекен» деген атпен Ескендір Хасанғалиев әндерінің фестивалін өткізіп келеді. Бұл өнер рәсімі 2006 жылдан бері халықаралық фестиваль мәртебесіне ие болды.
Әдебиеттер:

1. 
   Хасанғалиев Ескендір Өтегенұлы: өмірдерек // Қазақстан композиторлары - Композиторы Казахстана: анықтамалық /Құраст.: Б. Қуатов.-Алматы, 2011.-197-198 б.
   
2. 
   Абылаев С. Сазгерлердің серкесі, ел ағасы – Ескендір // Ел.- 2010.-10 тамыз.- 6 б.
   
3. 
   Амантайқызы Г. Мені шексіз бақытқа бөлейтін халқымның ықыласы // Игілік.- 2010.-№2.-24-25 б.
   
4. 
   Асылбектегі А. Ел еркесі Ескендір // Мәдениет.- 1994.- №5-6.- 33-34 б.
   
5. 
   Байдәулетова Қ. Айым болып тудың ба? // Айқын.- 2009.-27 қаңтар.-8 б.
   
6. 
   Боранқұл А. Елінің Ескендірі // Орал өңірі.- 2010.-4 ақпан.-6 б.
   
7. 
   Ескендір Хасанғалиевке "Батыс Қазақстан облысының құрметті азаматы" атағын беру туралы: [Батыс Қазақстан облыстық мәслихатының шешімі, №23-9] // Орал өңірі.- 2010.-10 тамыз.-2 б.
   
8. 
   Ескендір: Қазақстан Республикасының Халық артисі Ескендір Хасанғалиев // Айқын.- 2008.-13 ақпан.-8 б.
   

туғанына 155 жыл (1860-1934)

1907-1916 жылдары ағартушылық жұмыстармен айналысып, «Қазақстан» газетін, «Айқап» журналын шығаруға көмектеседі. 1918 жылы облыстық атқару комитетінің мүшелігіне сайланды. 1918 жылы наурызда «әскери үкімет» бүлік ұйымдастырып, облыстық кеңес мүшелерін, (ішінде Қаратаевта бар) тұтқынға алды.

1919 жылы 24 қаңтарда Чапаев дивизиясы босатып, кейін ол Орал облыстық ревкомының құрамында ұлттар коллегиясын басқарды. 1919 жылы 24 шілдеде Бақытжан Қаратаев Қазәсревкомның мүшелігіне тағайындалды. 1920 жылы 4-12 қазанда Орынборда өткен Кеңестердің Бүкілқазақстандық 1-сьезіне делегат болды. Мұнда қабылдаған Қазақ АКСР-і еңбекшілерінің құқығы туралы декларацияның жобасын дайындауға қатысқан. ҚазақАКСР-інің заң комиссары болды. Кеңестердің 2-Бүкілқазақстандық сьезіне де делегат болып қатысты.

Әдебиеттер:

1. 
   Қаратаев Бақытжан: Өмірдерек // Батыс Қазақстан облысы: энциклопедия.-Алматы: Арыс,2002.-351 б.
   
2. 
   Ахмет А. Қазақтың тұңғыш заңгері // Орал өңірі.-2010.-11 ақпан.-7 б.
   
3. 
   Әбсаттар М. Хан тұқымынан шыққан «большевик» // Жас Қазақ.-2008.-31 қазан.-11 б.
   
4. 
   Бақытжан Қаратаев // Айна.-2010.-25 ақпан.-9 б.
   
5. 
   Балғымбаева Б. Қайраткер Қаратаев // Реферативтік журнал-Реферативный журнал.-2013.-№2.-11-12 б.
   
6. 
   Досова Р. Жақсыдан жеткен жәдігер // Мәдени мұра-Культурное наследие.-2010.-№5.-42-43 б.
   
7. 
   Қойшыбаев Б.Өркениетті күрес ізашары//Егемен Қазақстан.-2010.-25 қыркүйек.-6 б.
   
8. 
   Қуатов Б. Есімі ел жадында сақталған // Информбиржа.-2010.-28 қазан.-31 б.
   
9. 
   Сейтақов Ғ. Ұрпағы ұмытпаса, ұлылық – ол // Орал өңірі.-1991.-18 желтоқсан.-4 б.
   
10. 
    Ықсанғали С. Бақытжан Қаратаев – қайталанбайтын тұлға // Түркістан.-2010.-23 қыркүйек.-8 б.
    

туғанына 140 жыл (1875-1921)

1911-1913 жылдары алғаш Ордада, кейін Оралда басылған «Қазақстан» газетін шығарысуға, оның саяси-мәдени әлеуетін көтеруге атсалысты. Осы кезеңде қазақтың саяси көзін ашатын, рухани байытатын «Ойға келген пікірлерім», «Бала тұлпар», «Аға тұлпар», «Қарлығаш», «Өрнек», «Тумыш», «Бәдел қажы» атты кітаптар жарияланды. Ол Ғабдолла Мұштақ (Алланың зерделі құлы) атты бүркеншікпен «Айқап» журналы мен «Қазақ» газетіне мақалалар жазып тұрды. Орынборда «Шайыр...» және «Көксілдер...» атты жинақ шығарды.

Ғ. Қараш - ұлт идеясын көтеру мен елшілдік мәселесін талдап-таразылауды бірізді және жүйелі жазған қаламгер. Ол XIX ғасырда мұсылмандық Шығысқа ерекше серпін берген, тіпті Қазақ даласындағы Абай сынды даналардың рухани ниеттесіне айналған Мысыр мүфтиі Мұхамед Абдо мен пәлсапашы Жәлелатдин Афғани реформаларынан хабардар еді. Мысалы, ол "Ойға келген пікірлерім" атты фәлсафалық еңбегінде (1910) Мысырда оқыған, бірақ ізденгісі келмеген бір мұғалімге: "Рух туралы төрт кітап оқығаннан гөрі, Мұхаммед Ғабдудың (Абдо - Д.Қ.) Бахра сүресі туралы тәфсірін оқығаның дұрысырақ шығар", - деп айтқанын жазады. Әлбетте, Ғұмар бұл жерде басты ислам кітаптарын оқыма деп тұрған жоқ. Оның айтпағы - канондарды таптаурын етпей, тазарту һәм тарату турасында болып отыр.

Осы ретте рухты оңалту мәселесін түбірлеп зерделеген Ғұмардың ойлары аса бағалы. Санаткер «Өрнек» аталынған еңбегінде (1911): «Адамдар әр ісінде Алланың көрсеткен жолымен жүрмесе, яғни себебіне кіріспесе, ыждағат етпесе, ғылым-өнер үйреніп, орнына қолданбаса, ол адам иман келтіріп, бойұсынған болып шықпайды. Бұл екпей егін күту һәм әкесіз перзент үміт ету секілді нәрсе», - дейді. Бұрынғы-кейінгі қазақ шындығын осы қағидатпен сараптап жіберсек, «әй, қап!»-қа үн қосып жіберетін жағдайымыз жоқ та емес. Мұны Ғ. Қараш та жақсы аңғарса керек, аталған кітабында: «Өнерсіз, жалқау халықтардың ақырында көрешегі өз алдына, дүниеде-ақ бек ащы жаза тартады. Тартқаны сол: басқа өнерлі, ғылымды елдерге құл болады. Қара басының билігі, ықтияры болмайды. Адамдар ретінде кіре алмайды, хайуан деуге сорты келмейді.

1. 
   Ғұмар Қараш: өмірдерек // Батыс Қазақстан облысы: энциклопедия.-Алматы, 2002.-221-222 б.
   
2. 
   Кенжалиев И.Н. Ғұмар Қараш.-Орал, 2004.-130 б.
   
3. 
   Тәж-Мұрат М. Ғұмар Қараш: өмірі мен шығармашылығы.-Ақтөбе, 2004.-384 б.
   
4. 
   Ақжайық ақиықтары: [діндар-ақын Ғұмар Қараш жайында] // Айна.- 2010.-25 ақпан.-8 б.
   
5. 
   Жұбан Б. Халқына қастерлі есім: [Ағартушы, ойшыл, ақын, ғалым, публицист Ғұмар Қараш] // Орал өңірі.- 2009.-6 тамыз.-6 б.
   
6. 
   Исахан М. Алаш ардақтыларының әйел жайлы пайымдаулары: [Ғұмар Қараштың әйел бостандығы мен теңдігі турасында айтқан сөздері] // Қазақстан-zaman.- 2012.- 8 наурыз.-11 б.
   
7. 
   Құсайынұлы С. "Алаштың" үні болған Ғұмар Қараш: [көрнекті Алаш қайраткері Ғұмар Қараш туралы] // Дарабоз.- 2012.- №10.-4-9 б.
   
8. 
   Сафуллин Ж. "Атамның есімін мақтан тұтамын": [философ ақын, ағартушы Ғұмар Қараштың немересі Надежда Бұрханқызымен сұхбат] // Дарабоз.- 2012.- №10.-10-13 б.
   

9. 
   Ғұмар Қараш. Замана.-Алматы, 1994.-240 б.