Сабақтың тақырыбы: Биология пәні мұғалімі Тәнова Гүлназ Бисенбекқызы

• Сабақтың тақырыбы:

• Биология пәні мұғалімі
• Тәнова Гүлназ Бисенбекқызы

• Табиғи сұрыпталу – эволюцияның
• қозғаушы және бағыттаушы күші

• Биология 11 сынып

• Маңғыстау облысы
• Маңғыстау ауданы
• Ұштаған орта мектебі

• 2010 жыл.

• ДАМЫТУШЫЛЫҚ:
• Тірек-сызбамен жұмыс істей
• отырып жергілікті жер
• жануарлары мысалында
• эволюциялық күштер жөніндегі
• ой - өрісін дамыту,
• өз бетінше жұмыс
• істей білуге дағдыландыру.

• ТӘРБИЕЛІК:
• Қазақтың салт-дәстүрін
• насихаттау арқылы ұлттық
• тәрбие бере отырып,
• қоршаған ортаның адамға,
• жануарларға әсері арқылы
• экологиялық тәрбие беру.

• БІЛІМДІЛІК:
• Ч. Дарвин
• ілімінің негізгі
• қағидалары эволюциялық
• күштер жөнінде
• түсінік қалыптастыру.

• Сабақтың мақсаты

• Сабақтың әдісі:
• Топтық, тірек –
• сызбамен жұмыс.
• Үлестірме тапсырмалар.

• Сабақтың түрі:
• Ішінара ізденіс сабағы.

• Сабақтың типі:
• Жаңа білімді меңгерту.

• Пәнаралық
• байланыс

• Г Е О Г Р А Ф И Я
• Өсімдік, жануарлардың
• кездесетін орны таралуы
• жайлы мәлімет

• Э К О Л О Г И Я
• Жануарлар мен
• өсімдіктердің табиғи
• ортамен байланысы, оларға
• адам факторының әсері.

• Ә Д Е Б И Е Т
• Табиғат жайлы өлеңдер.
• саятшылыққа,
• аңшылыққа байланысты
• шығармалар

• М А Т Е М АТ И К А
• Көбею шексіздігіне,
• геометриялық
• прогрессияға мысалдар
• келтіру

• Ч. Дарвин портреті, жануарлар әлемі
• Сабақтың көрнекілігі: даму шежіресі стендісі, тірек – сызбалар,
• оқушыға көмекші материалдар топтамасы

• І. Ұйымдастыру кезеңі.

• С а б а қ т ы ң б а р ы с ы :

• Жетекші –
• тапсырманың орындалуын
• және әркімнің рөлін ұмытпай
• орындауын топ
• мүшелерінің талқылауға
• қатысуын қадағалап
• отырады.

• Материалға жауап
• беруші –
• қажет материалдарды
• әкелу, оны топ мүшелеріне
• тарату, жинап орнына апару
• оның міндеті.

• Баяндамашы –
• топ мүшелері айтқан
• маңызды ой-пікірлерді
• жазып отырады. Соңынан
• қорытынды жазады, топ
• жұмысын бүкіл топқа
• баяндаушы.

• Хронометрші –
• уақытқа қарап,
• қанша уақыт қалғанын
• топ мүшелерінің есіне
• салып отырады.
• Топтың алған бағасын
• жазып отырады.

• Топ мүшелеріне жадынама

• “А” тобы
• Бірлесе жұмыс істеу

• “Б” тобы
• Бір – біріне көмек беру

• “Ә” тобы
• Бірін – бірі тыңдау

• ІІ. Үй тапсырмасы.

• Өткен сабақ бойынша барлық топқа шолу
• сұрақтарын беру.

• Эволюция деп нені
• айтамыз?
• 2. Эволюциялық идея-
• лардың даму тарихы
• туралы не білесіңдер?
• 3. Карл Линнейдің
• еңбектерінің мәні неде?

• 4. Карл Линнейдің
• “Табиғат жүйесі” кітабы
• қай жылы шықты?
• 5. Бірінші эволюциялық
• теорияның авторы кім?
• 6. Ж. Б. Ламарктың
• эволюциялық
• теориясының
• мәні неде?
• 7. Ч. Дарвиннің қандай
• еңбектерін білесіңдер?

• Карл Линнейдің негізгі ғылымға сіңірген еңбегін былай бөлуге болады:
• Өзі өмір сүрген кезде өсімдіктер мен жануарлардың ең жақсы жүйелеуін құрастырды.
• Бұрыннан қолданыстағы терминологияны жеңілдетті түрді белгілеуге сын есімді, туысты белгілеуге зат есімді пайдаланып, қосарланған латын атауын енгізді.
• Жүйелеу өлшем бірлігінің ең кішісі ретінде түр ұғымын анықтады.
• Ең алғаш жүйелеуді жасауға түрдің морфологиялық өлшемін жетілдіріп қолданды, яғни жүйелеудегі орнын сыртқы ұқсастығымен пайымдады.
• Адамды адамтәріздес маймылдарға жатқызды.
• Жүйелеудің бес бірдей бағыныңқы санатын (класс,қатар,туыс,түр, түрше) енгізді.
• Өсімдіктер мен жануарлардың өте көп түрлерін өзі сипаттап жазды.

• Жан Батист Ламарк (1744-1829

• Ламарктың биология ғылымының дамуында еңбегі орасан зор. Оның негізгі гылыми жетістіктері мынадай:
• Линнейдің, әсіресе омыртқасыз жануарлар саласында жүйелеуін жетілдірді.
• Тірі ағзалардын, күрделенуін дәлелдей отырып, салыстырмалы-анатомиялық әдісті ойдағыдай қолданды.
• Алғашқы эволюциялық теорияны баяндай отырып, тірі табиғаттың қарапайымнан күрделіге қарай эволюциясын дәлелдеді.
• Тірі ағзалардың табиғи жағдайларға бейімделгіштік жағына өзгеруін анықтайтын негізгі күші ретінде қоршаған ортаның рөлін алғаш негіздеді.
• 5.«Биология» терминін енгізді.

• Чарлз Дарвин ілімі

• Дарвин 1831 жылы табиғат зерттеушісі ретінде“Бигль” кемесімен жер шарын айналған саяхатқа кетті. Бес жылға созылған бұл саяхат кезінде жиналған материалдарын Дарвин өмір бойы өңдеді.

• ІІІ.

• Жаңа сабақ

• ЖАҢА ҰҒЫМДАР: Дарвинизм, өзгергіштік, тұқым қуалаушылық, қолдан сұрыптау, модификациялық, мутациялық өзгергіштік

Табиғи сұрыпталу дегеніміз - өзінен соң ұрпақ қалдыра алатын, белгілі бір орта жағдайына жақсы бейімделген даралардың тірі қалуы.

• Табиғи сұрыпталу дегеніміз - өзінен соң ұрпақ қалдыра алатын, белгілі бір орта жағдайына жақсы бейімделген даралардың тірі қалуы.
• Тіршілік үшін күрес дегеніміз – бір түр ішіндегі, бір түр мен екінші түр арасындағы және түрлер мен қоршаған орта арасындағы ұрпақтарының өсімталдылығын қамтамасыз ететін даралардың қарым – қатынасының күрделі жиынтығы.
• Тіршілік үшін күрес түрлері:
• 1. Түраралық күрес
• 2. Түрішілік күрес
• 3. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы күрес

1. Тірек сызбаны талдау

• Қолайлы жағдай

• САНЫНЫҢ АРТУЫ
• 1999 ж
• 6 млн. га жер
• зақымдады

• Жауынның аздығы

• Қоректің молдығы

• Шегірткенің шала түрленіп дамуы
• Жұмыртқа
• Жас дернәсіл
• Есейіп келе жатқан дернәсіл
• Ересек шегіртке

• Қолайлы жағдай

• САНЫНЫҢ АРТУЫ
• 1999 ж
• 6 млн. га жер
• зақымдады

• Жауынның аздығы

• Қолайлы жағдай

• САНЫНЫҢ АРТУЫ
• 1999 ж
• 6 млн. га жер
• зақымдады

• А тобының №1 тапсырмасы

• Тіршілік үшін күрес

• Жүйрік, епті

• Суаттың
• алыстығы

• Әлсіз ауру

• Қоршаған орта
• әсері
• (тасқын, жел, қар)

• Ә тобының №1 тапсырмасы “Табиғи сұрыпталу” тірек – сызбаны талдау

• Табиғи сұрыпталу

• Жүйрік ат

• Аңшылық -
• саятшылық

• Қыран бүркіт

• Құмай тазы

• Қолдан сұрыпталу

• Б тобының №1 тапсырмасы “Қолдан сұрыпталу” тірек – сызбаны талдау

• 1. Жабайы жар тас кептері; 2. Якобинец; 3. Тауыс – кептер;
• 4. Үлкен жем саулы кептер; 5. Сабалақ қауырсынды кептер; 6. Турман

• Жабайы жартас кептерден шыққан кептер түрлерінің арасындағы
• өзгергіштік жөнінде талдау жасау.

• А, Ә, Б топтарының ортақ тапсырмалары № 1 тапсырма

• Тұқым қуалайтын өзгергіштік

• “А” тобына көмек құралы
• Эволюциялық қозғаушы күштің тағы бірі – сұрыптау. Кез – келген тіршілік иесі
• Жер үстінде геометриялық озықтықпен дамиды яғни дүниеге келген ұрпақтар саны
• олардың ересек дараларына әлдеқайда көп болады. Қолайлы жағдай болса
• (қорегі жеткілікті болып, жаулары жоқ болса) кез – келген түрлердің жалпы саны қисапсыз
• көп болып дамитынына шек келтіруге болмайды. Тіпті ең сирек балалайтын пілдің
• 740 – 750 жылда бір жұбынан 17 млн дара өрбітеді екен. Ал соншама даралар
• жыртқыштар жыртқыштардың тісіне тап болмай, ауруға ұшырамай, ыстық суыққа
• қалмай және басқа да айналадағы әрекеттерге ұшырамай өсіп, жетіліп,
• тірі қалуы олардың тіршілік үшін күресі болып табылады.

• “Ә” тобына көмек құралы
• Ақбөкен.
• Ақбөкен–көптен Қазақстан табиғатының белгісі болып табылады. Сүтқоректілердің
• жұптұяқтылар отряды, қуыс мүйізділер тұқымдасының өкілі. Каспий маңы мен Қазақстан-
• ның қуаң аймақтарында сақталған (100 мың-нан аз). Үйір болып тіршілік етеді, әр аталықта
• бірнеше аналық болады. 10-12 жыл өмір сүреді, аталығы – 1,5 ж, аналығы –0,5 жылда
• жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы 5 айлық буыздықтан кейін 1-2 төлін дүниеге
• әкеледі, шөлдің қатаң жағдайынан 1-і ғана тірі қалады. Ақбөкен үшін жұт өте қауіпті –
• қалың қар мен көк мұздың әсерінен қорексіз қалады. Көптеген аталықтар күздегі күйлеуден
• кейін әлсірейді. Көпшілігі жыртқыштарға жем болады. Ақбөкен үшін қауіпті жау–қасқыр,
• оның саны – Қазақстан жерінде әлсін - әлсін өсіп отырады. Ақбөкен санының күрт
• төмендеуіне адамның әсері өте көп. Бөкен мүйізі өкпе қабыну, жүрек, сусамыр ауруларына
• таптырмайтын ем. Бөкен 300 түрлі дәрілік қасиеті бар шөппен азықтанады екен.

• Б тобына көмек құралы
• “... Сұлу киім жүйрік ат, құмай тазы, алғыр бүркіт Ақанда болды.
• Қалың Қарауылдың ойын – тойының көркі Ақан болды. Біріне бедеу міңгізіп,
• біріне бүлде кигізіп дегендей, 10-15 жігітті өзі тәрбиелеп нөкер қылып алды.
• Басында бұлғақтаған үкі, қолында домбыра, аузында ән. Жігіттердің бәрі балуан,
• бәрі әнші. Бірақ Ақанның әні өзгеше. Даланы күңірентіп Ақан ән шырқаса,
• би билігін, кемпір өрнегін, сұлу кестесін қойып аңырап тыңдай қалады”.
• С. Жүнісов. Ақан сері кітабынан үзінді.

• А, Ә, Б топтарына көмек құралы
• Эволюциялық қозғаушы күштердің бірі - өзгергіштік. Ч. Дарвин сан алуан өсімдіктер мен
• жануарларды зерттей келе тұқым қуалау барысында көмескі өзгергіштіктің болатынын
• байқады. Олардың қай–қайсысының болса да ата – енелерінен тараған ұрпақтарының
• белгілері біріне–бірі мүлде ұқсастықтарын табу мүмкін емес. Кез – келген туыстықтың бір
• дарасынан немесе даралар тобынан байқалатын әртүрлілік өзгергіштік деп аталады.
• Тұқым қуалаушылықта эволюциялық күштердің біріне саналады. Ата–енелердің өз
• белгілерін келесі ұрпағына беру қасиеті тұқым қуалаушылық деп аталады. Тұқым
• қуалаушылықты ата–енелерінен берілетін дәлме – дәл белгілер көшірмесі деп түсінуге
• болмайды, алайда жануарлардың бір түрінен тек сол түрге тиісті ұрпақ болуы заңды
• әрекет болып табылады.

• “А” тобына
• Сұрақ:
• Эволюциядағы табиғи
• сұрыпталудың рөлі
• неде?

• “Ә” тобына
• Сұрақ:
• Қолдан сұрыптау
• нәтижесіне мысал
• келтір?

• “Б” тобына
• Сұрақ:
• Тұқым қуалайтын және
• тұқым қуаламайтын
• өзгергіштікті қайсысы
• эволюцияда маңызды
• роль атқарады?

• № 2 тапсырма

• 3. Оқулықпен жұмыс

• ТІРШІЛІК ҮШІН
• КҮРЕС ТҮРЛЕРІ

• 1.ҚОЯН ҚАСҚЫР
• (Жемтігін аулау,
• қорек үшін)
• 2.ЖАТАҒАН
• БИДАЙЫҚ КҮРІШ
• (Қорек үшін)

• ШЫРША ШЫРША
• (Шыршалы ормандағы
• қорек, жарық үшін күрес)
• БҰҒЫ БҰҒЫ
• (Қорек үшін, күйлеу
• бәсекелестігі)

• ШЕГІРТКЕ ОРТА
• ЖАҒДАЙЫ
• (әртүрлі табиғат
• жағдайлары
• үсік жүру, қар жауу,
• қоректің молдығы)
• ӨСІМДІК ТОПЫРАҚ
• (топырақтың тұзданып
• сорлануы)

• Тіршілік үшін күрес
• түрлерін көрсет

• №3 тапсырма

• Биологиялық диктант

• 3. Оқулықпен жұмыс

• №3 тапсырма

• Қолдан
• сұрыптау

• Табиғи
• сұрыпталу

• Тіршілік
• үшін күрес

• Анықтамасы

• №3 тапсырма

• Өзгергіштік түрлерін ата.

• 3. Оқулықпен жұмыс

• Тұқым қуалайтын
• ДНҚ молекуласына
• қатысты

• Өзгергіштік түрлері

• Тұқым қуаламайтын
• ДНҚ молекуласына
• қатыссыз

• Жер шарының айналуы 5 жыл

• Бигль кемесі 1831 ж

• Ч. Дарвин

• Тіршілік үшін
• күрес (шегіртке)
• Түр ішілік
• Түр аралық
• Абиоздық

• Табиғи сұрыпталу
• (қолдан сұрыптау,
• ақбөкен)

• Тұқым қуалайтын
• өзгергіштік
• (жартас кептері)
• ДНҚ, ген ата – ана
• белгіде

• Эволюцияның
• қозғаушы күштері

• Ағылшын ғалымы
• Альфред Уоллес
• 1858 жылы

• Дарвинизм

• Жаңа сабақты тірек-сызба арқылы бекіту

• ІҮ.

• Ж.Б.Ламарк эволюция. идея

• ІҮ.

• V. ОҚУШЫЛАРДЫ БАҒАЛАУ.
• Әр топта мұғалім көмекшісі хронометрші топтың алған бағасын бағалау
• парағына жазып отырады және мұғалім тарапынан берілген жетондар
• санына байланысты

• Ұғымдарға түсінік берсе
• (3 балл).

• Тірек – сызба не кестені
• түсіндіріп берсе (4 балл).

• Алған білімін жаңа жағдайларда
• қолдана білсе (5 балл).

• Оқушы қандай да бір ұғым немесе тірек сызбаны түсіндіріп, өз пікірін топ ішінде
• білдіруін хронометрші сол сұрақ тұсына + белгісін қойып белгілейді. Әр жұмыс
• бойынша неше оқушының сөйлегені белгілі болады? Топтың қорытынды сөзі
• топ жұмысын тиянақты баяндаған оқушыға байланысты.
• Ол қай деңгейде ойын жинақтады, оған берілген жетонға байланысты.
• Жинаған балл жиынтығын орындаған жұмыс санына бөлсе,
• әр оқушының алған бағасы шығады. Мысалы: (5 + 5) : 2 = 5; (3 + 4) : 2 = 3,5

• Үйге тапсырма.

• VI.

• VII.

• 1. Өсімдіктерде және жануарларда болатын тіршілік үшін күрестің
• барлық түрлеріне мысал келтіріп келу.
• 2. Табиғи сұрыпталу мен қолдан сұрыптаудың негізгі айырмашылықтарын білу.
• 3. Тұқым қуалайтын өзгергіштік түрлерін оқып келу.

• В.А.Крылов Абай аудармасы

• Қорытынды.

• Мен көрдім ұзын қайың құлағанын
• Бас ұрып қара жерге сұлағанын
• Жапырағы сарғайып, өлімсіреп
• Байғұстың кім тыңдайды жылағанын?
• Мен көрдім ойнап жүрген қызыл киік,
• Кеудесіне мылтықтың оғы тиіп,
• Қалжырап, қансыраған, қабақ түскен
• Кімге батар ол байғұс тартқа күйік?
• Мен көрдім сынық қанат көбелекті
• О да білер өмірді іздемекті,
• Күн шуаққа жылынар қалт – құлт етіп,
• Одан ғибрат алар жан бір бөлекті.

• Дағды, икемділік,
• іскерлігі қалыптасып
• ізденеді.

• Қазақтың салт-дәстүрімен
• таныса отырып, табиғи
• ортамен байланысу
• арқылы экологиялық
• тәрбие алады.

• Топтық жұмыс арқылы
• өзгені тыңдай білуге, өз
• ойын жүйелі жеткізе
• білуге үйренеді.

• Фактілерге сүйене
• отырып, өз
• көзқарасын
• қорғай біледі.

• Ғылыми тұрғыда
• дәлелдеп талдай білуге
• машықтанады.

• Эволюциялық ілім
• жөніндегі түсінігі
• артады.

• НӘТИЖЕСІ