170
маңызды мәні бар.
Сенсорлық үлгілер –
бұл
адамзат өз дамуының тарихында
жинаған сенсорлық білім, сенсорлық тәжірибе.
Қоршаған орта
заттарының сыртқы белгілері мен қасиеттері өте алуан түрлі
болып келеді. Тарихи тәжірибе барысында кез-келген әрекетке
өте маңызды болатын, сенсорлық қасиеттердің жүйелері
анықталды: салмақты, ұзындықты, бағытты, геометриялық
фигураларды, түсті, көлемді өлшеу жүйесі; дыбысты дыбыстау,
биіктігі бойынша жүйе нормалары және т.б. Әрбір сенсорлық
үлгіде өзінің ауызша анықтамасыболады: салмақ өлшемі,
ұзындық өлшемі, түс спектрі, ноталық
белгідегі ноталардың
орналасуы, жазық және көлемді геометриялық фигуралар және
т.б.
Сенсорлық үлгілерді игеру – ұзақ және қиын үрдіс, оның
негізгі салмағы мектептегі оқу жылдарына түседі. Сенсорлық
үлгілер мектеп жасына дейінгі балаға қажет пе? А.В. Запорожец
ойынша, өлшемдердің, үлгілердің жиынтығын мектепке дейінгі
жаста беру керек. Бала осы өлшемдерді біліп, солармен кез-
келген қабылданған қасиеттердің ара жігін біледі,
оларға
анықтама бере алады. Бала осы «өлшем бірліктері» арқылы
нақты заттардың әртүрлі қасиеттерін толық және терең түсінеді,
оның қабылдауы мақсатқа бағытталған және ұйымдастырылған
сипатқа ие болады.
Өмірдің алғашқы жылдарында балаларда сенсорлық
үлгілердің алғышарттары қалыптасады. Алғашқы жылдың
екінші жартысынан үшінші жылдың басталуына дейін
сенсомоторлық үлгілер қалыптасады. Осы кезеңде бала, оның
қозғалыстарына маңызды мәні бар, заттардың жеке қасиеттерін
(пішіннің
кейбір
ерекшеліктерін,
заттардың
көлемін,
алшақтықты және т.б.) көре бастайды.
Мектеп жасына дейін бала заттық үлгілерді пайдаланады:
заттар қасиеттерінің белгілерін белгілі бір заттармен салыстыру
(сарғылт түсті «сәбіз» деп атау,
шаршыны қалтаның, қол
орамалдың формасы арқылы анықтайды). Әдетте, бұл кезең
бесінші және алтыншы жылдарға дейін созылады, алайда егер
ересектер заттық үлгілерді баланың әрекетіне «орнатса», онда
тоқтап қалуы мүмкін. Сол уақытта зерттеулер бойынша жоғары
мектепке дейінгі жаста балалар заттардың қасиеттерін игерілген
жалпыға міндетті үлгілермен салыстыра алады: күннің көзі шар
секілді, лимон мен қияр сопақ пішіндес екендігін біледі. Осы
171
жастағы балаға түстердің үлгісі ретінде спектрдің жеті түсі мен
олардың реңктерін келтіруге болады, пішін үлгісі ретінде –
геометриялық фигуралардың жүйесі, естуді қабылдау үшін – ана
тілінің «фонема торы», музыкалды әуендердің жоғары әуенді
шкаласы (до, ре, ми, фа, соль, ля, си) қолданылады.
М. Монтессоридің жүйесі бойынша балаларда сезу мен
қабылдауды сабақтар кезінде арнайы материалдардың көмегімен
дамытқан. Сенсорлық тәрбиенің отандық жүйесі,
тек сабақ
кезінде
ғана
емес,
сондай-ақ
күнделікті
өмірде
ұйымдастырылатын мазмұнды әрекет үрдісінде баланың
қабылдауын дамыту қажеттілігін мақұлдау үшін құрылады.
Мысалы, баланы судың қасиеттерімен қашан таныстыру керек?
Осы үшін тиісті сабақтар өткізу қажет пе? Әрине, керегі жоқ.
Жуынған кезде, топтық бөлмеде ойынмен ойнаған кезде,
учаскіде педагог тәрбиеленушілерге зерттеу әрекеттеріне
үйретеді. Олар судың қасиеттерін тануға көмектеседі (түссіз,
иісі, дәмі, пішіні жоқ, ақпа, әртүрлі температурада болады, аязда
қатады, ода жүзеді және әртүрлі заттар батады және т.б.).
Баланың өмірінің алғашқы жылында сенсорлық білім беру
(есту, көру, қабылдаудың объективтілігін қалыптастыру)
міндеттері манипуляциялық және объективті қызметте сәтті
шешіледі. Болашақта сенсорлық дамудың ең бай мүмкіндіктері
ойын, еңбек, сындарлы және көрнекі іс-әрекеттерге жатады. Осы
іс-әрекеттердің әрқайсысында сенсорлық негіз бар. Көрнекі
әрекетте - түс, реңктің, пішіннің, мөлшердің,
кеңістіктегі
орналасудың,
пропорцияның, жұмыс істеудегі қабылдаудағы
және материалдардың ерекшеліктерін, олардың пластиктенуін,
текстурасын, баритті қасиеттерін қабылдау және ажырату.
Көрнекі әрекетте - түс, реңктің, пішіннің, мөлшердің,
кеңістіктегі орналасудың, пропорцияның, жұмыс істеудегі
қабылдаудағы және материалдардың ерекшеліктерін, олардың
пластиктенуін, текстурасын, баритті қасиеттерін қабылдау және
ажырату. Кез-келген қызметті жетілдіру баланың сенсорлық
даму деңгейіне байланысты. Атап айтар болсақ, бұл тәуелділік
көркемдік
қызметте
байқалады,
онда
белгілі
бір
талдаушылардың бастапқы дамуы талап етіледі, ол
қажетті
дәлдік пен сараланғандықты қамтамасыз етеді. Қызметтің
мазмұнына, оның мотивтеріне қарай сезімнің өткірлігі, нәзіктігі,
өзгереді, өйткені заттарадың әртүрлі белгілері өздерінің өмірлік
мәндерінде қолданылады. Заттың қасиеттерін әрекеттің бір
172
түрінде игеріп (дидактикалық ойында түстерді айыра білуді
үйренді), бала оны әрекеттің басқа түрлерінде қолданады (сурет
салғанда, көкөністер, жемістер аппликацияларында).
Сенсорлық танымның дамуында сөздің ролі керемет.
Үлкеннің сөзі бала үйренген сенсорлық тәжірибені түзетеді, оны
қорытады. «Бұл доп. Бұл дөңгелек, ол айналады, - дейді
тәрбиеші бір жасар балаға. Бала сөйлеуді үйренсе, оның
сезімдері жаңа сапаға ие болады: сөз жаңа сипатты оқшаулауға,
оны басқа тақырыптарда көруге көмектеседі. Баланың сөздігіне
түрлі белгілерді (қышқыл, тәтті, жылы, мөлдір, қызыл, жылтыр,
күңгірт және т.б.) енгізу, ең маңызды
ақыл-ой іс-әрекеті -
салыстыру қабілетін дамытуға көмектеседі. Объектілердің
атрибуттары мен қасиеттерінің ауызша белгілері олардың
сезімтал қабылдауына, ерекше айырмашылығына ықпал етеді.
Достарыңызбен бөлісу: 
