Сәрсеке М. Шығармалары

72
Медеу СӘРСЕКЕ
қорғалайтын пана жоқ. Әркім өзін-өзі қорғайды. Әуелі өлмеске, екінші мал-
мүл кімізді талауға бермеске, үшінші осы лаңның ішіне кірмеске күшіміз-
ді, ісі мізді сарп етуге керек. Данышпандар білі мін, азаматтар қайратын 
ұлты үшін аямай жұмсайтын орын осы...»
– 
деген уәж Орынборда шығатын 
«Қазақ», Семейде жарық көрген «Сарыарқа» газеттері арқылы күллі дала 
тұрғындарына таратыл ған.
Алғашқы үндеу бойынша желтоқсанның 5-12-сі күндері аралығында 
Орынбор қаласында өткен жалпықазақтық екінші құрылтайға жиналған 
қауым мән-мағынасы бүгін де де таңғаларлық тарихи қарар қабылдаған. Сол 
құжаттың ықшам нұсқасы мынау: 
«Бөкей ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, 
Семей, Жетісу, Сырдария облыстарында, Закаспий облысының Ферғана, 
Самарқанд, Әму 
дария өңір 
леріндегі қырғыз (қазақ) уездері мен Алтай 
губерниясындағы іргелес қазақ болыстары мәдениеті бір, тарихы және 
тілі бір жұрт атанып һәм қаны бір ежелгі қазақ-қырғыз халқы жиын қо-
ныстанып бір тұтас жерге иеле ніп отырғандықтан, ұлт тық-аймақтық 
автономия құрылсын; Қазақ-қырғыз облыстарының автономиясы «Алаш» 
аталсын; автономия алған облыстардың күл лі жері – үстін дегі байлығы, 
өзен-көлі бар қазынасымен, астындағы кені – Алаш мүл кі; Алаш облыста-
рын қазіргі жүгенсіздіктен құтқару үшін «Алашорда» аталған уа қыт-
ша халықтық кеңес құрылсын. Кеңес құрамына 25 азамат сай ланады, 
10 орын қазақ-қырғыз арасында тұратын орыс және өзге халықтар 
өкілдеріне беріледі; Алашорда үкі меті қазақ-қырғыз халқының билігін өз қо-
лына алады; үкіметтің уақытша құзыр етер орны – Семей қаласы...»
Көктем шықты. Дала тынысы кеңіп, күн шуаққа кенелді. Тө-
ңірек жадырап, жасыл көкке бөленді. Өріс төлге толды, өзен-көл-
дерге құс қонды, көштерін шұбыртып он сан ауыл жайлауға бет 
түзеді.
Қыс бойы ауылында жатып тән саулығын күйт теп, әл-қуат 
жиған Қаныштың көңіл-күйі қазір жадыраған көктем шуағына 
елі гіп мерейлі шырайға ауысқан. Жабырқау кү йі тарқап, іштегі 
өксіктер ұмытыла бастаған. Жасы сол көктемде он тоғызға толды. 
Осы күнге дейін ой-санасына жиғанын, көкейіне то қы ғанын еліне 
қайырып, жұрты күткен биіктен көрінер кезі. Соны жан-тәнімен 
сезінеді. Өзін барар жеріне жетпей, орта жолда аялдаған жолау-
шыдай көреді. Қырда жүргенімен, көңілі қала жақта. 
Бұл турасында әкесімен де шәлкем-шалыс дауы бар.
– Қалаға қайтуды қоя тұр, балам. Кеудеңдегі дерт – қа уіпті 
кесел. Үйдің күтімі керек, қыр ауасынан ұзасаң-ақ қайта жы-
ғыласың...
– Семинарияны тәмамдауым, әке, ертеңгі күннің ризығы. Одан 
бас тартсам – білгендігім қайсы? Заман да өзгерді.

73
ШЫҒАРМАЛАРЫ
– Заман сенікі, ешқайда кетпейді. Бір жылдың әрі-берісі не? 
Бойыңды күтіп, тағы бір жыл ауылда бол. Оң жақта амандығыңды 
тілеумен зарыға күтіп қалыңдығың отыр. Құйрық-бауыр же сіп, 
баталасып қойдық. Оны қалай бұзасың? Бұған да ойлан. Жайлауға 
шыққан соң тойларыңды өткіземіз. 
– Жоқ, әке, әуелі оқуымды аяқтауым керек. 
– Өкінесің түбінде, балам. Опық жейсің!
– Тым болмаса емтиханға барып келейін. Бұдан әрі кешіксем, 
біржола қалып қоямын.
Әкесін ақыры дегеніне иліктірді. Ауылы жайлауға асқанда, 
айнымас серігі Нұрланды ертіп, Семейге аттанды. 
Облыс орталығының тірлігі, шә 
кірттің байқауынша, маза-
лы қалпынан өзгеріпті. Орталық Ресейді жаппай дендеген Қа зан 
төңкерісінің дүмпуі бұл жаққа ескі жылды жылнама есебінен 
шығарып барып же ткен. Бұрын астыртын жағдайда болған боль-
шевик топтары қаңтарда өзара бірігіп, жұмыскерлер арасын-
да үгітті кү ш ей тіп, Қы зыл гвардия топтарын құрып, ақы рында 
1918 жылғы ақ панның екісінен үшіне қараған түн де Семейде де 
Кеңес өкіметін орнатыпты. Қа лың бұқараның сол күндегі талап-
тілегін, кө кейкесті сұрауын дөп басқан бәлшебек ұран дары Ертіс 
жағасында да жолды болып, Алаш қаласының (сол жағалауға ірге 
тепкен елді ме кен былтырдан бері осылай аталып, Алашорда үкі-
меті де сонда орныққан) қалың кедейі, қасапхананың жалаңаш 
жалшылары, былғары, сабын зауыттарының жұмыс шы лары, За-
тон өзеншілері де Кеңес өкіме тіне қолдау білдірген. Кеңестендіру 
науқаны әсіресе уездерде қауырт жүріпті. Облыстық кеңес 
тің 
атқару комитетінің төрағасы Яков Шугаев Бүкілресейлік Орталық 
Атқару Комитетіне (ВЦИК) жолдаған жеделхатында сәуірдің 
20-жаңасына дейін 262 ауылдық және селолық кеңес құрылып, 
жұмыс істей бастағанын хабарлаған. Заманның саяси ахуалына 
әрі-сәрі емес шәкірттер үшін көп жайтты аңғартатын жаңалық 
бұл...
Алашорда үкіметі биліктен шетте 
ті 
ліпті. Әбікей ағасынан 
естіген ақпары Қа ныш ты екіұдай ойға бөледі: Ресейдегі Орталық 
үкіметтің қазіргі басшысы В.И. Ленинге Әлихан Бө 
кейханов 
сенімді серіктері – Халел және Жаһанша Досмұхамедовтерді 
келіссөз жүргізуге аттандырған: ал Алашорданың Семей облыс-
тық комитетінің төрағасы Халел Ғаббасов 2-сә у ір күні телеграф 
арқылы Кеңес үкіметінің бодан халықтар ісі жөніндегі төтенше 

74
Медеу СӘРСЕКЕ
комиссары И.В. Сталинмен сөйлесіп, нақтап айтқаны – Алашорда 
үкі меті Кеңес билігін мойындайды, бәлшебек тер мен тізе қосып, 
қа зақ тың ұлттық автономиясын құруға шынайы құш тар-мыс... 
Алай 
да жаңа үкіметтің адуын комиссары сол ұсынысты хош 
көрмепті. Алаш өкіліне бірден-ақ саяси күрестен бас тартып, ел 
билеу ісіне аралас пау ды талап етіпті. Жер-жердегі ахуал да со-
лай етуге еріксіз мойындатқандай: В.И. Ленин мандатымен елге 
оралған Әліби Жангелдин батыс өлкеде ұлттық әскер жасақтаған, 
Қызыл гвардия отрядтарымен күшейтілген сол жасақ Каспий 
жағалауын, Үстіртті баса жүріп Кеңес билігін орнатқан; сол 
бетінде күллі Орынбор атырабын өздеріне тә уелді еткен; күні 
кеше өктемсіген казак-орыс атамандары өзара күш қоса ал-
май, қы зылдар әскерінен күйрей жеңілген; Алашорда үкіметі 
жасақтаған екі полк атты әскер ту орталықтан жасанып келе 
жатқан күші басым жасаққа, әрине, төтеп бере алмайды... 
– Саяси ахуал күн сайын өзгеруде, сол жанталастың немен 
аяқталарын ешкім білмейді. Бір жылдан кейін жиырмаға келе-
сің, Қанышжан. Алды-артыңды байқайтын шамадасың, не істеуді 
өзің де аңдауға тиіссің. Кім болып, қай салада еңбек етіп, жиған-
терген біліміңді әжетке жаратуға ойлану керек. Алды-артымызды 
қамаған мына жағдайдан аман шығу да оңай емес, – деді Әбікей 
ағасы екеуара бас қосқан сұхбаттың соңында. – Ал біз оңбай тұ-
тылдық. Әлекең, Ахаң, Жақаң сияқты ақылгөй жақсыларымыз 
«Оян, қазақ!» ұранын көтеріп күреске шақырғанда, ұлтымыз 
үшін жан пида деп, қалыс қала алмадық. Әлбетте, ғұ мыры қысқа 
болған кешегі Уақытша үкіметтің барлық ұлттарға еркіндік деген 
әсіре үндеуіне шүбә сіз сендік. Сайып келгенде соның бәрі ән шейін 
ертек болды, не шара?! Міне, енді бір үміт, бір білек, бір тілекпен 
ұлт мүддесіне қызмет еткен қанкөйлек тұрғыластарым, мен өзім 
де кері шығар есік-тесігі жоқ бітеу қорғанға тап болдық. Сірә, қу 
тағдырдың пешенемізге жазғанын көреміз. Ұстанған бетім іздің 
оң екеніне имандай сенімдіміз: қараңғы елді сауаттандырып, 
дүние жаңалығына көзін ашып, алға шығып кеткен озық жұрт-
тардың қатарына жеткізу – еркіндікке апарар бірден-бір сара жол 
екендігіне титтей де шүбәм жоқ; амал қанша, шама-шарқымыз 
жет педі. Не деуге болады? Тегінде, тарих бізді ақтайды, тек 
қашан?.. Қапелімде ауырып қалғаның, Қанкежан, Қыдыр атаң-
ның жебеуі шығар-ау, біз омалған дүрмектен қашыққа кетке-
нің, тегінде, оңды болды. Бұған да тәубе. Денсаулығың көтерсе, 

75
ШЫҒАРМАЛАРЫ
саған әлі оқу керек. Қазіргі өнердің төресі – жоғары дәрежелі білім 
алу. Білімді болсаң – біліктісің, білегі мықты да сол!..
Бұрынғы тыңғылықты білімі, елде жатып қыс бойы жасаған 
әзірлігі де септігін тигізіп, соңғы емтиханнан Қаныш қиналмай 
өтті.
Ақыры, арманына қол жетті, семинарияны тә м ам дап, тиісті 
куәлік алды. Жа нын күйзелткен дерттің де беті әрі қарады. Кө-
ңілге қайта ұялаған көк шымшық маза бермей, ұшқыр қия лын 
тербеп, алыс қияндарға жетелейді, оқы ғысы келеді: көздеген 
жері – Сібірдің Том қа ласы, Семейге ұрымтал өнерлі шәр; онда 
университет те, институт та бар; уни вер ситетті қаласа – матема-
тика факультетіне барады; институтты таңдаса – кен инжене рі 
болып шығады, екеуі де өрісі кең мамандық...
Алабұртқан көңілін тежейтін гәп: екеуінен де математи-
ка мен шетел тілінен емтихан тапсыру керек және гимназия 
бағдарламасы көлемінде. Есеп пәніне ынтасы жас күн інде-ақ 
жақсы болатын, осы күн ге дей ін игергені тек бастауыш мектептің 
мұға лімі білуге тиіс деңгейде ғана. Жоғары мектеп сынағына 
мардымсыз әзірлікпен бара алмайсың. Ал ше тел тілін мүлдем 
оқыған жоқ. Не істеу керек? Әкесінің тілін алып ел ге қай т қаны 
жөн шығар. Жан бағып ауылда болады. Шаңырақ көтеріп, түтін 
түтетеді. Ауыл мектебінде жас жеткіншектерді оқы тады. Бұл – 
бала күнінен көкейіне бе кем түйген арманы. Кеудесін дерт шал -
ған боз балаға бұдан өзге жол да қалмаған тә різ ді...
 ІІІ
Көктем туа Ресейдегі жағдай тағы да күрт өзгерді. Неміс 
әскерлері Балтық бойын, Украинаны, Белоруссия мен Қырымды 
жау лап алып, Солтүстік Кавказға баса көктеп кірді. Іле-шала 
ағылшынның экспедиция корпусы Мурман қаласын иемденуден 
соң күллі Теріскейге ұмтылды, ал жапондықтар Қиыр Шығысқа 
көз алартқан. Антанта әскерінің алып Ресейді жан-жақтан 
қыспаққа алғанынан көріп-біліп отырып, іштегі жау – Ақ гвар-
дия күштері мен казак-орыс атамандары қалыс қала ма, олар да 
бас кө терген. Бұлардың едел-жедел қи мыл дауына кешегі қиян-
кескі соғыста тұт қынға түсіп, Ресейдің түкпір шетінде ұсталған 
Чехословак корпусының мамыр айының аяқ шеніндегі бүлінші-
лігі қозғаушы болғаны анық. Қыс қасы, 1918 жылдың жазында 
Ақ гвар дия ның бірік кен күштері Сібір өңірін өзіне түгелдей қарат-

76
Медеу СӘРСЕКЕ
қан. Нәтижесінде аймақта адмирал Колчак құрған өкімет орасан 
зор аймақты иеленді. 
Семейдегі Кеңес құзыры 11 маусымда құлаған. Оның дүм-
пуі іле-шала уездерге тарап, бәрі-бәрінде ақ әскеріне іш тарт-
қандардың көтерілісі өрттей қауласын. Соның шарпуы бұған 
дейін тыныш жатқан түстікті, Жетісу алқабын қамтып, казак-
орыс атаманының қарауына көшеді. Сөйтіп, небәрі екі айда бү-
кіл Қазақстан атырабы Орталық Ресейден ажырап, ақ әскерінің 
емін-еркін билеген зорлық пен зомбылығына тап болады. 
Әрине, соның ауыр зардабын ең алдымен қазақ елі басынан 
кешкен: большевиктер партиясына мүшелікке өт 
кен 
дер жап-
пай атылып, іш тартқандар да қосақ арасында қоса кеткен; мал-
мүлкін арашалаған шаруа да, ақ әскерінен қарадай қашып-пысқан 
да, жайлауда бейғам отыр 
ған ауылдар да тонауға ұшырайды; 
ал «азап вагонында» қыршын өмірін үзгендер қаншама; қыз-
келіншектерді зорлап, ер азаматтарды жұрт көзін ше қорлап ойы-
на келгенін істеу – адами ұсқынын жоғалтқан бейбастақ әскери-
лер үшін үйреншікті кәсіпке айнал ған... Қысқасы, бұдан бір жыл 
бұрын Алаш қозғалысының көшбасшылары бұқара халыққа 
ескерткен «жол-жобасы, қорғайтын панасы жоқ лайсаң заман туа-
ды...»
 
дегені болды. Шынында да сол сойқаннан тірі қа лып, мал-
жаныңды аман сақтау – өмірлік ділгер лікке айналды. Ең шатағы, 
соған қатыспай бей та рап отыру да оңай емес-ті.
Әредік болса да сол қарсаңда Семейде «Сарыарқа» газеті шы-
ғып тұрған. 
1918 жылдың ақпанынан қазан айына дейін әдеби-қоғамдық 
«Абай» журналының 12 саны жарық көріпті. Жауапты шыға-
рушысы – бәз-баяғы тынымсыз жазғыш Жү сіп бек Аймауытов. 
Басылымның алғашқы санында Жүсіпбек деп тек қана өз есімін 
қой 
ған бас мақалада журнал редакторы былай депті: 

жүктеу 3,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: