С т а н р е с п у б л и ка г к г м Х л у л а т и э н е ъ1лы м м ™ с т р л п бұзаубақова К. Ж. Ойлайық та ойнайық Тараз 2003

•  Қаз  бен  үйректер  суға  шомылып,  қиқулап,  қанаттарын 
қомдап мазасыздана бастаса ауа-райы бұзылады.
•  Қызылқаз 
(қоқиқаз) 
былтырғы 
үясын 
жөндемей 
жүмыртқаласа жазда қүрғақшылық болады. Егер ескі үясын 
жөндеп, биіктегетін болса жаз жаңбырлы болады.
•  Қүстар  ертемен  жем  іздеуге  асықса  -   күн  жауынды- 
шашынды болады.
•  Далада  көкектің  “ку-ку”  деген  дауысын  жиі  естісеңіз, 
алдағы күндер ашық болатынының белгісі.
•  Шағалалар  өзен,  теңіз  бетінде  үшып  жүрсе  күн  ашық 
болады,  егер  жиекте  жүрсе  күннің  бүзылатындығының 
белгісі.
•  Бозторгай  ән  салса  -   күн  ашық.  Өзі  көрініп  үнсіз  жүрсе 
жауын жауады.
•  Қарлығаштар  аспанда  самғап,  биіктеп  үшса  күн  ашык, 
төмендеп үшса жаңбыр жауып, жел болады.
•  Қатты  жел,  дауыл  алдында  қүмыреқалар  әбігерленід, 
мазасындана бастайды.
•  Қүмырсқалар  илеуін  қүрғақ  жерге  салса  жауын,  дымқыл 
жерлерге салса, жазда қүрғақшылық болатынының белгісі.
•  Егер  қүмырсқалар  иеуінің  аузын  бекітіп  алса,  үзақ 
жаңбырдың хабары.
•  Қүмырсқалар  илеуін  биіктеу  жерге  салса  су  тасқыны 
болады немесе қатты жауын жауып, су деңгейі көтеріледі.
•  Қара  қоңыз  тығылатын  жер  іздей  бастаса  да  көп  үзамай 
жаңбыр жауады.
•  Бал  аралары  топтанып  шырын  жинауға  аттанса  -   күн 
ашық, егер үясынан үзамаса ауа-райында өзгеріс болады.
•  Егер ара жүмысын ерте бастап, кеш аяқтаса жауын-шашын 
үзаққа созылады.  Ал  үяларынан  шықпай,  ызыңдап отырьга 
алса көп үзамай жаңбыр жауады.
•  Аралар омартадағы  өздері кіріп-шығатын тесігін жартылай 
жапса, қыс суық болады, ашык қалдырса жылы болады.
•  Жауын қүрты жер бетіне шықса, жаңбыр жауады.
•  Балықтар  су  бетіне  шығып  шоршып  ойнай  бастаса  -  
жауынның белгісі.
306

•  Қыс  қатты  болатын  болса тиін  ұясын  төмен  жерге,  жылы 
болса жоғары жасайды.
•  Ашық  күндері  тиін  үясынан  шықгіай  қойса  күн  райы 
бүзылады.
•  Киік  топ-топ  болып  басқа  жаққа  бет  алса,  онда  ауа-райы 
қатты бүзылып, суық болады деген сөз.
•  Сиыр танауын тартып, мүйізін шайқаса дауыл немесе боран 
болады.
•  Жауын  немесе боран жүма  күні  басталса,  ол келесі  жүмаға 
дейін созылады.
•  Ай  шалқасынан  туса  шаруашылыққа  ауа-райы  қолайсыз, 
тік туса жайлы болады.
•  Қыста күн кенет қатты ысып кетсе -  ұзамай жауын жауады.
•  Өлара  (өлі  ара)  жауын-шашынды  болса,  жаңа  ай  шаруаға 
жайсыз болады.
•  Күн  бүлтка  батса  келесі  күн  жауын-шашынды  болады, 
ашыққа батса күн ашық болады.
•  Қараторғайлар  топтанып  үшып  аспанда  неше  түрлі 
қимылдар жасаса күз үзаққа созылады.
•  Жылан мезгілінде үйықтамаса -  күз үзақ, әрі жылы болады.
•  Ордалы  жылан,  қүрт-қүмырсқа  топ-тобымен  басқа  жаққа 
коше  бастаса  көп  үзамай  жер  сілкінеді,  болмаса  басқа  бір 
табиғаттың тосын апаты болады.
•  Ит үлыса -  жаманшылық немесе табиғат апатының белгісі.
•  Аяқ-қолы  сынған  адамдардың  сүйегі  сырқыраса  ауа-райы 
өзгереді.
•  Жазда қүйын көп болса, қыс аязды болады.
•  Жаз найзағайлы болса, қыс жайлы болады.
•  Емен үрығы кеп жылы қыс қысады.
•  Суық  күні  терезе  әйнегі  мен  жақтауы  терлесе  -   күн 
жылынады, жазда терлесе -  ауа райы бүзылады.
•  Балапан  баспана  іздесе,  не  енесінің  бауырына  тығылса  -  
ауа райы дымқылданады.
•  Суық күндері  қораз ерте  шақырса жанға  жайлы  жылы  күн 
болады дей бер.
•  Мысық пешке тығылса -  аяздың алды сол болмақ.
307

•  Ит аунаса -  жаңбыр жақын деген сөз.
•  Жаңбыр  алдынан  балық  қармақ  қабар,  қармаққа  балық 
түспесе -  желден хабар.
•  Қой сүзіссе жел болар.
•  Өгіз  қүйрығын  шошайтып  жоғары  көтерсе  -   қаіты  жел 
түрады.
•  Жылқы  ішін  тартса  -   күн  бүзылады,  пысқырса  -  жаңбыр 
жауады.
•  Көктемнің басында қарға суға шомылса -  күн жылынады.
•  Торғай шаңға аунаса -  жаңбыр жауады.
•  Түман жер бауырлап қүласа -  ашық күннің хабары.
•  Бүлт жер бауырласа -  күн суытады.
•  Ірі-ірі  жаңбыр  тамшысы  жауын-шашынды  дымқыл  күннің 
үзақ түратындығын білдіреді.
•  Қарғалар  қыстыкүні  тобымен  шуылдасып  үшса,  күн 
суытады.
•  Қарғалар жазда аузын ашып жиі-жиі қарқылдаса -  найзағай 
ойнайды.
•  Тырналар  дыбыс  шығармай  жоғары  үшса,  ртеңгі  күні 
жавңбыр жауады.
•  Желсіз  күні  түтін  жерге  қарай  шалқыса  бүдан  соң 
қыстыкүні қар, жаздыкүні жаңбыр күт.
•  Аққу  солтүстіктен  оңтүстікке  қарай  кеш  қайтса  -   күз  әрі 
үзақ, әрі жайлы болады.
•  Қызара батқан күн -  желдің, ашық сары болып батқан күн -  
жаңбырдың белгісі.
•  Күн  шыжып,  тымырсақ  болса  артынша  нажағайды  күге 
бер.
•  Ай  қызыл  түспен  қораланып,  әлгі  шеңбер  кеңейіп  барып 
жоғалса  -  келесі  күні  ашық  болады.  Осындай  екі  шеңбер, 
немесе күңгірт бір шеңбер қатты суыққа көрінеді.
•  Егер  ай  бүлыңғыр  болса -  жаңбырга  қарсы,  ал ашық түсті 
ай ауа райының ашық болатындығын білдіреді.
•  Көктемде күн көп күркіресе, егін, шөп мол болып шығады.
•  Егер  қой  түяғымен  төсін  каситын  болса,  қыс  боранды 
болады.
308

•  Қой тісін кайраса боран немесе дауыл болады.
• 
Батар күн қызыл шапаққа малынса, келер күн жазда ыстық, 
қыста жүмсақ болады.
•  Қыста  күн  қүлақтанып  шықса  суық  болады,  қүлақтанып 
батса, суық болады.
•  Егер  бүлт  ортасынан  ыдыраса,  ауа  райы  бүзылады,  егер 
шетінен ыдыраса күн жылынады деген сөз.
• 
Оңтүстіктен  үзақ  соққан  жел  өзгеріп  шығыстан  соқса  ауа 
райы  жақсарады  да,  батыстан  соқса  ауа  райы  қатты 
бүзылады.
•  Жаз  айында  аңызақ  ыстық  болса,  ол  қыста  қатты  аяз 
болатындығының анык белгісі.
***
Халық ауа райы мен табиғат қүбылыстарына байланысты 
мақал-мәтелдер  де  шығарған.  Және  ол  шындыққа  жалғасып 
жатыр.  Мысалы,  “Сәуір болмай -  тәуір  болмас”, 
“ Қ а з  
келмей, 
жаз  келмейді”,  “Терістіктен  жел  соқса,  жаз  да  болса  қыс 
болар”,  “Ай қорланса арысыңды сайла,  күн қорланса күрегіңді 
сайла”,  “Жазғытүрғы  жел  жардай  атанды  жығады”,  “Үркер 
жерге  түспей  жер  қызбайды”,  “Таразы  туса  -   таң  суиды”, 
“Сүмбіле  туса -   су суиды”,  “Қыс  қысыл,  жаз  жасыл”,  “Ашық 
күннің  бәрі  жаз”  деген  канатты  сөздер  бірнеше  ғасырлық, 
өмірден  алынған  халық  даналығының  тәжірибе  сабақтарынан 
туған.

жүктеу 9,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: