Сот:  Сөз Эйнштейн мырзаға беріледі: Эйнштейн

теориясы  таза  оіггикалық  құрылыстарды  тамаша  дәлелдеп 
керсетеді. Оны басқа теориямен алмастыруға болмайтын. Бірақ 
жарық  пайда  болуы  айналуы  құбылыстарына  қолдансақ 
тәжірибемен қарама-қайшылыққа  келді.  Мысалы:  фотоэффект 
құбылысын  алайық,  (плакаттан  көрсетеді),  металдың  беттік 
қабатына кванттар енеді. 
һ v
  айналды 
h v  -  А + Ек.
Олардың 
энергиясы 
бөлшектер 
электрондарының 
кинетикалық  энергиясына  айналады,  әрбір  электрон  денені 
тастапшығу үшінжүмысістеукерек. 
Ek ~ h v - A .
Сот: Сөз Вавиловқа беріледі.
Вавилов:  Мен  Толқынды  теория  жарық  қызы  мен 
Кваіггты  теория  жарық  қызының  келісуін  қалаймын.  Ескі 
физиканың 
қатаң 
тұжырымдары 
үздікпен 
үздіксіздік 
корпускулалармен  толқындар  күмәнсіз  бірлікте  болатындығы 
физиктер  алдында  белгілі  болды.  Классикалық  физиканың 
түрпайы  механикалық  түсініктері  бойынша  бірін-бірі  жоққа 
шығарды  дерліктей  үздіксіз  толқындармен  үздікгі  бөлшектер 
табиғаттың  қүбылыстарында  бізге  үйлесіп  кетеді.  Мен  бүны 
тәжірибеден көрдім. Бүнда бақылаушының алдында жарықтың 
корпускулалылык толқындық қасиеггері анық байқалды.
Төраға:  Сөз классикалық физиканы кінәлайтын куәларға 
беріледі.
Куә  А:  Классикалық  физика  фотоэффект  қүбылысын 
түсіндіре  алмайды.  Ол  энергия  затаен  үздіксіз  жүтылады  деп 
есептейді.
Прокурор: 
Сіз 
былай 
деп 
есептейсіз 
ғой,
фотоэлектрондардың 
максимал 
кинетикалық 
энергиясы:
І.Жиілікке  байланысты  немесе  түскен  жарықтың  толқын 
үзындығына.  2.Классикалық физика көрсеткеніндей жарықтың 
интенсивтілігіне байланысты емес.
Куә А: Иә.
Куә Б: Классикалық физика атом қүрылысын және оның 
түрақтылығын  түсіндіре  алмайды.  Электрон  ядроны  айнала • 
козғалғанда  электрон  магниттік  толқын  шығарады  да,  ол  10' 
сек ішінде ядроға қүлап түседі дейді.
Бас 
қорғаушы: 
классикалық 
физика 
заңдары
түрғысынан атом сәуле шығаруын қайталауды сүраймын.
206

Куә  Б:  Кез  келген  үдей  козғалған  бөлшек  сәуле 
шығарады.
Бас қорғаушы: Бүл дүрыс екенін ескерулерін сүраймын.
Сот мүшесі: жалпы алғанда атом сәуле шығарады.
Куә  Б:  Атом  электрон  алые  орбитадан  жақын  орбитаға 
көшкенде сәуле шығарады.
Сот мүшесі: Сіз өзіңіздің көрсетуіңізде нені басшылыққа 
алдыңыз?
Куә  Б:  І.Бор  постулаттарын  электрон  адроны  айнала 
белгілі  бір  станционар  орбитада  болады,  онда  атом  сәуле 
шығармайды.
2.Атом  энергия  бергенде  жарық  шығарады,  шығарған 
сәуленің 
энергиясы 
екі 
орбитадағы 
энергияларыньщ 
айырмасына 
һ vmn  = Ет-Е„
 тең 
(диафильмнен 
көрсетіп 
айтады).
Куә  К:  Классикалық  физика  (диафильмнен  көрсетеді) 
сызыктык  спектрді  түсіндіре  алмайды.  Ол  энергия  атомнан 
үздік  шығарылды  деп  есептейді.  Олай  болса  спектр  түтас 
сызық болу керек.
Прокурор:  классикалық  физиканын  берілген  жағдайда 
тожірибемен  қарама-қайшылыққа  келуінің  негізі  неде  екенін 
көрсетуіңізді сүраймын.
Куә  К:  Энергия  үздіксіз  шығарылмайды.  Квантяен, 
порциямен шығарылады. (Диафильмнен көрсетеді). Сондықтан 
белгілі  үзындықтағы  не  жиіліктегі  толқын  шығарылуына 
байланысты  жеке  элементтің  атомының  спектрі  болады. 
Электрон  алые  орбитадан  жакын  орбитаға  көшкенде  соған 
сәйкес  жиілікті  толқын  шығарады.  Соған  сәйкес  спектрдін 
сызығы болады.
Төраға: Сөз келесі куәға беріледі.
Куә  С:  Классикалық  физика  рентген  спектрінің
(диафильмнен  көрсетеді)  қысқа  толқынды  шекарасы  болуын 
түсіндіре  алмады.  Жоғарыда  көрсетілгендей  әрбір  үдей 
қозғалған бөлінек электромагниттік толқын шығарады. Рентген 
сәулесінің механизмін еске түсірсек өздерінің жылдамдығын 0- 
ғе дейін кеміткен электрондар шығарады.  Классикалық физика
0-ден  бастап  толқын  үзындығын  үздіксіз  шығаратын  толқын
207

деп  есептейді.  Тәжірибе  рентген  сәулесі  спектрінің  қысқаі 
толқынды шекарасы бар екендігін көрсетеді. 
I
Бас  қорғаушы:  сіз  классикалық  физиканы  рентген' 
сәулесін түсіндіре алмады деп қалай кінәлайсыз? 
;
Куә  С:  Бұл  өте  терең  нәрселер.  Мен  Рентген
қүрылғыларының жұмысын жай пайдаланганмын.
Бае  қорғаушы:  Куә  өзщщ  келтірген  деректері  мен 
көрсетуінде нақтылы емес екенін соттың ескеруін сұраймын.
Төраға: сөз келесі куәға беріледі.
Куә Н:  Классикалық  физика люминесценция үшін  стоке 
ережесін  түсіндіре  алмайды,  тек  кванттық  теория  қана 
люминесценция  кезінде  шыққан  сәуленің  толқын  үзындығы 
түскен  сәуленің  толқын  үзындығынан  үлкен  болатындығы 
туралы қарапайым түсінік берді.
Бас  қорғаушы:  Жүтылу  кванттар  түрінде  деп  есептеп 
люминесценцияны қалай түсіндіруге болады.
Куә Н: Жауап бере алмаймын.
Бас  қорғаушы:  Бүл  сүраққа  куә  жауап  бере  алмауын 
соттың ескеруін сүраймын.
Сот:  Куәға  сүрақ:  Кванттық  теория  люминесценцияныц 
барлық түрін түсіндіре алды ма?
Куә Н: Барлық түрін.
Сот: Жоқ, кванттық теория тек фотолюминесценция ғана 
гүсіндірді. Қандай люминесценцияны білесіз, еске түсіріңіз.
Куә 
Н: 
Хемилюминесценцияны, 
электролюми-
несценцияны.
Төраға:  Сіз бүны хабарлауға, осындай мәселені көтеруге 
қүқыңыз бар ма?  Соны білу үшін мына сүраққа жауап  беріңіз. 
Бір  фантастикалық  ракетаниьщ  басқамен  салыстырғандағы 
жылдамдығы 
қандай 
болады, 
егер  олардың 
жермен
салыстырғандағы жылдамдыгы 0,9 с және 0,8с болса, олар бір- 
біріне қарама-қарсы қозғалады.
Куә  Д: 
Ойша  есептеу  қиын,  бірақ  қарапайым 
жылдамдықтарды 
қосу 
заңының 
мүнда 
колдануға 
болмайтынын анық білемін.
Төраға:  Бүл  мәселені  талқылай  алатыныңызға  көзім 
жетті. Айта беріңіз.
208

Куә  Д:  Шындығында  жылдамдықтарды  релятивистік 
кос у  заңы  бойынша  V2=  V0+  Vi/1 +  V0  Vi/C2  егер
V0 « C ; V i « C
С  жылдамдықтан  аз  болса  V0  Vi/C2  бүны
ескермейміз.  Сонда V2= Vo+  V),  erep  Vo~C,  V]=C  болса,  онда 
V2=C.  Мысалы:  екі дене бірдей  санақ системасында  біріне-бірі 
карсы (2/3) С жылдамдыкпен козғалса аракашыктык (4/3) С-ға 
кемиді. Яғни әрбір секундтта 400000км.
Бас  қорғаушы:  Бүл  тәуелділік  қандай  жылдамдықтарға 
жүзеге асады?
Куә Д,С: Жарық жылдамдығына жуық жылдамдықтарда.
Куә  М:  Классикалық  физика  бойынша  Ньютон  жарық 
энергия бойынша қозгалатын материалдық нүктелердің  ағыны 
(механикалық  қозғалыс).  Салыстырмалық  теория  бойынша
т = т 0
 /д / і - ( ғ 2 / с 2)  бүл  қатынастан 
т -
 
/ с 2)
жарық үшін V=C ендеше 
т0 - 0 , Е  -  тс
2.
Жарықтың  «тоқтауы»  оішң  қасиеттерінің  жойылганын 
көрсетеді.  Оның  энергиясы,  импульсы  жүтылган  денеге 
берілетінін білдіреді. Фотон-электромагниттік өрістің бөлшсгі.
Бас 
корғаушьгКеңістік 
пен 
уақыт 
аральіғының 
салыстырмалығын  дәлелдейтін  тәжірибелік  фактілер  XIX 
ғасырда болды ма?
Куә  М:  Жоқ.  Кеңістік  пен  уақыт  салыстрымалығы  тек 
үлкен  жылдамдықтарда  гана  жүзеге  асады  дедік.  Сондықтан 
тек ХХ-ғасырда ғана зарядталған бөлшек үдеткіштерін есептеу 
кезінде бүл тәжірибелік фактіге айналды.
Төраға: Сот жарыс сөзге шығады.
Прокурор:  1 .Классикалық  физиканың  завдары  ескірді, 
сондықтан оларды теріске шығару керек.
2.Классикалык  физиканың  заңдары  микросистемалармен 
сәулелену процестерге қолдануға келмейді.
Бас  қорғаушы:  Куә  Б-ның  жауабында  жарықтың 
электромагниттік  табиғатын  мойындағанын,  куә  С-ның 
келтірген  деректері  нақтылы  емес  екенін,  куә  Н-ның  сүраққа 
жауап 
алмауын 
ескере 
келіп 
фактілерден 
мынадай 
Корытындыга  келдік:  жаңа  теория  ескі  теорияны  толыгымен
2 0 9

теріске  шығармайды.  Тек  оның  қолданымдылық  шекарасын 
белгілейді.
Сотталушы:  Менін  қолданылу  шегім  бар  екендігін 
жарыкшң  толкындықта,  кванттық  қасиеттері  бар  екендігін 
мойывдаймын.
2-күзетші: Сот мәжіліске кетеді.
Күзетшілер; Тұрыыдар. сот келеді.
Сот: Куәлардың келтірілген фактілерін талдап, шынывда 
жарық  фотондар  ағыны  болғанымен,  бірақ  ол  толқындық 
тербелістердің заццарымен жүзеге асатындығын, яғни жарыққа 
бөлшектік  -   толқындык  дуализм  тән  екендігін  сот  мүшелері 
қорытындылай келе Үкім етеді.
Үкім
Классикальщ  физика  кінәлі  емес,  оқушылар  барлық 
микрообъектілерді  әрі  бөлшек,  әрі  толқын  деп  қарастыру 
керек.

жүктеу 9,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: