Қылқанды өсімдіктер жүйесі
Қылқан жапырақтылар ашық тұқымды өсімдіктер бөліміне жатады. Олардың бірнеше кластары бар. Солардың ішіндегі көбірек таралғанықылқан жапырақтылар класына жататын қарағайлар қатары. Сен олардың негізінен алғанда ағаштар мен бұталар екенін білесің.
Ашық тұқымды өсімдіктер табиғатта және халық шаруашылығында маңызды рөл атқарады. Қылқан жапырақтылар оттегін бөліп, көмірқышқыл газды сіңіреді. Сондықтан адам қылқан жапырақты өсімдіктер өскен аумақта жақсы тыныс алып, тынығады. Үй бұйымдары, құрылыс материалдары, отын да солардан алынады. Қылқан жапырақтылардан шайыр, эфир майы, дәрі-дәрмектер дайындалып, медицинада қолданылады.
Қарағай, шырша, самырсын және өзге ашық тұқымды өсімдіктердің халық шаруашылығында да маңызы зор. Қарағай сүрегінен химиялық жолмен өңдеп, жібек жіп тәрізді жасанды талшық алынады. Балқарағай, қарағай, кинкго сүрегі – қағаз жасауға қажетті негізгі шикізаттар. Олардың сүрегінен жоғары сапалы қағаз өндіріледі. Балқарағай – Қазақстанда кездесетін (Алтай, Сауыр Тарбағатай) биіктігі 30 метрге дейін жететін ерекше қылқанды ағаш. Оныңі Сібірлік балқарағай дейтін түрі қыста жұмсақ қылқанын түсіріп тастайды. Мәңгі жасыл, бірүйлі – қосжынысты, жарық сүйгіш өсімдік. Ол ыстыққа, суыққа, түтінге, шаңдаққа, дауылға және ауа ылғалдығына өте төзімді. Балқарағайдың сүрегінен қағаздан басқа медицинада қолданылатын, спирт, скипидар, қабығынан илік зат, бояу алынады. Жасыл бұтақтарынан дәруменді малазық дайындап, үй жануарларына береді. Ал қабығынан шайыр алып, сағыз ретінде пайдаланады. Сәндік өсімдік ретінде де пайдалануға болады. Сүрегі өте берік, қатты, шірімейтін болғандықтан, суасты құрылысына пайдаланылады. Орман өсімдіктері, ғалымдардың есептеуі бойынша, 1га орман жылына 10 тоннаға жуық көмірқышқыл газын сіңіреді.
Тұқымның сыртын жидек тәріздес түзіліс қаптайтын қылша да ашық тұқымды өсімдік. Оның тұқымындағы тұқымындағы қаптайтын түзілісті жеуге болады. Бұл ащық тұқымды өсімдік қос масақшалы қылша деп аталады. Қос масақшалы қылша (двухколосковая эфедра) – ашық тұқымды екі үйлі өсімдік. Оның аталық бүрі бір өсімдікте, аналық бүрі екіншісі өсімдіктерге орналасады. Сырт көрінісі қырықбуынға ұқсайтын бұл қылшаның биіктігі (ұзындығы) 15-40 см болады.
Қос масақшалы қылша – жапырақтары ұсақ қабыршаққа өзгерген бұта. Қабыршақтары тез түсіп қалатындықтан, фотосинтез процесі бұтақтарында жүреді. Бұтақтарын өң қаптайды. Лептесіктері сабақ ұлпасына тереңірек батып орналасады. Бұтақтарында маңызды дәрілік өнімдер болғандықтан, медицинада емге қолданылады. Қылшадан алынатын тамырларды тарылтып, ауа – тамырларды кеңейтетін дәрі эфедрин деп аталады. Әсіресе орталық жүйкені қоздыруға, өкпе демікпесі мен аллергияны емдеуге пайдаланады. Ашық тұқымды өсімдіктер тамыры тереңге бойлайтындықтан, топырақты эрозиядан сақтайды. «Эрозия» ˗ латынша «эрозио» ˗ жегідей жеу, бүлдіру. Топырақтың ең құнарлы бөлігінің судан шайылуы, жел ұшыруы. Ашық тұқымдылар өскен жерде қар және нөсер суы да топырақты бүлдіре алмайды. Сөйтіп табиғаттағы су айналымын реттейді. Бұлар басқа жасыл өсімдіктермен бірге органикалық зат түзеді. Қарағайдан зиянды бактерияларды жоятын ерекше ұшқыш зат – фитонцид (грекше «фитон» өсімдік + латынша «сэдере» - өлтіру) бөлінеді. Шырша, қарағай, балқарағай, самырсынды ормандар ауадан көмірқышқыл газын сіңіріп, оттегін бөледі. Бұл – ашық тұқымды өсімдіктердің табиғаттағы маңызы.
Достарыңызбен бөлісу: |