2.3 Социализм дағдарысының ұлғаюы жағдайындағы кеңестік
Қазақстанның сот, құқық және құқық қорғау жүйелерінің эволюциясы
Қазақ КСР-і құрылып, 1937 жылы Конституция қабылданғаннан кейін
одақтас республикалардың құқыққорғау, сот және құқықтық жүйелерінде
бірқатар өзгерістер болады. Олар үдетілген қарқынмен социализм құрып
жатқан кеңес қоғамындағы жалпы беталыспен байланысты болатын. В.И.
Ленин қаза болғаннан кейін билік басына социализм құрудың бағытын
өзгерткен И.В. Сталин және оның айналасындағылар келеді, осы кезеңнен
бастап ел «сталиндік даму жолымен» жүреді деп атап көрсетеді Ғ.З.Қожахметов
[83, б.38]. Жаңа үкімет құқыққорғау органдарының тағдырын бірден анықтап
қойған болатын. Олар қылмыстылықпен және құқықбұзушылықпен күресіп
қана қоймай, өздерінің саяси қарсыластарын және таптық жауларының бетін
қайтарып отыратын кремльдегі элитаның қолындағы мықты құрал болулары
керек болды.
Сондықтан, 1920 жылы құрылған ІІХК - Ішкі істер халық комиссариаты
[134], МҚК - Мемлекттік қауіпсіздік министрлігі, прокуратура, сот жүйелері
Кеңес мемлекетіндегі азаматтық қауіпсіздікті және саяси тұрақтылықты
қамтамасыз етуде өздерінің құқыққорғау қызметтерін атқарып қана қоймай,
сонымен қатар, сталиндік партия желісінің қарсыластарына жазалау шараларын
жүзеге асырады. Сонымен қатар, олар кеңес билігі жауларымен және
контрреволюциямен күрес жүргізуге байланысты үкіметтік және партиялық
шараларды негіздейтін нормативтік құжаттарда нақты көрсетілуі керек болған.
Жылдан жылға ішкі істер штаттары мен бюрократиялық аппарат ұлғайтылады
және ІІХК мен БМСБ-нің (Біріккен мемлекеттік саяси басқарма) біріктірілуі
болады. Бірінші кезекте, бұл мекемелердің басшылық лауазымына режимге
адал партия қызметкерлері тағайындалды.
ІІХК-ның қызметі КСРО прокуратурасы мен КСРО Бас Әскери
прокуратурасы тарапынан болатын бақылаудан тыс болады. Бұл мекемелердің
жетекшілері КСРО бас прокуроры А.Я. Вышинский мен әскери прокурор Н.С.
Розовскийлердің өздері осы репрессиялардың қатысушылары болған [135].
Олар ІІХК-нің сұратуы бойынша елдегі партия және мемлекеттік қайраткерлері
мен қарапайым азаматтарға қарсы ешбір дәлелдемелерсіз қолдан жасалған
95
айыптауларға қолдарын қойып отырған. Құқыққорғау органдарының
жетекшілері мен сталиндік реформаның өзге де орындаушылары Кеңес
мемлекетінің коммунизмге жетуі үшін таптық күрес үдей түсуі керек және осы
күресте алға қойылған мақсатқа жету үшін кез-келген тәсілдер мен шаралардың
рұқсат етілгені туралы Бас хатшының идеясын насихаттайды.
1936 жылғы Конституция КСРО-дағы социализм жеңісін жариялады, саяси
жүйеде өзгерістер болады, алайда, бұл өзгерістер демократияландыру жағына
емес, керісінше тоталитарлық режимнің нығаюы жағына қарай болған.
1936-1938 жылдары орын алған жаппай жазалау шаралары кезінде
Сталиннің жазалаушы мекемелеріне республикадағы құқыққорғау органдары
мен соттардың кәсіби құрамына ауыр зиян келтірген соттан тыс өкілеттіктер
беріледі. Репрессия мен соғыс үздік мамандарды алып кетсе де, олар Қазақстан
милиция органдарының қалыптасуына кедергі келтіре алмады, әрі олар
қалдырған іздестіру істеріндегі тәжірибелер болашақ ішкі істер органдарының
келесі ұрпақтарын әзірлеуде пайдаға жарайды.
Сонымен бірге, Кеңестік қоғам бір орында тұрып қалған жоқ, Қазақ КСР-
дегі милицияның құрылуы кезеңінде РКФСР ІІХК-нің Жарлығы бойынша
кадрларды жинақтау мүмкіндігі кеңейеді, бұрын 1920 жылы 10 маусымдағы
«Жұмысшы және шаруа милициясы жөніндегі Ережеге» сәйкес олар тек таптық
қағида бойынша жинақталғаны белгілі [136]. Соғыстан кейін ІІХК
органдарының құрамы майдангерлермен толықтырылады, бұл олардың
сапалық
құрамын
жақсартты.
Құқыққорғау
органдары
өздерінің
қылмыстылықпен күрестегі тәжірибелерін жетілдіріп отырды, біртіндеп
материалдық база пайда болып, олардың кәсіби даярлайтын оқу орындарының
саны артады.
Мысалы, осы уақыттарда милицияның Бас басқармасы милиция кадрлары
мен олардың командалық құрамын оқытуға арналған бағдарламалар және
ережелер мен штаттары құрылған болатын. Мұндай милиция басқармасының
жанындағы курстардың одақтас республикалар құрылғанға дейін Қазақстанда
болғанын атап өту керек. 20-жылдары РКФСР аумағында орта комқұрамын
дайындау бойынша 2 жылдық оқыту мерзімі болған 3 мектеп және милицияның
кіші комқұрамын дайындау бойынша 16 мектеп, және де әр губернияда
милицияның кіші комқұрамының жұмысшы мектебі қызмет еткен [137].
Алайда, Қазақстан сияқты басқа да автономиялық республикалары бар елдің
көлемін ескере отырып, құқыққорғау органдарына жұмысқа тәжірибесі жоқ
майдангерлер мен қара жұмысшылардың келуі бұл білім беру мекемелерінің
жеткіліксіз болғанын білдіреді.
Қазақ АКСР-де 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында заң
курстары пайда бола бастайды, мысалы Ш.В.Тлепина, Семей мен Ақтөбеде 40
адам, Алматыдағы алтыайлық курста – 60 адам оқығанын айтады [138]. Ғалым
өз сөзін жалғастыра келе, Қазақстандағы мемлекеттіліктің даму шамасына
қарай жоғары оқу орындарының құрыла бастағанын, мысалы, 1940 жылы
Алматыда Бүкілодақтық сырттай оқытатын заң институтының филиалы жұмыс
істегенін атап өтеді. Кейінірек БСЗИ Заң институттарының жанындағы сырттай
96
бөлім болып қайта құрылады [138, б.48]. 1938 жылдан бастап Алматы заң
институты 4 жылдық білім беру мерзімімен жұмысын бастайды. Соғыс
жылдарының басында Қазақстанға көшірілген 22 жоғары оқу орнының 12
Алматыға жіберілген болатын. 1941 жылы ҚазКСР ӘХК жанындағы бірінші
Мемлекеттік заң институты құрылды [138, б.71].
Ш.Тлепина Қазақстанда соғыс кезеңінде жас қазақстандық заңгерлерге
өздерінің білімдерін берген С.В. Юшков, С.М. Гофман, С.Л Фукс сияқты
атақты ғалымдардың жұмыс жасағанын айтады [138, б.80-81]. 1943 жылы ЖОО
Ресейге кері көшірілгеннен кейін қазақстандық жоғары оқу орындары қайта
құрыла бастайды, сонымен қатар кейбір институтаттарды жабу және кейбірін
ірі білім беру мекемелеріне қосу туралы шешім қабылданады. Осы кезде, 1954
жылы сол кездегі Алматы заң институтының директоры С.З. Зиманов заң
кадрларын даярлау үшін мамандандырылған мекеме ретіндегі Заң институтын
сақтап қалу туралы өтініш хат жібереді. Алайда, 1955 жылы КСРО Министрлер
Кеңесінің 25 мамырдағы Қаулысымен Алматы заң институты заң факультеті
ретінде С.М. Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің құрамына
кіргізіледі. 1955 жылы 26 шілдеде заң факультетінің бірінші деканы С.З.
Зиманов болғанын атап өткен жөн [138, б.89].
Ресей федерациясының қағидасы бойынша құрылған Қазақ КСР ІІМ
жүйесін қарастыруға оралайық, онда қылмыстық іздестіру бөлімшелері,
участкелік және бекеттік қызметкерлер жеке бөліне бастайды. ҚазКСР ІІХК Бас
басқармасында Жалпыодақтық нормативтік актілерге сәйкес шендер, айрықша
белгілер, материалдық техникалық жабдықтау, саптық жарғылар енгізіледі
және де «Милицияның міндеттері жөніндегі» арнайы Циркуляр болады [137,
б.123]. Яғни, қазақстандық милиция нұсқаулықтарды, жарғылар мен
қаулыларды орындау арқылы біртіндеп жалпыодақтық арнаға енеді және
жартылай әскери мекемеге айнала бастайды.
Әрине, бұл мекемелердің тәжірибесі аз болды, оған қоса репрессия мен
соғыс ішкі істер органдарының қарқынды даму процесін тежеді, алайда
қылмыстылықпен күрес халық милициясының басты қағидасы және мақсаты
ретінде сол уақыттағы кез-келген саяси жағдайда жүзеге асырылды.
Ұлы Отан соғысынан кейін Қазақ КСР-де 16 облыстық, 3 қалалық және 2
аудандық милиция басқармалары болғанын айта кеткен жөн. Н.А.Биекенов
1948 жылдан бастап облыс және аудан орталықтарында республикадағы
қылмыстылықпен күресу үшін маңызды болған тергеу аппараттарының құрыла
бастағанын айтады. 1953 жылға дейін Ішкі Істер Министрлігі мен Мемлекеттік
Қауіпсіздік Министрлігін Л.П. Берия басқарып келген [139]. Тек, Сталиннің
өлімі мен Бери сияқты қатыгез тұлғалар саяси аренадан кеткенде ғана
ырықтандыру режимі милиция органдарына тарай бастаған [139, б.26].
Біз, Н.Биекеновтың ҚазКСР ішкі істер органдары Қазақстан тәуелсіздігін
алғанға дейін өзінің дамуының үш кезеңінен өтті деген пікірімен келісеміз.
Бірінші кезең Сталиннің жеке басқа табынушылығы әшкереленуімен және
КСРО ІІМ және КСРО МҚК қызметтерін бөлумен байланысты, бұл оқиғалар
1953-1954 жж. болады.
97
Ішкі істер органдары эволюциясының келесі кезеңі 1956-1960 жылдарға
сай келеді, осы жылдары ішкі істер органдарының Үкімет пен жергілікті
жердегі Кеңестерге қос бағыныштылығы қалпына келтіріледі.
Және, ең соңында, үшінші кезек КСРО Ішкі істер Министрлігі толық
жойылған кездегі Н.С.Хрущев билік еткен тұсқа сай келеді [139, б.26]. КСРО
мемлекетінің Басшысы Н.С.Хрущевтың ойынша, қылмыстылықпен күрес және
кеңес азаматтарының саналық деңгейінің жоғары болуына байланысты, халық
өзі дербес түрде, құқыққорғау мекемелерінің көп мөлшерінсіз қылмыстылықты
ауыздықтай алады. Бұдан басқа, ол теріс құбылыс Кеңес мемлекетіне емес, ол
тек буржуаздық мемлекеттер үшін тән болып табылды.
Осыған байланысты 1959 жылы 2 наурызда «Елдегі қоғамдық тәртіпті
қорғауға еңбекшілердің қатысу туралы» деп аталған арнайы Қаулы
қабылданады [140].
КСРО сияқты елде кез-келген партиялық-мемлекеттік органдардың
шешімдері жылдам қабылданып, бұл мәселелер қанша күрделі болса да сол
мезетте орындалып жатты. Пролетарлық мемлекеттің идеологиялық машинасы
кіршіксіз жұмыс істегені сонша, қысқа мерзім ішінде әр азамат қаулы және
партия шешімдері туралы біліп отырды және енгізіліп жатқан жаңартуларға оң
көзбен қараулары тиіс болды. Бүкіл Кеңес Одағы бойынша негізінен ірі
кәсіпорындар, фабрикалар және зауыттар мен жоғары оқу орындарында және
т.б. жерлерде сол ұйымдардың басшылары, партия немесе кәсіподақ
қайраткерлері жетекшілік еткен еркін халық жасақтары, үй комитеттері,
жолдастық соттар белсенді құрыла бастады. Осылай, ресей ғалымы С.Н.
Грошевтің мәліметтері бойынша, 1962 жылы РКФСР-дегі ЕХЖ-ға шамалы
уақыт ішінде 130 халық жасақтары арқылы 4 млн. адам кірген [141].
1960 жылы Бүкілодақтық Ішкі Істер Министрлігі таратылып, өкілеттіктері
ұлттық республикалардың ІІМ-не берілген болатын. С.Н. Грошевтың
айтуынша, бұл Жарлық кеңес халқына бұрын іс жүзінде елді басқарып келген
ішкі істер органдарының бұдан былай ел өміріне араласа алмайтынын көрсету
арқылы кемсіту сияқты саяси мақсатты көздеген [141, б.80].
Р.С. Мулукаев және өзге ресей ғалымдары бұл қылмыстылықпен күресудің
республикааралық бүкілодақтық жүйесін босаңсытқан қате шешім болғанын
айтады. Нәтижесінде, тәжірибе алмасу және құқықбұзушылықты ашу үшін
ғылым мен білімнің жаңа жетістіктерін пайдалану бұзылады [142].
Расында, осы кезде елдегі криминогендік ахуал өршіп кеткен болатын,
органдардан үздік кәсіби кадрлар кете бастайды, одақтас республикалардың
ішкі істер Министрліктерінде репрессия жылдары жойылған техникалар,
құзыретті мамандар мен тәжірибелер жетіспей жатты. Н.С. Хрущев жетекшілік
еткен кеңес басшылығының құқыққорғау органдарына азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзуда асыра сілтеушілік болмау үшін
қоғамдық бақылау жасай отырып, көмек көрсетуде жасаған ұмтылыстарының
пайдалы жақтары мен келешегі бар идеялар да болды. Азаматтар қоғамдағы
құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуде жәрдемдесті, алайда, арнайы оқытылған
98
қарулы милиция бөлімшелерінсіз соғыстан кейін кең ауқым алған
қылмыстылықпен күресу мүмкін емес болатын.
Дәстүрлі демократиясы бар елдердегі халықтардың кез-келген болып
жатқан тәртіпсіздіктер, мысалы, көршілердің ұрсысуы, маңайларында тұратын
күдікті адамдар тұлғалар туралы және т.б. жөнінде полицияға хабарлау міндеті
біз үшін үйреншікті емес. Бұл елдердегі азаматтар және олардың тұрғындары
бала кезінен бастап адамдарға, жануарларға және қоршаған орта мен
экологияға қатысты құқықбұзушылықтарға төзімсіздікке тәрбиеленетінін атап
өту керек. Өкінішке орай, қазақстан халқы мұндай құқықтық мәдениет пен
құқықтық сана деңгейіне әлі жете берген жоқ, ал бұл біздің қоғамды Еуропалық
мемлекеттерден айтарлықтай өзгешелендіріп тұрады.
Біздің көзқарасымызша, құқық қорғау органдарына көмек көрсету,
алдымен біздің азаматтық парызымыз және қасиетті міндетіміз деген түсінікті
отбасындағы тәрбиемен сіңіре отырып, кейін оны мектепке дейінгі
мекемелерде, мектепте, жоғарғы оқу орындарында бекіткен жағдайда ғана
біздің қоғамымыздағы кеңес уақытынан бері келе жатқан «тоқылдақтық» деген
жалған қағидалардан арыла аламыз.
Мемлекет көпқабатты әлеуметтік құбылыс болғандықтан оның
қылмыстылықты қоғамның қолына беруі, біздің ойымызша, теріс әсер еткен.
Сталин өлгеннен кейін жүздеген мың қылмыстық элементтерге кешірім
жасалады, криминалдық элементтердің айналымында олжаға түскен қару-
жарақтың саны шексіз болды, ал солармен тек дружиналармен және қоғам
күштерімен күресу қате шешім болып табылғаны белгілі. Бұл жерде кезінде
Ленин және оның серіктестері патша полициясы мен Уақытша үкіметтің ішкі
істер органдарын таратып жіберіп, сол кездегі қылмыстылықпен құрамына
жұмысшылар және қызылгвардиялықтар кірген халық милициясының қолымен
қарсы күреспекші болған 1917-1918 жылдардағы тарихы қайталанды. Бірақ,
ақыры соңында, кеңес үкіметі адыңғы Ресей патшалығында болған
құқыққорғау органдарының үлгісі бойынша ескі білікті кадрларды жұмысқа
тарта отырып, мамандандырылған милиция бөлімшелерін құруға мәжбүр
болады.
Н.С. Хрущев КСРО ОК Бас Хатшысы лауазымынан түсірілгеннен кейін
1964 жылы елде Жалпыодақтық құқыққорғау органдары қалпына келтіріледі.
1966 жылы КСРО-ның қоғамдық тәртіпті қорғау Министрлігі құрылады. Н.А.
Биекенов атап өткендей, бұл біріншіден, бүкіл Кеңес Одағы шеңберіндегі
қылмыстылықпен күресуді күшейте түсті және қылмысты ашу бойынша
милиция қызметінің жетілдірілуіне ықпал етеді. ІІМ бұрынғыдай
қосбағыныштылықта болады. Қазақстанда осы кезеңде 45 жаңа аудандық
милиция бөлімдері құрылады, жалпы республика бойынша олардың саны 215
жетеді [139, б.27].
Мемлекет осы кезеңде ІІМ-нің материалдық-техникалық базасының
нығаюына мол қаржы бөледі, атап айтсақ, қаруландыруға, сараптама
мекемелерін құру, нысанды киіммен, көлік құралдарымен қамтамасыз ету және
99
т.б. Еркін халық дружиналары, штаттан тыс қызметкерлер де құқықтық тәртіп
органдарына көмек көрсетеді.
1962 жылдың 26 қыркүйегіндегі КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының
Жарлығымен жыл сайынғы мереке – кеңес милициясының Күнінің бекітілуі
маңызды оқиғалардың бірі болып табылды [143]. Бұл күні істелген
жұмыстардың қорытындысы жасалды, ерекше көзге түскен қызметкерлер
ордендермен және медальдармен марапатталып, шендерін алып, қызмет
бойынша көтеріліп жатты. Кеңес үкіметі милициясыз және құзыретті
құқыққорғау мекемелерінсіз халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету және
қылмыстылықпен күресу мүмкін емес екендігін ұғынды, ал қоғамға, ішкі істер
органдарын қолда бар құралмен, яғни қылмыскер туралы, дайындалып жатқан
немесе жасалып жатқан қылмыс жайында ақпарат беру арқылы құқыққорғау
органдарына көмектесу міндеттері жүктеледі.
Сол уақыттарда Компартияның ресми деректері бойынша Кеңестер елінде
нашақорлық, жезөкшелік және ұйымдасқан қылмыстылық болмаған, мұндай
құбылыстар КСРО мен оның одақтас республикаларында емес, шіри бастаған
капитализм елдеріне тән болған. Нақтысында, бұл құбылыстардың барлығын
партия органдары жасырып келген.
Мемлекет осы кезеңнен бастап милицияның абыройы мен беделін халық
алдында көтере бастады. 1968 жылы қарашада Жоғарғы Кеңес Жарлығымен
милиция органдарына олардың бұрынғы – КСРО ІІМ атауы қайтарылған
болатын. Қазақстанда дербес – Қылмыстық іздестіру, СМТКБ (ОБХСС) –
социалистік меншікті тонаумен күрес бөлімі, МАИ – мемлекеттік
автоинспекция басқармалары құрылған болатын [139, б.28].
Милиция органдарының қалыптасуымен бірге Қазақстанның сот және
құқықтық жүйелерінің қалыптасуы жүреді. Егер тарихты еске алсақ, 1924
жылғы Конституциямен КСР Одағының құзіретіне сот ісін жүргізудің
негіздерін бекіту жатқызылған. Осыған байланысты, 1924 жылдың 29
қазанында елдің сот органдарының қызметі мен біртұтас құрылуы бастамасын
бекіткен сот ісі негіздері шығады [144]. Олар Қазақстандағы кеңестік соттарды
ары қарай ұйымдастырудың негізі болады.
КСРО ХКК және ОАК-нің 1931 жылғы 3 мамырдағы қаулысына сәйкес
бұрынғы арбитраж соттары жойылып олардың орнына КСРО МК, одақтас
республикаладың, өлкелік және облыстық атқару комитеттерінің жанынан
Мемлекеттік арбитраж құрылған болатын [145].
Сот жүйесінің басты қағидаттары болып судьялардың сайлануы,
алқалылық, жариялылық табылды және алғашқы уақытта сот төрелігі тек
еңбекшілермен ғана жүзеге асырылды, яғни сотта міндетті түрде халық
заседателі болуы керек болды. Кейін, 1936 жылғы Конституцияда бұл
қағидалар нақтыланып, «Сот және прокуратура» деген 9 Тарауында халық
соттары жалпыға бірдей, тең, тікелей сайлау құқығымен жасырын дауыс беру
арқылы 5 жылға сайланатыны бекітілді [146].
Соғысқа дейінгі 1938 жылы елдің аумағында КСР Одағының соттары және
одақтас республикалардың соттары болып бөлінген біртұтас сот жүйесі
100
бекітілген «КСР Одағы, одақтық және автономиялық республикалардың сот
құрылысы туралы» Заңы шығады. Осылай, мысалы, КСРО Жоғарғы соты,
әскери трибуналдар, темір жол және су көлігінің желілік соттары бірінші
санатқа жатқызылды. Одақтас республикалардың сот құрылысы одақтас және
автономиялық республикалардың Жоғарғы соттарынан, өлкелік, облыстық
және халық соттарынан тұрды [146, б.30].
30-40-жылдары қоғамдағы әділдікті орнату үшін большевиктермен
құрылған сот жүйесі репрессия және жаппай таптық жауларды құрту
жағдайында өзінің толық қарама-қайшылығына айналды. Қолданыстағы сот
жүйесі «халық жауларына» қысқа мерзім ішінде сот үкімін шығаруда тиімсіз
болады, сондықтан КСРО-да елдің ұлттық қауіпсіздігіне қатысты ерекше
маңызды істерді қарайтын «Үштік», «Екілік» және «Ерекше кеңестер»
құрылған болатын. Солай, мысалы, И.Рашковец «Екіліктердің» РКФСР-дің
1937 жылдың 11 тамызындағы Бұйрығына сәйкес келу жолымен құрылатынын
айтады. Оның құрамына республиканың Ішкі істер халық комиссары және өлке
немесе облыстың ІІХК бастығы кірді. «Үштікке» облыстық партия комитетінің
Хатшысы, республиканың Ішкі істер халық комиссариатының жетекшісі және
Бас прокурор кірді [147].
Істі қарау жабық түрде, қорғаушысыз жүзеге асырылды және үкім тез
арада орындалды. Осының нәтижесінде, Кеңес Одағының және Қазақстанның
сот жүйелері қиын дағдарысты басынан өткерді, өйткені сот функциялары
атқарушы құрылымның қолына өткен болатын.
Кейінірек, «Екіліктер» мен «Үштіктер» 1938 жылы таратылады, тек ІІХК
жанындағы «Ерекше кеңес» 1953 жылға дейін әрекет етеді [147, б.314].
«Жылымық» кезеңінде КСРО-ның Жоғарғы Кеңесі 1957 жылдың
ақпанында Қазақстан сот ісін ары қарай дамыту үшін маңызды шешім «Одақтас
республикалардың басқаруына сот құрылымын беру, азаматтық, қылмыстық
істер және процессуалды кодекстерді қабылдауы туралы» Заңды қабылдайды
[133, б.205].
Бұл заңның қабылдануы әрине, Одақ пен республиканың өкілеттіктерін
ажыратуға мүмкіндік берді, дегенмен, республикаларға КСР Одағы бекіткен
жалпы қағидаттар шегіндегі кейбір заң салаларына өзгерістер енгізуге құқықтар
берген болатын. Өзінің алдыңғы даму кезеңімен салыстырғанда, Қазақстан бұл
жолғы заңнамаларында өзінің тарихи мәдени ерекшеліктерін көрсете алды.
Және де осы кезеңнің ең бір маңызды оқиғасы ол соттың өзінің азаматтарының
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуімен айналысып, қоғамдағы өз
орнын ала бастауы болды. Бұл режимнің ырықтандырылуындағы және
сталиндік тоталитарлық жүйеден ауытқудағы бірінші басты қадам болды.
Польша халық республикасында 1952 жылы Конституция қабылданғаннан
кейін, Кеңес Одағының үлгісі бойынша сот жүйесі саласында реформалар
жүзеге асырыла бастағанын айта кету керек. Бұған дейін, 1950 жылғы 20
шілдедегі «Жалпы соттардың сот құрылысының өзгеруі жөніндегі» Заңы
белгілі бір рөлді атқарғаны белгілі. Конституциядағы негізгі ереже бойынша
судья лауазымына 25 жасқа толған, мінсіз абыройы, заң білімі бар, 2 жылдық
101
жұмыс өтіліне ие, ауызша емтихан тапсырған және судьяның көмекшісі болып
бір жыл жұмыс атқарған азамат сайлана алды. Сот өндірісі әрекет қабілетті
азаматтар 2 жыл мерзімге сайлаған халық заседателдерінің қатысуымен жүзеге
асырылды [148]. Бір ерекшелігі, Польшада сот жүйесі 3 сатылы болды:
Жоғарғы сот, облыстық (воеводтық) соттар және уездік (понятовск) соттар,
соңғысында кәмелетке томағандардың істері жөніндегі сұрақтар қарала алды
[148, б.172].
Егер Қазақ КСР-дегі оқиғаларға оралатын болсақ, 1957 жылдың
наурызында республиканың Жоғарғы Кеңесімен ҚазКСР-дің Негізгі Заңына
республиканың басқаруына сот құрылысы туралы заңнама, азаматтық және
қылмыстық кодекстер қабылдау жөнінде өзгерістер енгізілген болатын.
КСРО Жоғарғы сотының құрамына демократиялық мемлекеттің белгісі
ретінде одақтас республикалардың Жоғарғы соттарының төрағалары енгізілген
болатын. Осындай демократиялық қайта құрылымдардың нәтижесінде, 1958
жылы Қазақстанда Қазақ КСР сот құрылысы туралы Заңдар әрекет ете
бастайды [133, б.206].
1959 жылы қабылданған ҚазКСР ҚК және ҚПК КСР одағы мен одақтас
республикалардың қылмыстық заңнамасының негіздеріне және 1958 жылғы 25
желтоқсандағы Қылмыстық сот өндірісінің негіздеріне сәйкес келгенін, және де
тоталитаризмнен демократияға көшуге ұмтылып отырған қоғамның басты
қағидаттарын растағанын айту керек. Бұл ашықтық, жариялылық, жеке басқа
қол сұқпаушылық, сот төрелігін тек соттың жүзеге асыруы, айыпталушының
қорғалу құқығын қамтамасыз ету, сот ісі жүргізілетін тіл, судьяға, прокурор
немесе басқа да процеске қатысушыларға қарсылық білдіру мүмкіндігі,
қылмыстық сот ісін жүргізудегі прокурорлық қадағалау сияқты қағидалар [149].
Осы негіз қалаушы қағидаттар соғыстан кейін кеңес ғалымдарымен белсенді
дайындалған Қылмыстық және Қылмыстық процессуалдық құқықтың
негіздеріне алынды. Кеңестік қылмыстық және қылмыстық процессуалдық
құқық туралы толық бір мектеп негізін қалаған М.С. Строгович, М.А. Чельцов,
Т.Н. Добровольская, Н.Н. Полянский, М.Л. Якуб, П.С. Элькинд және басқа да
ғалымдар үлкен рөл атқарды [150].
Азаматтық сот өндірісі мәселелерін шешуде М.Г. Авдюков, А.А.
Добровольский, Р.Е. Гукасян, П.Ф. Елисейкин, Д.М. Чечот, И.А. Жеруолис
сияқты ғалымдар үлкен үлес қосқан [150, б.138].
Құқықтың басқа да салаларының дамуына үлес қосқан ғалымдарды атамай
кетуге болмас, олар мысалы, Р.С. Белкин – криминалистика туралы ғылым, Т.А.
Маркелов, С.Г. Новиков – сот өндірісіндегі прокуратураның орны және
прокурорлық қадағалау, мемлекет және құқық теоретиктері – Л.С. Явич, А.И.
Королев, Д.А. Киримов, В.П. Казимирчюк және басқалар [151]. Олар одақтас
республикалар, соның ішінде Қазақстандағы ғалымдарды дайындауда үлкен
рөл атқарды. Бүгінгі күні Одақ болмаса да біздің екінші, үшінші ұрпақтар
арасындағы ғылыми қатынас әлі де жалғасуда. Бұл ғылымда шекара
болмайтынын және біздің алдымыздағы ғалымдарымыз жасап кеткен ерекше
102
құндылықтарды сақтау қалу үшін оның саясаттан тыс болуы керектігін
білдіреді.
ҚазКСР-дегі қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық құқықтың
дамуы барысында құқықтың өзге салалары-азаматтық, еңбек, колхоз, жер
құқықтары дами бастайды. Мысалы, азаматтық және азаматтық-процессуалдық
кодекс республиканың ЖК 1963 жылы 28 желтоқсанында қабылданған
болатын. 1969 жылы 6 тамызда Қазақ КСР-нің неке және отбасы Кодексі
қабылданады, 1971-1972 жылдары Жер және Су кодекстері, кейінірек, 1972
жылы 21 маусымда Қаз КСР ЖК Еңбек туралы заңдар кодексін қабылдайды.
1976 жылы 4 тамызда Жер қойнау туралы Кодекс қабылданады, 1978 жылы
орман кодексі бекітіледі. Біздің республикамыздың аумағында орналасқан 14
мың тарихи, археология және мәдениет ескерткіштерін қамтыған мәдени
мұрамызды, солардың ішінде үлкен танымалдылыққа ие болған Қожа Ахмет
Яссауй, Айша Бибі, Жошы Хан мовзолейлерін сақтап қалу үшін 1978 жылы
«Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау және пайдалану жөнінде» Заң
қабылданған болатын [133, б.219]. Бұл нормативтік акт осы баға жетпес
мәдениет ескерткіштеріне мемлекеттік қорғауды, есеп жүргізуді, бақылау мен
пайдалануды қамтамасыз етуі керек болды. 1983 жылы республикада тұрғын үй
кодексі бекітілген болатын [133, б.221].
Кері қайта отырып, республикада 1977 жылғы КСРО Конституциясының
негізінде жаңа Конституция қабылдауға дайындық жүріп жатқанын айта кету
керек. Нәтижесінде, 1978 жылдың 20 сәуірінде Қаз КСР ЖК VII сессиясында
Қаз КСР-дің Конституциясы қабылданған болатын [133, б.222]. Бұл Заң
дамыған, кемелденген социализмнің Конституциясы ретінде аталады.
Конституцияның басты бағыты социалистік демократияны кеңейту және
тереңдету, мемлекетті басқаруға азаматтардың кеңінен қатысуы болды [152].
Кеңес одағы және одақтас республикаларда болған процестер Варшава
келісімі елдерін, атап айтсақ, Польша Халық республикасын айналып өтпей
кетпегенін атап өту керек. Мысалы, 1969 жылы Польшада 1932 жылғы
Қылмыстық кодекстің орнына жаңа қылмыстық Кодекс қабылданады. Оның
басты ерекшелігі болып ұсақ құқықбұзушылықтарға бас бостандығын
айырумен байланысты емес жұмсағырақ жаза қарастырылуы, қылмыстық
атқару жүйесінің колониясына жабылмауы табылды. Яғни, құқықбұзушы
бостандықта өмір сүріп, өндірісте жұмыс істей алды, алайда, оның белгіленген
мерзім аяқталғанша тиісті аумақтан кетпеу міндеті полиция органдарының
толық бақылауында болды. Тапқан еңбек ақысы сотпен бекітілген ақшалай
айыппұлдарын өтеуге кетіп отырған [153]. Бұдан басқа, сотталушы сот
үкімімен айына 20-50 сағат көлемінде өтеусіз қоғамдық жұмыстарға тартылуы
мүмкін болған [153, б.205].
1974 жылы 26 маусымда Польшада Еңбек кодексі қабылданады. Жұмыс
беруші мен жұмысшының арасындағы даулы еңбек қатынастары, және де еңбек
қатынастарымен байланысты өзге де сұрақтар бойынша шағымдар арнайы
соттармен қарастырылды. Польшада олардың саны 17 болды, олар аймақтар
бойынша біркелкі орналастырылды және 1974 жылғы 24 желтоқсандағы
103
«Еңбек ісі және әлеуметтік сақтандыру жөніндегі аймақтық соттар туралы»
Заңына сәйкес әрекет етеді [154].
«Хрущев жылымығы» және КСРО мемлекет Басшыларының қоғамды
қылмыстылық пен құқықбұзушылыққа қарсы күрес жүргізуге ұйымдастырмақ
болған кезеңдерде қоғамдық институттар ішінде КСРО ыдырағанға дейін
Жолдастық соттардың әрекет еткен айта кету керек. Бұл институт 30-жылдары
пайда болды, ол сот өндірісіне қатысқан халық заседательдері сияқты таптық,
моральдық-этикалық және адамгершілік көзқарас тұрғысынан үкімдер мен
шешімдер қабылдауда үлкен рөл атқарды. Олар кеңестік Қазақстанның барлық
елді мекендерінде құрылды.
Мысалы, М.Сапарғалиев, ҚазКСР ҚК-де бірінші рет жасалынған бірқатар
құқықбұзушылықтардың қоғамдық ықпал ету шараларына жататыны нақты
көрсетілгенін, екіншіден, республиканың ҚК-нің бірқатар баптарында егер
қоғамдық және әкімшілік ықпал ету шаралары жеткіліксіз болса, қылмыстық
жауапкершілік қарастырылғанын атап өткен. Және де, үшіншіден, ҚазКСР ҚК-
нің бірқатар баптарында белгілі бір құқықбұзушылықтардың Жолдастық
соттардың қарауына берілу мүмкіндігі тікелей көрсетілген [155].
ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1960 жылғы 30 тамыздағы
Жарлығымен кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда, елді мекендерде және
ауылдарда құрылатын республикадағы барлық жолдастық соттар үшін
бірыңғай заң болып табылған Жолдастық соттар туралы Ереже шығады [155,
б.436].
Бұдан кейін, билік органдары жолдастық соттардың өкілеттіктерін
кеңейткен бірқатар нормативтік актілер қабылдайды. Жолдастық сот қарастыра
алатын құқықбұзушылықтардың шеңбері кеңейіп, халық соттарының
құзыретінде болған ұсақ істер де солардың қарауына өтеді. Заң шығарушының
ойынша, осылай халық соттары ұсақ азаматтық және қылмыстық істерден
жеңілдетіледі, ал жолдастық соттар мен қоғам болса ұсақ даулар мен
құқықбұзушылықтарды шешуде көмектеседі. Құқықбұзушыға қоғам тарапынан
ықпал ету және оны қайта тәрбиелеу басты болып табылды.
М.Сапарғалиев ҚазКСР-де толық емес мәліметтер бойынша 1960 жылы
11 740 жолдастық соттар болғанын айтады. 1964 жылғы 8 мамырдағы «Правда»
газеті Қазақ КСР жолдастық соттарының 5 987 істі қарағаны жайында жазған
[155, б.437].
Құқыққорғау органдарының дамуы мен эволюциясы жайында айта
отырып, КСРО және ҚазКСР прокуратуралары жөнінде бірнеше сөз айтпай
кете алмаймыз. Өз кезінде, Кеңестер мемлекетінің негізін қалаушы
В.И.Лениннің кеңес прокуратурасын құрудағы қағидаттық бастамаларының
жүзеге асырылуы сталиндік тоталитарлық режим жағдайында мүмкін емес еді,
өйткені билік диктатор Сталин мен оның серіктестерінің қолында болған.
Құқыққорғау органдарындағы негігі орындар, халық шаруашылығы
құрылымдары, кәсіпорындар, колхоздар мен совхоздарды ІІХК органдары
бақылап отырған. Оның соттан тыс өкілеттігінің болғаны және Бас Хатшының
шешімі бойынша әрекет еткені айтылған болатын. Сондықтан, прокуратураның
104
елдегі заңдылықтың сақталуына жоғарғы қадағалауды жүзеге асырудағы
қызметтері іс жүзінде жоққа шығарылды, өйткені ІІХК-на олардың қолы
жетпеді. Әйтсе де прокурор қылмыстық іс басталған сәттен бастап, оның
аяқталғанынша қадағалауды жүзеге асыруға, сұрау алу кезінде қатысуға,
күдіктілерді қорғаушылармен, оның тергеу изоляторында және жазасын өтеу
орындары – колониялар мен түрмелерде ұсталуының тиісті жағдайын
қамтамасыз етуге тиісті болатын.
Елде 30-жылдардың соңында жаппай қуғын сүргін басталған кезде
көптеген прокуратура жұмысшылары кінәлі тұлғаларды ұстау және қамауға алу
туралы құжаттарға қолдарын қоюдан бас тартады, жоғары тұрған билік
органдарына, Бас прокуратураға, КСРО Жоғарғы Кеңесіне және тіпті Сталинге
мәлімдемелер мен баянаттар жазады. Мұндай саяси қарсыластарды жылдам
құртуға кедергі келтірген «жарамсыз» прокуратура қызметкерлері өздері
репрессия машинасының құрбандарына айналады. Әйтсе де олардың арасында
өздерінің отбасыларын, өмірін сақтап қалу үшін тоталитарлық режимнің
шарттарын мәжбүрлі қабылдаған тұлғалар да болған.
Прокуратура Қазақ КСР-нің құқыққорғау жүйесінде маңызды рөл ойнады.
Алғашында ол Әділет Халкоматының құрамында болғаны белгілі. Әділет
Халық комиссары прокурордың қызметтерін атқара беретін, алайда, 1928
жылдың 27-тамызындағы «РКФСР сотқұрылысы туралы Ереженің 60-бабын
өзгерту жөніндегі» РКФСР ХКК және БРАК (Бүкіл ресейлік атқару комитеті)
Қаулысына сәйкес әділет халық комиссары мен республика прокурорының
лауазымдарын бір тұлғаның атқаруына тыйым салынады. Осы сәттен бастап
прокурордың функциялары әділет халық комиссарының орынбасарына
берілген болатын [156].
Біртіндеп, елдің және одақтас республикалардың прокуратура органдары
қалыптаса бастайды. Осылай, 1933 жылы 17-желтоқсанда «КСРО
прокуратурасын құру жөнінде» КСРО ХКК және ОАК қаулысы шығып, «КСРО
Прокуратурасы жөніндегі Ереже» бекітіледі [157]. Осы уақыттан бастап бұл
органның заңдылық пен құқықтық тәртіптің сақталуы жолындағы күрес
жүргізуінің негізгі міндеттері анықталған болатын.
1936 жылы Қазақ КСР-і құрылғаннан кейін тұңғыш прокурор Есқараев
С.Е. Қазақстандағы әділет Халкоматы мен прокуратураны бөлу туралы бұйрық
шығарады. Әрі, автономиялық және одақтас республикалардың прокурорлары
өздерінің жұмыстары бойынша КСРО прокурорына тікелей бағыныстылықта
болды [156, б.105]. Яғни, прокуратура органдарының бір орталыққа
бағындырылуы 1936 жылы Конституцияның қабылдануымен аяқталған
болатын.
Ұлы Отан соғысы жылдары кезеңінде Қазақстан прокуратурасы
органдарынан соғыстың басталуынан 1942 жылға дейінгі аралықта 885
жұмысшылар құрамының жартысына жуығы 45%-ы майданға аттанады. Соғыс
уақыты жағдайында прокуратура жеделдетілген курстарды өткен соғыстан
қайтып келген майдангерлер мен әйелдерді жұмысқа тартуға мәжбүр болады
[156, б.107]. Соғыс уақытындағы прокуратура органдарының басты міндеттері
105
құқықбұзушылықтармен және майданға арналған тауарлар мен азық-түліктер
ұрлығымен күрес жүргізу болатын және де прокурорлық жұмысшылар
қылмыстық және қоғамдық қылмыстармен күрес жүргізу, заңдылық пен
құқықтық тәртіптің сақталуын қадағалау бойынша жұмыстар жүргізді.
2 сыныпты Мемлекеттік әділет кеңесшісі, профессор М.Ю. Рагинский
майдандағы және тылдағы сияқты елде де қатаң және темірдей тәртіп орнату
қажет болғанын атап өтеді [158].
Құқыққорғау органдарының қандай жағдайда жұмыс жасап жатқанын
көрген КСРО Бас Прокуроры үкіметке олардың еңбекақыларын көтеру,
материалдық қамсыздандыру және де кадрлық құрамды толықтыру бойынша
өтініш білдіреді. Бұдан басқа, КСРО ЖК Президиумы 1955 жылы 4 мамырда
бұл органның қызметі үшін негізі болған «КСРО прокурорлық қадағалауы
туралы Ережені» бекітеді [159]. Онда прокуратураның міндеттері, олардың өзге
құқықтық тәртіп органдарының ішіндегі орны, функциялары және жұмыс
әрекетіндегі құзіреттері айтылған. Бұл өз кезегінде Қазақ КСР прокуратурасын
дербес құқыққорғау мекемесі ретінде бекітті.
Осы уақытта 1950 жылы 20 шілдеде Польшада да қағидалары 1952 жылғы
Конституцияда бекітілген прокуратура туралы Заң қабылданғанын атап өту
керек. Польша прокуратурасының қызметі КСРО үлгісі бойынша билік және
басқару органдарының және де жергілікті органдар мен олардың
азаматтарының заңдарды дұрыс сақтауына қадағалау жүргізуді белгілейді. Бұл
нормативтік акті пайда болғанға дейін Әділет министрлігінің құрамында болған
Польша прокуратурасы тек соттағы айыптау функциясын жүзеге асырып
келген, ал осы сәттен бастап ол республикадағы Бас прокурор басқаруындағы
дербес мекемеге айналады [148, б.179].
1978 жылғы ҚазКСР Конституциясы қабылданғанға дейін Ресей
федерациясы және өзге де одақтас республикалардың қатысуымен Қазақ КСР
жоғарғы оқу орындарында құқыққорғау органдарында жұмыс жасау үшін үлкен
көлемде білікті заңгерлер оқытылған болатын. Мысалы, 1955 жылы С.М. Киров
атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің заң факультетінде білім алып
жатқан студенттердің саны 415 адамды құраған [138, б.91], ал 1972 жылы
Қарағанды мемлекеттік университетінде заң факультеті ашылады. Бұл жоғарғы
оқу орындары тек құқыққорғау мекемелеріне тәжірибе мамандарын дайындап
қана қоймай, ол солармен бірге уақыт өте келе қазақстандық заң ғылымының
патриархтарына айналған оқытушы кадрларды әзірлегенін айта кету керек.
1977 жылғы КСРО Конституциясының прокуратураға арналған 164-168
баптарында Бас прокурор басшылық еткен осы мекеменің мақсаттары мен
міндеттері атап өтілген [160].
Одақтас республикалардың Конституцияларында да прокуратура
органдарының барлық мемлекеттік басқару, қоғамдық мекемлер және елдегі
азаматтардың заңдарды дұрыс орындауларына бағытталған құқықтары
анықталған болатын.
1979 жылдың 30 қарашасында КСРО Жоғарғы Кеңесімен «КСРО
прокуратурасы жөнінде» Заң қабылданады [161], бұл заң бойынша
106
прокуратураның қылмыстылықпен күрес, мемлекеттік және кеңестік
ұйымдарды, қоғамдық мекемелер мен азаматтарды қатаң бақылауға алу
бойынша функциялары нығая түседі. Прокуратура ішкі істер тергеу
органдарына қадағалауды жүзеге асырған, сотталғандардың жағдайын білу
мақсатында бас бостандығынан айыру орындарын тексерген, сот істерін
шешуде мемлекет өкілі ретінде сот отырыстарында белсенді қатысқан.
Мысалы, тек 1964 жылы РКФСР-де прокурорлардың наразылықтары бойынша
50 000 жуық жергілікті басқару органдары қабылдаған заңсыз актілердің
күштері жойылған [162].
Республикалық прокуратуралар үлкен көмекті және іс-тәжірибе
дағдыларын Ресей федерациясының прокуратура органдарынан алғанын айта
кету керек. 1979 жылғы 30 қыркүйектегі КСРО прокуратурасы жөніндегі Заңы
Қазақ КСР-і прокуратурасының дамуына ықпал етті. Онда бұл органның
Конституцияға сәйкес заңдардың нақты әрі біркелкі орындалуына жоғарғы
қадағалауды жүзеге асыратыны анық атап өтілген болатын [161, б.238].
Осы заңның шеңберінде Әскери прокуратура құрылады, және ең бастысы
прокуратура органдарына кейбір қылмыстық істер бойынша тергеу әрекеттерін
жүргізу және қамауға алуға рұқсат беру функциялары беріледі [161, б.247].
Яғни, осы уақыттан бастап біз прокуратура органдарының өкілеттіктерінің
артқанын және мемлекеттің құқыққорғау жүйесіндегі күшті органның
құрылғанын көреміз. Тергеу ІІМ, прокуратура және МҚК араларында бөлінген
болатын.
Құқыққорғау жүйесінің реформалануымен қатар сот процестерінде
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғайтын қорғаушылар
мекемесі қалыптаса бастайды. Сондықтан, 1979 жылы 30 қарашада «КСРО
адвокатурасы туралы» Заңы қабылданады [161, б.257]. Мемлекет бұл заңмен
соттағы және тергеудегі құқық қорғаушыларының рөлін қалпына келтіреді.
Репрессия жағдайында адвокатураның іс жүзінде ешқандай рөл ойнамағаны
және оның сот шешіміне ықпал ете алмағанын білеміз. Осы сәттен бастап
олардың сот процестерінің міндетті қатысушысы ретіндегі рөлі артып, олардың
айыпталушыларды қорғауы бойынша құқық қабілеттіліктерінің шеңбері кеңейе
түсуі үлкен маңызға ие болады. Бұдан басқа, адвокаттар өздерінің ұйымын –
адвокаттар Алқасын құрып тұрғындарға ақылы және тегін құқықтық көмектер
көрсетуге құқылы болды.
Поляк Халық Республикасында адвокаттық ұжымдар туралы заң бұрын
1958 жылы шыққан болатын, ол заң бойынша адвокаттардың өздерінің Алқалы
органы мен халыққа заң көмегін көрсетуге қатысу ережесі болған [148, б.185].
Құқықтық реформа шеңберінде КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1973 жылы 19
шілдеде қабылдаған «Нотариат туралы» Заңын атап өткен жөн. Бұл органның
міндеті азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға негізделген
нотариалдық әрекеттерді жүзеге асыру болып табылды. Нотариалдық әрекеттер
Қазақстанның Әділет органдарына бағынған нотариалдық кеңселер арқылы
жүзеге асырылды [146, б.165].
107
Жоғарыда айтылып кеткендей, Қазақстандағы сот жүйесі 1959 жылы
қабылданған «ҚазКСР сот құрылысы туралы» Заңның негізінде әрекет етеді
және ол 1958 жылғы 25 желтоқсандағы КСРО сот құрылысы жөніндегі
Жалпыодақтық заңға толықтай сәйкес келді. Қазақстандағы сот құрылысының
негізгі қағидалары 80-жылдарға дейін өзгермеген, мысалы, сайланушылық,
алқалылық және соттардың сайлаушылар алдында есеп беруі. Республикадағы
сот құрылысы келесідей болған: ҚазКСР Жоғарғы Соты, облыстық және
аудандық (қалалық) соттар. Алдыңғы қабылданған заңдарға қарағанда халық
заседательдерінің жас шектеуі 23 тен 25ке дейін өсті, және де сәйкесінше
сайлаушылардың қайтарып алу құқығы сақтала отырып судьялардың өкілеттік
мерзімдері 3 тен 5 жылға дейін созылды [163].
Құқыққорғау органдары мен сот жүйесі өтпелі 80-жылдарға дейін осындай
жағдайда болып келді. Билік басына М.С. Горбачев келген кезде елде кеңес
қоғамының өмірін әлеуметтік-экономикалық және саяси-құқықтық реформалау
басталады. 1985 жылы сәуірде өткен КОКП-ның соңғы 27 съезінде жаңа
басқарма жариялылық, қайта құрулармен қатар соттың рөлі мен орнына, және
де елдегі барлық құқыққорғау жүйелеріне ерекше назар аудару қажеттілігін
түсінгенін Г.Ж. Сулейменова дұрыс атап өткен [164].
Горбачев және оның үкіметі кеңес қоғамын жариялылық және
демократияландыру негізінде демократялық реформалауды бастай отырып, ең
бастысы Кеңестер Одағын ыдыраудан және социализм идеяларын сақтау үшін
елдің саяси жүйесін жаңғыртуға тырысқан. Осыған байланысты 1989 жылы
КСРО халық депутаттарының бірінші Съезі шақырылады. 1936 жылғы
Конституциядан кейін Сталиннің халық депуттарының съезін таратқаны
белгілі, ал Горбачев жетекшілігі олардың қайта жаңғыртылуымен кеңес
халқына социалистік қоғам құрудағы лениндік қағидалардан ауытқымайтынын
көрсетті.
Съез сот-құқықтық реформалардың басталғанын жариялады және оның
нәтижесінде 1989 жылдың 4 тамызында «КСРО-дағы судьялардың мәртебесі
туралы» Заң шығады. Г.Ж. Сулейменова, бұл нормативтік актінің ел
тарихындағы судьялардың және халық заседательдерінің құқықтық
мәртебелерін реттеген бірінші құжат екенін айтады. Онда сот істерін шешуде
араласуға
жол
берілмеушілік,
сотты
құрметтеу,
судьяларға
қол
сұғылмаушылық, судьялардың аттестациядан өтуі, қатаң білім талабы,
судьялыққа үміткерлердің жұмыс өтілі сияқты маңызды қағидалар көрініс
тапқан [164, б.9], алайда, барлық жаңартуларға қарамастан олар бұрынғыдай
мемлекет алдында жауапты әрі есеп беруші болып қала береді.
Дегенмен, бұл заңның кемшіліктеріне қарамастан, оның тәуелсіз сот және
құқыққорғау органдарының қалыптасуы үшін Қазақстандағы демократиялық
сот төрелігінің негіздерін қалағанын Сулейменова атап өтеді [164, б.11].
Жоғарыда айтылғандардан, Қазақстанда одақтас республика құрылғаннан
кейін құқыққорғау органдары мен сот жүйесі қалыптасуын жалғастырғанын
атап өтуге болады. Осы уақытта қазақ ұлттық мемлекеттілігі және оның
құқыққорғау мекемелері миллиондаған адамдардың тағдырын талқан еткен,
108
сталиндік зындандарда өлім жазасына кесілген немесе Сібір және
Қазақстандағы лагерлерде аса ауыр еңбектен өлген репрессияларға ұшыраса да
басқа да одақтас республикалармен бірге қалыптасудың қиын жолдарын
бастарынан өткерген болатын.
Репрессия және Екінші Дүниежүзілік соғыстың басталуы, майданға
құқыққорғау органдарынан көптеген кадрлардың шақырылуы және
құқыққорғау мекемелеріне арнайы білімдері жоқ зауыт жұмысшыларының
қабылдануы елдегі құқыққорғау жүйесінің қалыптасуы жағдайына әсер етті.
Органға қабылдаудың басты қағидаттары бұрынғыдай таптық, партиялылық
және сол кездегі режимге деген адалдық болды.
Сталин өлімінен және жеке басқа табынушылықтың беті ашылғаннан кейін
бұрын репрессия кезеңінде диктатордың қолындағы жазалаушы қару болып
келген құқыққорғау органдары реформалана бастайды. Сондықтан, біз милиция
органдары мен мемлекеттік қауіпсіздік Министрлігіндегі өзгерістерді көбірек
көреміз. Олар бөлініп, ІІХК штаты қысқартылады, кейбір қылмыстық істер
бойынша тергеу мен анықтау қызметтері алынып ІІМ, МҚМ және прокуратура
арасында бөлініп беріледі.
1960 жылы Жалпыодақтық ішкі істер Министрлігі таратылып, олардың
функциялары одақтас республикаларға беріледі, кеңес халқының ІІМ-дегі
реформаларға сенуі үшін ІІМ – Ішкі істер министрлігінің атауы ҚТҚМ –
қоғамдық тәртіпті қорғау Министрлігі болып өзгертіледі.
Прокуратураның өкілеттігі ІІМ-не қарағанда кеңейтіледі. Бас хатшы
Н.С.Хрущевтың пікірінше, қоғам қылмыстылықпен күрестегі басты күшке
айналуы керек болды. Өйткені, КСРО-дағы қылмыстылық жоғары коммунистік
идеалдарға ие қоғамға тән емес, ол капитализм мен буржуазиялық
мемлекеттердің қалдықтары болып табылды. Осыған байланысты қоғамдық
құқықтық тәртіпті қадағалауға міндетті үй комитеттері, халық дружиналары,
сот ұйымдарын ұсақ азаматтық және қылмыстық істерден босатқан жолдастық
соттар сияқты бұқаралық ұйымдар пайда бола бастады.
Хрущевтың жағымсыз құбылыстармен күрестегі қоғамдық өзін-өзі басқару
және қоғамдық сана күшіндегі «сау» идеясының болашағының болғаны сөзсіз
еді, алайда Германияны жеңгеннен кейін елде жасалған бірқатар
рақымшылықтар соғыстан кейінгі криминогендік ахуалдар кері нәтижелерге
алып келді. Бас хатшы Н.Хрущев ішкі істер органдарын кемсітуге
тырысқанымен,
олардың
білікті
мамандарынсыз
және
олардың
қылмыстылықпен күрестегі тәжірибелерінсіз қоғамдық тәртіпті ретке келтіру
мүмкін емес болатын. Сондықтан ол қызметтен кеткеннен кейін ІІМ
өкілеттіктері толықтай қалпына келтіріледі.
Кеңес мемлекеті прокуратураға және сотқа материалдық қамтамасыз етуге,
оларды даярлау жүйесіне көп назар аудара бастады, алайда олар бұрынғыдай
партия және жергілікті билік органдарына бағынышты болып қала берді. Тіпті,
Михаил Горбачев билікке келіп, елде жариялылық пен демократияны
жарияласа да, сот дербес мекеме бола алмады, өйткені олар толықтай
мемлекеттің атқарушы құрылымдарымен бақыланып отырған болатын.
109
Сонымен қатар, Горбачев бастаған реформалар орындалуына шамалы уақыт
қалған Қазақстан Республикасындағы болашақ демократиялық өзгерістер үшін
мықты негіз қалады.
Достарыңызбен бөлісу: |