Жалғау Көптік Тәуелдік Септік Жіктік

1. 
   Өзі жалғанған сөзге белгілі бір грамматикалық мағына үстейді;
   
2. 
   Өзі жалғанған сөзді екінші сөзбен байланыстырады.
   

• 
  Кейде салыстыру үшін адам мәнінде қолданылған зат есімдер де жіктеледі.
  

Сен темірсің, мен көмірмін, еріткелі келгенмін.

1. 
   Сөзге(зат есімге) үндестік заңы бойынша осылардың біреуі жалғанып, заттың көптігін білдіреді.
   

2. 
   Көптік жалғау өзі жалғанған сө заттың тек көптігін ғана емес, сонымен бірге сол зат көпке ортақ екенін де білдіреді.
   

1. 
   Мәтінді түсініп оқып, Тоныкөк өздеріңе белгілі Орхон жазуының авторы екендігін біліп алыңдар.
   
2. 
   Зат есімдерді тауып, оларға жалғанған жалғаулардың түрлерін ажырытыңдар.
   

1. 
   Көп нүкте қойылған орындардың қажетті деген жеріне көптік жалғауларының тиістісін қойып жазып, қандай үндестік заңына бағынып жалғанғанын түсіндіріңдер.
   
2. 
   «Боз іңген» күйін тыңдау, алған әсерлерін жазбаша жазып шығу.
   

Қазақтың ірілері,

Абайдың інілері-

Сәкен, Ілияс, Бейімбет.

1. 
   Ағаларыңның жұбайлары саған кімдер?
   
2. 
   Әпкелеріңнің күйеуі ше?
   
3. 
   Шешеңнің туыстары ше?
   
4. 
   Әкеңнің балдыздары ше?
   
5. 
   Шешеңнің сіңілісінің баласы ше?
   

- Зат есім қалай жасалады?

- Көптік жалғау нені білдіреді?

Үйге тапсырма.

1. 
   Көптік жалғауын қабылдайтын зат есімдерді қатыстырып, қазақтың салт-дәстүріне байланысты шағын шығарма жазу.
   
2. 
   38-жаттығу.
   

3. 
   Ережені оқу.
   

қызығушылықтарын арттыру;

1. 
   Көптік жалғауын қабылдайтын зат есімдерді қатыстырып, қазақтың салт-дәстүріне байланысты шағын шығарма жазу.
   
2. 
   38-жаттығу.
   

Өткен сабақты еске түсіру мақсатында сұрақтар:

- Зат есім қалай жасалады?

- Көптік жалғау нені білдіреді?

- Қазақ тілінде неше жалғау бар? түрлері

3. 
   Жаңа материалды қабылдауға дайындық.
   

1. 
   Сабақтың тақырыбымен және мақсатымен таныстыру.
   
2. 
   Оқушылардың бұрынғы білімдерін жаңғырту үшін сұрақ-тапсырмалар:
   

• 
  Жалғау дегеніміз не?
  

А) сөздің мағынасын өзгертетін қосымша

В) сөз бен сөзді байланыстыратын қосымша

С) түбір сөз

А) түбір

С) сөз бен сөзді байланыстырады

Ортада тәуелдену деген сөз шықты. Бұл зат есімнің тәуелденуі . Зат есімнің жаңа бір қасиеті. Мақсатымыз зат есімді тәуелдеп үйрену.

Үй, киім, бала, Отан, бөлме.

Берілген жалғаулы сөздердің оңаша түрін ортақ, ал ортақ түрін оңаша тәуелдеуге айналдырып жазыңдар.

Үлгі: қуанышым-қуанышымыз,...............

Әкеміз-әкем,................
Деңгейлік тапсырмалар арқылы сабақты бекіту.
І деңгей тапсырмасы. Ағалар, апалар, аналар деген зат есімдерді ортақ тәуелде.

ІІ деңгей тапсырмасы. Төмендегі мәтіннің мазмұныныа мән бере отырып, ортақ тәуелденген зат есімдерді тап.

«Жақыныңды жаттай сыйла-

жат жанынан түңілсін»

Өзіміздің адамдар ғой деп жақын туыстарға көңіл бөлмей қарау- тәрбиелілік емес. Бір анадан туса да, ағасы буырына, қарындасына, інісі мен қарындасы әпке-ағаларына жанашыр болуы тиіс. Бауырмалдық, жанашырлық сезім жоқ жерде туысқандық, сыйластық, ауызбірлік те болмайды. Ал өзінің ең жақын адамдарын- үй ішіндегі туыстарын қадір тұтпаған адам басқа жұртты да сыйлап жарытпайды.

Бұл мақал татулыққа, сыйластыққа, жанашырлық пен мейірімділікке тәрбиелейді.

ІІІ деңгей тапсырмасы. Құрамында ортақ және оңаша тәуелденген зат есімдері бар өзің білетін өлең шумақтарын жатқа жаз. Қалаған бір сөзіңе фонетикалық талдау жаса.
Сабақты қорытындылау (оқушылармен бірге)

-тәуелдік жалғау бір заттың екінші затқа тәуелді, меншікті екенін білдіреді.

- бір не бірнеше заттың бір ғана затқа я адамға меншікті екенін білдіру оңаша тәуелдену;

- бір не бірнеше заттың көп затқа я адамға меншікті екенін білдіру ортақ тәуелдену дейді.

1. 
   40-жаттығу.
   
2. 
   Оңаша және ортақ тәуелденген зат есімдерді қатыстыра отырып, «Қазақстан баспанасы- киіз үй» атты мәтін құрастыру.
   
3. 
   Ережені оқу.
   

1. 
   40-жаттығу.
   
2. 
   Оңаша және ортақ тәуелденген зат есімдерді қатыстыра отырып, «Қазақстан баспанасы- киіз үй» атты мәтін құрастыру.
   

Септік аттарының өзі яғни, атау, ілік, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес - өздерінің аттарын ашады. Бұл қазақ тіліндегі жеті септік. Олардың сұрақтары және септік жалғаулары бар екендігін сендер бастауыш сыныпта танысқан едіңдер. Соларды еске түсіріп көрейік.

Мысалы, кімнің кітабы? Асанның кітабы.

Мысалы, кімге бардың? Асанға бардым.

Мысалы, кімді көрдің? Асанды көрдім.

Мысалы, қайда болдың? Мектепте болдым.

Мысалы, неден оқыдың? Кітаптан оқыдым.

Мысалы, кіммен таныстың? Асанмен таныстым.

Сонымен септік жалғау зат есімге жалғанғанда, оған белгілі бір грамматикалық мағына үстеп, сөйлемде она басқа сөздермен байланысқа түсіреді.