Педагогикалық қарым-қатыныс түрлері. Адамның күнделікті өмірінде қарым-қатынастың сан-алуан түрлері кездеседі. Психологиялық-педагогикалық іс-тәжірибеде мұғалімдер мен оқушылар арасындағы қарым-қатынастар мынандай негізгі төрт түрге бөлініп қарастырылады:
Вербальды қарым-қатынас.
Вербальсыз қарым-катынас.
Интерактивті қарым-қатынас.
Перцептивті қарым-қатынас.
Педагогикалық қарым-қатынас
Вербальсыз
қарым-
қатынас
Перцептивті
қарым-қатынас
Интерактивті
қарым-
қатынас
Сурет 1. Педагогикалық қарым-қатынас түрлері.
Вербальды қарым-қатынас - бір адамнан екінші адамға не болмаса бір топ адамдар арасындағы сөз арқылы ақпараттармен алмасу процесі. Сөз адамдарға ғана тән, аса маңызды құдіретті күш және вербальды қарым-қатынастың негізгі құралы. Сөздің қадірін халық даналығында сақталған мынандай мақалдармен атап көрсетуге болады:
«Өнер алды қызыл тіл»,
«Жақсы сөз -жай азыгы»,
«Жақсы сөз - жарым ырыс»,
«Жанды жаралайтында сөз, емдейтін де сөз»,
«Айтыған сөз, атылган оц»,
«Білетініңді айта берме, бірақ не айтатыныңды біл» т.б.
Адамның сөйлеу шеберлігі арқылы оның дүниетанымының кеңдігін, ақылдылығын, мә дениеттілігін, тәрбиелілігін, тіпті мінезін де байқауға болады. Сондықтан көптеген адамдардың сөйлеу шеберліктерінің жетіспеушілігі олардың осал жерлері болып табылады.
Сөздік қарым-қатынас адам миының үлкен жарты шарларының жұмысымен байланысты. Адамның әрбір сөзі бір нәрсені білдіреді, яғни оның мазмұны бар. Қарым-қатынасқа қатысушы адамдар айтылған сөзді жақсы түсініп қабылдаулары үшін олар бір тілде (қазақ,, агылшын, орыс т.с.с.) сөйлесулері керек. Сонымен қатар әрбір айтылған сөз ұғынықты, анық, әсерлі болуы маңызды. Сөздің қысқа да нұсқа болғаны дұрыс себебі әр адамның үлкен көлемді ақпаратты кабылдауънда, оны меңгеріп санасына сіңіруінде өзіндік ерекшеліктері болады.
Сөйлеу барысында, әсіресе мұғалімнің сабақты түсіндіруі кезінде,
тілінің мәдениеттілігі үлкен роль атқарады. Мүғалімнің сөйлеу
интонациясының, дауыс ырғағы мен оның қойылымының өзін
дұрыс ойластыру қажет, себебі сөздің қандай көңіл-күймен айтылып
тұрғандығы да маңызды. Мысалы А.С. Макаренко балаларға «Кел
мында» деген сөзді оншақты түрде дауыс ырғағын өзгерте отырып, әр-
түрлі көңіл күй жағдайына сәйкестендіріп айта алған. Өте қатты дауыс
- адамның жүйкесіне әсер етеді, өте ақырьн дауыс - жалықтырып,
қалғытып, тез шаршатады._
Адамның сөйлеу жылдамдығын да қадағалап отыру кажет. Ең жоғары сөйлеу жылдамдығы минутына -120 сөз. Сөйлемдер арасында пауза - үзілістер жасау арқылы адам тынысын түзейді.
Сонымен қатар, мұғалімнің сөйлеу мәдениетінің негізгі көрсеткіштерінің бірі тілдің байлығы мен тазалығы, оны басқа тілдермен араластырмай, алаламай сөйлеуі кұлаққа жағымды естіледі, және педагогтың абыройы мен беделін жоғарлатады.
Кейбір адамдарда сөйлеу барысында қисынсыз бір сөздерді қыстырып сөйлеу әдетке айналып кеткен. Мысалы, «яғни», «әрине», «демек», «ана барғой», «жалпы», т.б. сөздердің орынсыз қайталана беруі тыңдаушыларға жақсы әсер береді деп айту қиын. Керісінше бұндай сөздердің көп қайталануы адамның сөз қорының аздығын немесе сөйлеу мәдениетінің төмендігін аңғартады. Сөйлеу мәдениетін қалыптастыру үшін адам арнайы жаттығуы қажет. Адамның өз сөз қорын байытуына, сөйлеу шеберлігін дамытуына байланысты мынандай мысалды келтіруге болады. Бір адам «Р» эрпіне тілі келмеген болса да оның тіл кемістігін жұмысындағы эріптестері ұзақ уақыт бойы байқамаған, себебі ол «Р» әрпі бар сөздерді айту қажет болғанда, оның орнына сол сөздердің синонимдерін ғана қолданып отырган екен
.
Сөздік (вербальдық) қарым-қатынас арқылы ғылыми ақпараттарды бала санасына жеткізуде нақты тәжірибеден алынған мысалдар, қызықты фактілер, орынды мақал-мәтелдер тыңдаушылардың қызығушылықтарын арттырып, олардың назарын такырыпқа шегелей түседі. Вербальды қарым-қатынас екі түрге бөлінеді: аксиалды және ретиалды.
Вербальды қарым-қатынас
Ретиалды
Аксиалды
Сурет 2. Вербальды қарым-қатынас түрлері.
Достарыңызбен бөлісу: |
