Жүйке жүйесінің құрылысы мен қызметі

Жүйке жүйесінің морфо-функциялық негізі немесе бірлігі – жүйке жасушасы немесе нейрон. Нейронның денесі - сома. Ұзын талшығын аксон (ось), қысқа талшығын дендрит (терек) деп атайды.

1 — дендриттер ; 2 — нейрон сомасы (денесі); 3 — аксонный төмпегі, 4 — аксон (миелин қабықшасымен қапталган); 5 — аксон коллатералі; 6 — аксонның пресинапстық соңы.

Нейрондардың бір- бірімен байланысы синапс деп аталатын арнайы ерекше құрылым арқылы іске асады.

Синапс 2 бөлімнен тұрады: пресинапстық және постсинапстық бөлімдер

Әдебиеттер:Дүйсембин Қ. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы -32-39, 57-59 беттер.

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы – 15-29, 40-49беттер.

Мақсаты: Жоғарғы жүйке әрекеті және ерекшеліктерімен таныстыру

Негізгі сұрақтары:

1. 
   ЖЖ әрекеті туралы түсінік
   
2. 
   Балалардың шартты рефлекстері
   
3. 
   ЖЖ әрекетінің топтары
   

Жоғарғы жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі жатады. ЖЖ әрекеті адам организмінің сыртқы ортамен қарым- қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер:ес,сана,ойлау,көңіл-күйі,ұйқы,түс көру,гипноз ми сыңарлары мен олрадың қыртысының негізгі қызметі болып есептеледі.

Шартты рефлекстер тұқым қуаламайды,тек өмір тәжірибесінің негізінде,сыртқы ортамен байланыстың арқасында пайда болып отырады. Шартты рефлекстер организмнің сыртқы ортаның өзгермелі жағдайларына ьейімдейді.. Балардың шартты рефлекстерін бақылау арқылы олардың миының даму дәрежесін,ақыл-ойының дамуын бақылауға болады.

Шартты рефлекстердің пайда болуы әр адамның жоғары жүйке әрекетнің және жеке басының жүйке жүйелерінің қасиеттеріне байланысты. Әр адамның жүйке жүйесінің тұқым қуалаған жеке қасиеттері мен өмірден алған тәжірибесін ,сыртқы ортадан алған мағұлыматын,мінез-құлықтарын жоғары жүйке әрекетнің топтары деп жинақтайды.

И.П.Павлов жоғары жүйке әрекетінің топтарын ми қыртысындағы қозу мен тежелудің негізгі 3 қасиетіне байланысты 4 топқа бөледі. Ол қасиеттер: қозу мен тежелудің күші,теңдігі және алмасуы.

Әдебиеттер:Дүйсембин Қ. Жасқа сай физ. және мектеп гигиенасы -66-109беттер.

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы –386-419беттер

Мақсаты: Тірек-қимыл аппараты және оның жас ерекшеліктерімен таныстыру

Негізгі сұрақтары:

1. 
   Тірек-қимыл жүйесі, оның маңызы, құрылысы
   
2. 
   Сүйектің құрылысы мен құрамы. Қаңқаның құрылысы
   
3. 
   Баланың белсенді қозғалыс жүйесі. Баланың қимыл қозғалысының дамуы.
   
4. 
   Тірек-қимыл жүйесі бұзылуының алдын-алу гигиенасы
   

Тұлға сүйектеріне омыртқа жотасы,12 қос қабырғалар мен кеуде сүйегі жатады.

Омыртқа жотасы – бүкіл дененің тірегі.Ол бір-бірімен буын арқылы жалғасқан 33-34 омыртқадан тұрады. Омыртқа жотасын беске бөледі: 7 мойын,12 көкірек немесе кеуде, 5 бел,5 сегізкз, 4-5 құйымшақ омыртқалары.

3.Баланың белсенді қозғалыс жүйесі. Баланың қимыл қозғалысының дамуы. Жаңа туған сәбидің бұлшық еттері толық қалыптаспағанымен, денесалмағының 20-22 пайызындай ғана болады. Адам денесінде 600-ден астам бұлшық еттер бар.Бұлшық еттердің пішіні әртүрлі болып,өзінің атқаратын қызметіне байланысты қалыптасады. Олар ұзын салалы,қысқа, жалпақ,ромба,квадрат,трапеция тәрізді болып келеді.

4.Тірек-қимыл жүйесінің бұзылуының алдын-алу гигиенасы. Баланың жататын төсегі,тамақ ішкенде,сурет салғанда отыратын үстелі мен орындағы,еңбек мөлшері,киімі гигиеналық талап бойынша жасына сәйкес болуы керек.баланы дұрыс отыруға,төсекте дұрыс жатуға дағдыландыру керек.Үстелде дұрыс отыруға дағдыланса, арқа еттері күшейіп,омыртқа жотасының дұрыс өсуіне мүмкіндік туады.

Әдебиеттер:1. Дүйсембин Қ. Жасқа сай физ. және мектеп гигиенасы – 332-344, 346-352 беттер.

2. Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы – беттер

Мақсаты: Талдағыштардың соның ішінде көру талдағышының маңызын түсіндіру

Негізгі сұрақтары:

1. 
   Талдағыштар, олардың ортақ қасиеттері, классификациясы
   
2. 
   Көру талдағышы
   

Сыртқы және ішкі орталардың әсерлерін қабылдап,талдап,талқылайтын,олардың жағдайлары туралы сезім тудыратын мүшелер жүйесін талдағыштар немесе анализаторлар дейді.Организмде жеті түрлі талдағыштар бар:көру,есту, иіс,тері,қозғалыс,дәм және висцеральды,яғни ішкі мүшелерге байланысты жүйе. Барлық талдағыштар 3 бөлімнен тұрады:

1.сезгіш немесе периферииялық бөлім,шеткі немесе рецепторлық бөлім деп те атайды;

2.Өткізгіш бөлім,сезгіш нерв деп те атайды;

3.орталық,немесе қыртыс бөлімі, яғни ми қыртысындағы сезім орталықтары,сезім аймақтары деп те атайды.

Талдағыштардың әрқайсысының жеке-жеке қасиеттері мен қызметтері болады.Сонымен қатар,олардық ортақ,бәріне бірдейқасиеттері де бар.

Құрылысы бойынша көру талдағышының сезгіш бөлімін 3 топтағы мүшелерге бөлуге болады: көздің қосымша құрылымдары,жарық өткізгіш

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы –110-130 беттер.

және жарық сындырғыш құрылымары,жарық қабылдағыш құрылымдыры.

6 Апта

Дәріс №6

Тақырыбы: Талдағыштар

Мақсаты: Дәм , иіс, тері талдағыштарының маңызын түсіндіру

Негізгі сұрақтары:1. Дәм сезгіш рецепторларының орналасуы.

2. Иіс сезгіш рецепторларының орналасуы және қызметтерінің жас ерекшеліктері.

3. Тері талдағыштары

Қысқаша мазмұны: 1. Дәм сезгіш рецепторларының орналасуы. Дәм сезімі арнайы дәм сезгіш баданалардың қызметіне байланысты. Дәм баданаларының құрылысы және орналасуы. Дәм сезімі 4 түрлі: тәтті, тұзды, ащы және қышқыл. Дәм сезу талдағышының жас ерекшеліктері.

1 —Фатера —Пачини денешігі; 2 —Мейсснер денешігі; 3 — шаш қапшықшасындағы нерв шумақталуы; 4 —Краузе колбасы; 5 —мүйізді қабаттың нерв шумақталуы; Н — жүйке талшығы.

Мақсаты: Секреция бездерінің маңызымен гормондардың қасиеттерін жете түсіндіру

Негізгі сұрақтары: 1. Ағзадағы бездердің жіктелуі. Гормондардың қасиеті.

2.Бір секрециялы бездердің гормондары, маңызы.(гипофиз, эпифиз, қалқанша безі, қалқан серік безі, айырша безі)

3. Қос секрециялы бездердің қызметі мен жас ерекшеліктері

4. Эндокринді бездердің жұмысының бұзылуы.

Қысқаша мазмұны:1.Ағзадағы бездердің жіктелуі

Организмде бездер көп, барлық бездерді ішкі және сыртқы секрециялық бездер деп екі топқа бөледі.Сыртқы секрециялық бездердің өзектері арқылы олардың өнімдері,яғни секреттері қуыс мүшелерге құйылады немесе дененің сыртына шығады. Сондықтан оларды сыртқы секрециялық немесе экзогендік бездер деп атайды.

Бұларға сілекей,қарын,май,тер,ішек және қарын асты бездері,бүйрек,бауыр жатады.

Ал ішкі немесе эндокриндік бездердің өнімі тікелей қанға құйылатын ерекше мүшелер жүйесіне жатады. Олардың өз өнімдерін сыртқа шығаратын өзектері болмайды.

Ішкі секрецилық бездердің өнімдерін гормон деп атайды.

2.Бір секрециялы бездердің гормондары, маңызы.

Гипофиз.Аденогипофизде 22 гормон түзіліп қанға құйылады.Бұлар химиялық құрылысы бойынша троптық гормондар,аса маңыздылары:соматотропин немесе өсу гормоны,тиреотропин,адренокортикотропин және үш түрлі гонадотропин

Эпифизде 3 гормон – меланин,гломерулокортикотропин және конргипоталамус-гипофизарлық гормондар өндіреді.

Қалқанша безінде 3 гормон түзіледі: тироксин,трийодтиронин және кальцитонин.

Қалқан серік бездері паратгормон немесе паратиреокрин деп аталатын гормон өндіреді.

Бүйрек үсті бездері өте белсенді гормон – кортизол,гормондық белсенділіктері төмен кортизон мен корткостерон жатады.

Тақырыбы: Эндокриндік бездер

1. Қос секрециялы бездердің қызметі мен жас ерекшеліктері

Тимус /айырлы без / кейде айырша без деп те атайды.Екі қызмет атқарады:ішкі секерциялық без ретінде тимоидин гормонын өндіреді және организмнің иммунитетіне маңызы күшті Т-лимфоциттер дамып жетіледі.

Ұйқы /қарын асты / безі немесе Лангерганс аралшалары көмірсутегінің аламасуын алмасуын реттейтін гормондары өндіреді.Инсулин және глюкагон гормондарын өндіреді.

Жынысбездері қос секрециялы бездерге жатады. Сыртқы секрециялық без ретінде оларда жыныс клеткалары - әйелде аналық клетка және ерлерде аталық клеткалар – сперматозоидтар өніп дамиды.Ішкі секрециялық без ретінде ерлер мен әйелдердің жыныс гормондары түзіледі.

2.Эндокринді бездердің жұмысының бұзылуы.

Әдебиеттер:Дүйсембин Қ. Жасқа сай физ. және мектеп гигиенасы –.

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы –86-104, 125 беттер.

Мақсаты: Қан жүйесінің маңызымен морфо-физиологиялық ерекшеліктерімен таныстыру

Негізгі сұрақтары: 1. Қан жүйесінің маңызы

2.Қан жүйесінің морфо-физиологиялық ерекшеліктері.

Қысқаша мазмұны:1.Қан жүйесінің маңызы, морфо-физиологиялық ерекшеліктері. Адамның өмірі клеткаларға аса қажетті қоректік заттар мен оттегіне және организмдегі зат алмасудан пайда болатын қажетсіз улы заттардың шығуына байланысты. Мұның бәрін тасымалдау қызметін денедегі қан атқарады. Адамның денесіндегі қан- организмнің сұйық негізі ішкі ортасы. Қанның жалпы мөлшері ересек адамда 4,5-6 л шамасында, яғни дененің жалпы салмағының 6-8 пайызы.

2.Қан құрамы және оның физикалық, химиялық қасиеттері. Қанның құрамы өте күрделі.Қан пішінді элементтер, яғни қан клеткаларынан және сұйық плпзмадан тұрады.

Плазманың осмостық қысымы мен белсенді реакциясы қанның маңызды физикалық және химиялық қасиеттеріне жатады. Қанның белсенді реакциясы ,буферлік,тұтқырлығы.

Мақсаты: Қанның пішінді элементтері және қан айналу жүйесінің жалпы құрылысын түсіндіру

Негізгі сұрақтары: 1. Қанның пішінді элементтері

2. Қан құю және иммунитет, қан топтары

3. Қан айналу жүйесінің жалпы құрылысы. Үлкен және кіші қан айналу шеңберлері

Қысқаша мазмұны:

Адам жараланып, денесінен қанның жартысынан жуығы аққанда әлсіреп, тірлігінен айырылады. Мұндай жағдайда бір кісінің қанын екінші адамғақұйып,жарақаттанған адамда аман алып қалуға болады. Сондықтан донордың қанын реципиентке құяр кезде алдымен олардың қандарының сәйкестігін тексереді.

Иммунитет –адамның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті. Иммунитет табиғи және жасанды болып бөлінеді. Табиғи иммунитет адам ауырғанда пайда болады, сол аурумен екінші рет ауырмайды. Жасанды иммунитет ауырған адамның немесе жануардың қанынан алынған дайын антиденелерді немесе әлсіздендірілген антигендерді егу арқылы жасалынады.

3. Қан айналу жүйесінің жалпы құрылысы. Үлкен және кіші қан айналу шеңберлері

Жүрек –қан айналу жүйесіндегі негізгі бөлім .Ол тоқтаусыз қызмет етіп, қан тамырларында қанның қозғалысын қамтамасыз етеді.денедегі қан Денедегі қан үлкен және кіші қан айналыс жоладры арқылы тасымалданады. Сол жақ қарыншаның қуысынан үлкен қан айналыс жолы басталады. Оң жақ қарыншадан кіші қан айналыс жолы басталады.

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы –126-147, 153-163 беттер

Мақсаты: Тыныс алу жүйесінің маңызымен таныстыру

Негізгі сұрақтары: 1. Баланың тыныс алу жүйесінің маңызы, құрылысы

2.Тыныс алу жүйесі қызметінің ерекшеліктері

3. Өкпенің жалпы сыйымдылығы

4.Газ алмасу. Тыныс алудың реттелуі

5.Тыныс алу мүшелері қызметінің гигиенасы

Қысқаша мазмұны:

1.дем алғанда және дем шығарғанда ауаның жылжитын қуыстары,

2.ауа мен қанның арасында газдардың алмасатын орны - өкпе альвеолалары.

Тыныс алуға қатысатын мүшелер тыныс алу жүйесін құрайды. Бұл жүйенің мүшелерін екіге бөледі. Тыныс жолдары және басты тыныс алу мүшесі- өкпе.

Тыныс алу мүшелерінің қызметінің реттелуі әр дәрежеде реттеу жолдарымен іске асады.

Төменгі дәрежелі тыныс орталығы сопақша мида орналасқан. Ол бір-бірімен тығыз байланысты дем алу мен дем шығаруға жауапты екі бөлімнен тұрады.

5.Тыныс алу мүшелері қызметінің гигиенасы. Тыныс алу мүшелерін жаттықтыру ,шынықтыру балалар мен жастардың тыныс мүшелері арқылы пайда болатын ауруларға қарсы тұру қабілетін арттырады..баланың дұрыс отыра білуге де маңызды. Бүкірейіп,кеудесін үстелдің немесе партаныңшетіне тақап отырғанда кеудеге қысым жасалып, тыныс алу мүшелерінің қызметін төмендетеді,жүрек қан- тамырдың өсуіне кедергі болу арқылы баланың бойының өсуіне бөгет жасайды.

Әдебиеттер: Дүйсембин Қ. Жасқа сай физ. және мектеп гигиенасы – 258-262 , 263-271беттер

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы –221-224, 228-241 беттер

Мақсаты: Ас қорыту жүйесінің маңызымен таныстыру

Негізгі сұрақтары:1. Ас қорыту мүшелері және зерттеу әдістері

2. Астың қорытылуы

3. Астың реттелуі

Қысқаша мазмұны:1.Ас қорыту мүшелері және зерттеу әдістері. Ас қорыту жүйесінің мүшелеріне ауыз қуысы, үш жұп сілекей бездері, жұтқыншақ, өңеш, ас қазаны,ащы ішек пен тоқ ішек,бауыр мен ұйқы бездері жатады.

Ас қорыту мүшелерінің қызметтерін орыс физиологы И.П.Павлов зерттеген.

2.Астың қорытылуы. Ауыз қуысындағы ас қорыту ауыз қуысынан бастап қорытылады, мұнда тамақтың дәмі , температурасы, басқа да қасиеттері анықталады.Ауыз қуысында ұсақталып,сілекейленіп араласқан ас қоймалжыңы жұтқыншаққа, одан өңешке өтеді.Өңештегі ас қоймалжыңы қарынға барып жеткеннен кейін қарындағы астың қорытылуы басталады. Лайықты мөлшерде қорытылатын ас қоймалжыңы қарынның ет қабатының және арнайы қарын сфинктерінің босап ашылуымен қарын қуысынанаш ішектің алғашқы бөлімі он екі елі ішекке жылжытылады. Одан ащы ішекте, Асты қорыту тоқ ішекте аяқталады.

3.Астың реттелуі . Сілекей бездерінің бездерінің қызметінің реттелуі,

Қарын бездерінің,ішектегі ас қорытудың реттелуі

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы –221-224, 228-241 беттер

Мақсаты: Зат алмасу процесінің маңызымен таныстыру

Негізгі сұрақтары:1.Зат алмасу туралы жалпы түсініктеме

2.Белоктың, майдың, көмірсудың алмасуы, тұз бен судың алмасуы

3. Витаминдерге жалпы түсініктеме. Витаминдердің классификациясы

Қысқаша мазмұны:

Азықтың ең құнды бөлігібелок, өйткені белоктан ғана тамақтанса, адам біраз уақыт өмір сүре алады, ал белоксыз өмір сүру мүмкін емес,май мен көмірсудың құрамындары белоктан гөрі қарапайым, бұлар химиялық үш заттан түщіледі.Тұздар адам тамағына қажетті.Бірақ олар қуат көзіне жатпайды, клеткалар мен организмнің сұйық ортасының құрамына

кіреді,сөйтіп ішкі ортаның тұрақтылығын және тіршілікті сақтауға қажетті.

Әдебиеттер:Дүйсембин Қ. Жасқа сай физ. және мектеп гигиенасы – 273-290, 293-308беттер.

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы – 242-274 , 275-291беттер

Мақсаты: Оқушылардың жұмыс қабілетінің жоғары болу кезеңдері, сабақ кестесіне гигиеналық талдау жасауды үйрету

Негізгі сұрақтары: 1. Шаршау туралы түсінік

2. Жұмыс істеу қабілеті туралы түсінік. Жұмыс істеу қабілетінің өзгеруі.

3. Мектеп сабақтарының құрылымы.

4. Сабақ кестесінің гигиеналық талғауы.

Мақсаты: Мектеп кешеніне, жеріне, жабдықтарымен жиҺаздарына және оқу-тәрбие жұмыстарына қойылатын гигиеналық талаптармен танысу

Негізгі сұрақтары:

1. Мектеп кешені мен жеріне қойылатын гигиеналық талаптар

2. Мектеп жабдықтарымен жиһаздарына қойылатын гигиеналық талаптар

3. Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына қойылатын гигиеналық талаптар

Қысқаша мазмұны:

1. 
   Мектеп кешені мен жеріне қойылатын гигиеналық талаптар. Мектеп ауласы бірнеше аймаққа бөлінеді: қорғаныс, демалыс, оқу-тәжірибе, спорт және шаруашылық зоналары. Мектеп ғимаратын салудағы қойылатын талаптар. Мектеп ғимаратындағы оқу бөлмелерінің орналасуы. Лабораториялардың, шеберханалардың орналасуы.
   
2. 
   Мектеп жабдықтарымен жиһаздарына қойылатын гигиеналық талаптар. Сыныптағы жабдықтар оқушылардың бойы мен жасына сәйкес еркін жұмыс оқушылардың бойы мен жасына сәйкес еркін жұмыс жасауға ыңғайлы болу керек. Сыныптағы жабдықтарға парталар, үстелдер, орындықтар, шкаф-витриналар, сынып тақтасы, түрлі техникалық оқыту саймандары жатады. Парталардың жіктелуі, партаға отыру ережесі. Сынып тақтасына қойылатын талаптар.
   
3. 
   Мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына қойылатын гигиеналық талаптар. Сабақ кестесіне қойылатын талаптар оқушылардың апталық, айлық, тоқсандық және оқу жылындағы еңбек қабілетіне сай жасалады. Мектептегі оқу құралдарына қойылатын гигиеналық талаптар.
   

Сәтбаева Х.Қ. Адам физиологиясы.