Сборник научных материалов студентов и молодых ученых

12 
 
хақында,  ең  негізгісі  ұлт  мұраты,  руханият  мәселелеріне  зор  маңыз,  мән  беретіні  байқалар 
еді.  Осының  бәрінен,  әрине  сөз  өнеріне,  қаламгер  мұратына,  көзқарасы  мен  қолтаңбасына 
ерекше  мән  береді.  Ә.Нұршайықов  «Жалын»  журналына  берген  интервьюінде  жазушылық 
өнерге  келу  жолын,  атап  айтқанда,  өлең  өлкесіндегі  алғашқы  қадамдары  хақында 
төмендегіше  еске  алады:  «-  Мен  жазушылыққа  кеш  келдім.  Ерте  туып,  кеш  қалған  сияқты 
болдым.  Сол  себептен  де  шығарманы  өз  тұрғыластарымның  ішінде  ең  аз  жазған 
жазушылардың  бірімін.  Олай  дейтінім,  мен  өлеңді  он  төрт  жасымнан  бастадым.  Алғашқы 
шағын өлеңдерім мектеп қабырға газетінің, Жарма аудандық (Семей облысы) «Социалистік 
еңбек»  газетінің  беттерінде  жарияланды.  Атақты  композитор  анамыз  Дина  Нүрпейісованы 
көріп,  күйін  тыңдағанда  шығарған  «Домбыра»  деген  тұңғыш  толғауым  1938  жылы  Семей 
облыстық  «Екпінді»  газетінде  шықты.  Осыдан  бастап  өлеңдерім  баспасөз  бетінде  дүркін-
дүркін жарық көріп тұрды. 
Бала  күнімде  алғашында  ақын,  артынан  инженер  болсам  деп  арман  еттім.  Соңғы 
арманға табан тіреп, ауылдан жетіжылдық мектепті бітіргеннен кейін, Алматыдағы, ол кезде 
таукен институты аталатын (қазіргі  политехникалық) оқу орнының жұмысшы факультетіне 
түстім.  Семейдегі  Абай  атындағы  Қазақ  педагогикалық  училищесіне  барып  оқуға  мәжбүр 
болдым.  Осы  кезде  инженер  болу  үміті  өшіп,  ақындық  арман  қайта  оянды.  1940  жылы 
шыққан  «Көрікті  бақшаның  гүлдері»  деген  Қазақстан  пионерлері  мен  мектеп  оқушылары 
творчествосының  жинағына  «Ульба»  деген  өлеңім  кірді.  Республикалық  «Пионер» 
журналының  беттерінде  «Күзетте»,  «Біздің  колхозда»,  «Бір»  деген  және  басқа  өлендерім 
басылды [2, 30 б.]. 
Жоғарыдағы жайттардан, яки ой мен сөздің жүйесі етілген Ә.Нұршайықовтың ақындық 
мұрасы  хақындағы  ойлар  мен  толғаныстардан:  өлең-өнер,  һәм  жан  жылуы  мен  жүректің 
сәулесі, көңілдің нұры, табиғат сыйы екендігі айқын аңғарылады.  
Қоғам  дамуына,  өмір  өрнегіне  жіті  назар  салсақ,  әңгіме  арқауы  етерлік  жайттар 
жетерлік. Алайда, көрген-білгенді қаз-қалпында қағазға түсіру - сөз өнеріне жат құбылыс. 
Кез  келген  ақын-жазушының  өмірді  танып-түсінуі,  зерттеп-зерделеуі  түрліше  болып 
келеді.  Журналист  табиғаты  туралы  да  осыны  айтуға  болады.  Бұл  ретте,  әрине  «қазақтың 
Овечкині»  атанған  -  Ә.Нұршайықовтың  журналистік  еңбегі,  ізденісі  мен  көзқарасы, 
қолтаңбасы  мен  шеберлігі  кім-кімге  де  ой  саларлық  әрі  тағылымды-ғибратты  болып 
табылады.  Айталық,  «Алыстағы  ауданда»,  «Тың  астығы»,  «Ертіс  жағасында»,  «Жомарт 
өлке»,  «Село  коммунистері»,  «Комбайншы»  сынды  очерктер  мұраты  мен  табиғатынан 
ізденіс арналары, көзқарас пен қолтаңба, адам өмірі мен еңбегі, ел-жер тағдыры, сайын дала, 
шалқар  көл  көріністері  кең  орын  алады.  Журналистік  зерттеу,  көңіл  күнделігі  мен  өмір 
өрнектері, адам еңбегі мен қайраты, кезең-уақыт сырлары әсерлі әлемнен туған дерек көздері 
шынайы штрих, детальдар негізінде бейнелі беріледі. Қоғам, кезең көріністері, өмірдің ағыс-
арнасы,  адам  мұраты  мен  еңбек  ырғақтары  көтеріңкі  серпін,  сезіммен,  публицистік  сарын, 
сипаттармен сенімді суреттеледі. 
Ә.  Нұршайықов  1960  жылдардан  бастап  біржола  көркем  прозаға  ден  қойды.  Бұл 
бағытта  -  «Махаббат  жыры»  (1964),  «Әсем»  (1966),  «Батырдың  өмірі»  (1969),  «Мен 
журналиспін»  (1978),  «Тоғыз  толғау»  (1977),  «Автопортрет»  (1977),  «Екі  естелік  »  (1985), 
«Махаббат,  қызық  мол  жылдар»  (1970,  1972,  1979,  1980,  2002),  «  Ақиқат  пен  аңыз»  (1976, 
1978,  1980),  «Өмір  өрнектері»  (1987,  2000),  «Қаламгер  және  оның  достары»  (2000)т.т. 
әңгімелері  мен  повестері,  бірнеше  романдары  және  Күнделік  мұралары,  естеліктері  жарық 
көрді.  Бұл  еңбектердің  бірсыпырасы  республикалық  баспалардан  орыс  тілінде,  жекелеген 
шығармалары қырғыз, өзбек, тәжік, молдаван, татар, якут тілдеріне аударылды. 
Ә.  Нұршайықов  шығармаларына  -  ізденіс,  суреткерлік,  шеберлік  тән.  Ол  қай  жанрда 
жазса да туындының тартымдылығын, көркемдігі мен түрлі ерекшелігіне мән береді. Оның 
шығармаларының - очерк-эссе, очерк-әңгіме, естелік-очерк. роман-диалог, повесть-монолог, 
естелік-әңгіме,  әдеби  күнделік,  эпистолярлық  роман  т.т.  болып  келуі  осыған  нақтылыдәлел 
болады. 
Ә. Нұршайықовтың көркем прозасындағы күнделік үлгісі -«Ескі дәптер», қолжазба хат 

13 
 
түрі  -  «Ботагөз»,  баяндау  мәнері  –  «Әсем»,  «Махаббат  жыры»,  «Ғажайып  адам»,  жастар 
конференциясы  –  «Талқы»,  колхоз  еңбекшілерінің  өмір-тұрмысы  –  «Комбайншы»,  аудан 
көріністері  –  «Алыстағы  ауданда»,  майдан  жазбалары  –  «Ер  Төлеген»,  «Мәншүк  әні», 
гвардия  полковнигі  Б. Момышұлы  қаһармандығын  роман-диалог  үлгісінде  көрсеткен  – 
«Ақиқат пен аңыз», жастық пен достық, махаббат мерейін асқақтатқан – «Махаббат, қызық 
мол жылдар» романы, әдеби портреттер мен естелік-әңгемелер топтамасы - «Автопортрет», 
қойын  дәптерлер  сыры  –  «Өмір  өрнектері»,  жас  қаламгерлер  ұстазы,  азамат-жазушы  
М. Иманжановтың  қысқа  ғұмырына  негізделген  –  «Қаламгер  және  оның  достары»  т.т. 
туындылары  елдік  пек  ерлік  салттарын,  азаматтық  пен  адамгершілік  сипаттарын,  ұлылық 
пен кішілік иірімдерін, игілік пен ізгілік іздерін кемел, көркем,шебер жеткізеді. 
«Махаббат, қызық мол жылдар» романы бірнеше рет басылды (1970, 1972, 1979, 1980, 
2002 ж.ж.). Романға 1970 жылдың 19 қаңтарында күндізгі сағат 14-те соңғы нүкте қойылып, 
сол  жылы  жарық  көреді  (Өмір  өрнектері.-  А,  1987.-94  бет;  –  Жазушы  роман  атына 
байланысты  әдебиетші-ғалым  М. Дүйсеновпен  ақылдасып  –  «Махаббат,  қызық  мол 
жылдар»деп ат қояды. 
Роман  жазушы-ұстаз, жас каламгерлердің қамқоры М. Иманжановқа арналған. Роман 
қазақ  әдебиетіндегі  махаббат  тақырыбы,  оны  қалай  жазу  хақындағы  асыл  мұрат,  ойлы 
ізденіс,  көзқарастардан  бастау  алады.  Бұдан  кейінгі  жерде-пролог,  эпилог  орнына  берілген 
бірер  бетте:  Тургенов,  Пришвиннің  күнделік-жазбаларынан  орын  алған  махаббат  туралы 
ойлар  мен  көзқарастары  көпшілік,  оқырман  назарына  ұсынылады.  Мұнда:  Махаббат  мәні, 
адам  өміріндегі  сыр-сезім  сипаты,  жастық-достық  шыңы-ғашықтық  пен  сүйіспеншілік 
салтанаты биік белестерден ту етіп  көтеріледі. Адам өмірі мен мәніне ден қойылады. 
Романның жарқын да әсерлі тұстарыныңбірі -университеттегі профессор М. Әуеновтың 
дәрісі  болып  табылады.  Біздіңше,  М.  Әуенов  (М.  Әуезов)  дәрісі  білім-біліктің  биікүлгісін, 
тақырыпқа  адалдықтың,  ой  мен  сөздің  бірлік,  жүйесінен  тұрады.  М.  Әуенов  дәрісін 
студенттердің қабылдауы, ұлттық  мұрат, руханиятқа құштар көңіл, көзқарастары нанымды, 
әсерлі беріледі.  Ең негізгісі, М. Әуенов дәрісі - білім мен біліктің, шеберлік пен шешендіктің 
биік  үлгісін  танытады.  Ұстаз  ұлағаты,  жан  жылуы  мен  мейірім  шуағыда  дәріс 
тағылымдарын,  руханияттың  өріс-өнегесін  кең  көлемде  көрсетеді.  М.  Әуенов  әлемінің  бір 
сыры, мың қыры,мол тағылымы осы. 
Роман  табиғаты  студент  жастар  өмірін  арқау  етсе  де  қалың.    Қызыға  оқып,  жадына 
мықтап  ұялап  қалар  бедерлі  көріністер  де  бар  (Ербол-Ментай,  Заман-Тана,  Жомартбек, 
Майра т.т), керісінше жат әрекет, көзқарастарымен көңілге көлеңке түсіріп, жанды жаралар 
көрініс - құбылыстар да орын алған (колхоз төрағасы-Бүркітбайдың студент Сәлиманы айла-
амалын  асырып,  өзіне  әйел  етіп  алуы,  Тұмажан  Ошақбаевтің  қыз  туралы  тар  түсініп,  осы 
мақсатпен-Меңтай  жанын,  жүрегінжаралауы  т.т.).  Қысқасы,  Ә.Нұршайықов  өз  кезеңінің 
қоғамдық  құбылыстарын,  өмір-уақыт  тынысын,  студент  жастар  мен  олардың  бір-біріне 
қатынас-көзқарастарын  жан-жақты суреттеп,  Ербол мен Меңтайдың махаббаттары арқылы-
Адамдық  істі,  Әділеттік  жолды  ардақтап-әспеттейді.  Достық  жыры  мен  Сүйіспеншілік 
сырының салтанат құрған сәтін кең көлемде көрсетеді. 
Ә.Нұршайықовтың  талант  пен  тәжірибе  тәлімін,  көзқарас  пен  қолтаңба  мәнерін 
танытатын  туындысы  –  «Ақиқат  пен  аңыз»  роман  диалогы  (1976,  1978,  1980).  Осы  үшін 
роман авторына Абай атындағы Мемлекеттік сыйлығы берілді (1980). Романнан журналистік 
қолтаңба, өткір диалог, нақтылы дерек көздері бірден байқалар еді. «Ақиқат пен аңыз» қалай 
туды?»  деген  мақаладан  «Жұлдыз»  журналының  тапсырмасы  түрткі  болғанын,  интервью 
үлгісі болашақ романның жанры мен стилін айқындағанын аңғарар едік. Роман-диалог үлгісі 
бұған  дейін  қазақ  әдебиетінде  болмағанын  ескерсек,  күрделі  жанр-роман  мүмкіндігі  зорая 
түскені танылады. 
«Ақиқат пен аңыз» - Отан үшін от кешіп, өмірін оққа байлаған, халқымыздың біртуар 
тұғырлы  тұлғасы-Бауыржан  Момышұлының  бастан  өткерген  оқиғаларын  көркем,  сырлы 
суреттеген туынды. 
Б.Момышұлы  өзі  көріп,  куәсі  болған  жайттарды  байыпты  қарап,  жүйелі  сөз  өтеді.