50
ізін алу мүмкіндігі бар жоғары дəлдікті
тетігі бар фотокамералар
қолданылады.
Серіктік фотокамералар бақыланбайтын жəне бақыланатын
болып бөлінеді. Бақыланбайтын камераларда көру тетігі қоз ғал-
майды, ал камера айналмалы екі тетігі монтировкаға орнатыла-
ды. Фотокамера монтировкасының азимуталды қондырғысында
горизонталды жəне вертикалды айналу осьтері бар. Экваторлық
жағдайда екі осьті қондырғысы аспан сферасының тəулік бойы
айналысын бақылау мүмкіндігін береді.
Бақыланатын фотокамераларға суретке түсіру
кезіндегі қоз-
ғалмалы көру тетігі бар жəне үш немесе төрт айналмалы осі
монтировкаға орнатылады. Құрастырудың осьтік жүйелері син-
хронды бақылау тартпасынан нысаналау осін өте үлкен дəлдікпен
кеңістікте орналастыруды қамтамасыз етеді.
3.1-кестеде жұлдыздарды бақылауға арналған фотока
ме-
ралардың сипаттамалары келтірілген.
3.1-кесте. Жердің жасанды серіктерін бақылау сурет камера ла-
рының сипаттамасы
Атау-
лары
Көру
алаңы,
градус
Мон-
таж
жасау
үлгісі
бұрыш-
тық
дəлдігі,
секунд
F,
мм
n
о
фор-
мат-
тар,
мм,
Жұлдыз-
дардың
фотокаме-
ралық жа-
рықтығы
Синх-
рони-
зация
дəлдігі
с
ВАУ,
КСРО
5х30
Үш
осьтік
эква-
тор-
лық
2-5
700 1:1,8 70х120
11
0,0001
АФУ-
75,
КСРО
10х14
Төрт
осьті
2
736 1:3,8 140х29
10
0,001
Бейкер-
Нанн
АПҚШ
5х30
Ази-
мут
тық
үш
осьті
2-6
500
1:1
56х290
12
0,0001
Бақылау камералары ЖЖС-н таспаларды ауыстырып отыру
немесе оптикалық компенсаторлар
арқылы бейненің ауытқуын
51
жəне екінші тəсіл – 1 немесе 2 ось арқылы айналдыру жолымен
бақылай алады.
Хронометрдің немесе осциллографтың арқасында уақыт-
тардың бірыңғай шкаласында ЖЖС суретке түсіру кезеңдері
жүргізіледі.
Аспан денелері мен ЖЖС суретке түсіріп болғаннан кейін
алынған материалдар сурет зертханасында өңделеді. Өңделген
сурет материалдары бойынша пункт
координаталары анықталады
жəне олар ЖЖС-нің топоцентрлік бағыттарын анықтау үшін
күрделі математикалық өңдеуден өтеді.
3.3. ЖЖС бақылаудың лазерлік əдісі
Лазерлік бақылаулар
Пункт-ЖЖС арақашықтықтарын жоғары
дəлдікпен өлшеуге қол жеткізді
. Ол жарықты еріксіз сəуле
шығару арқылы күшейтетін оптикалық квантты қондырғының
жұмысына негізделген. Лазерлік қашықтық өлшегіштер мен
олардың қосымша жабдықтарын
жасауда бірқатар физикалық
жəне инженерлік мəселелерді шешуге тура келді. Мəселен, күшті
лазерлік импульстарды (жүздеген мегаватты) шоғырландырып,
қысқа уақыт арлығында (наносекундтар) белгілі бір пунктен
ЖЖС-не дейінгі жəне қайтқандағы уақытты (жоғары дəлдікпен
1-2 нс) тіркеу инженер-геодезистердің үлесінде деуге əбден бо-
лады.
Заманауи лазерлік өлшеуіштер 1000 км-ге дейін қашық тық-
тарды, бірнеше сантиметрлік дəлдікпен өлшеуге мүмкіндік бе-
реді. Лазерлік өлшеулерде импульстік əдіс қолданылады. Мұн да
өлшенетін шама болып, бақылау пунктінен шыққан жəне ЖЖС-
нен қайтқандағы сигналдың жүру уақыты есептеледі. Сонда
лазерлік арақашықтық мына формуламен анықталады:
c
τ
ρ
= 2
, (3.1)
мұндағы, с – жарық жылдамдығы.
Жасанды серіктен шыққан сигналдар үш
қырлы пирами-
да тəрізді бұрыштық шағылдырғыштарға келіп түседі. Ол
шағылдырғыштар қиғаш сызықпен кубтың қимасынан пайда бо-
лады жəне олар тұтас кварцтан, арнайы шыныдан немесе айнадан
52
жасалынады. Мұндай шағылдырғыштардың ерекшелігі түскен
сəуленің бағытын қарама-қарсы жаққа бұру қасиетінде.
Лазерлік дальномерлік өлшеудің ең басты қиыншылығы –
шағылған сигналдардың əлсіздігінен оларды тіркеудің күрде-
лілігінде. Мұндай қиындықтарды шешу үшін хабарлағыш сəу-
лелерге тураланған интерференциялық сүзгілер, шағылдырғыш
сигналдардың келуіне байланысты ашылып-жабылатын сурет-
көбейткіш уақытша бекіту тетіктер қолданылады.
Лазерлік өлшеуішінің максималды
қашықтығы R мына фор-
муламен есептеледі:
W
A
A T
t
r r s s
R
(
Wr
s
t
)
ρ
α
ω ω
π
=
⋅
⋅
2
1
4
2
2
2
16
, (3.2)
мұндағы, W
t
– хабарлағыш сəулесінің энергиясы;
W
r
- қабылдағышпен тіркелген ең кіші энергия,
A
r
– қабылдағыш апертурасының ауданы;
p
r
– қабылдағыштың оптикалық жүйесіндегі
жарық
энергиясының
берілу
коэффициенті;
α
s
– ЖЖС бортындағы шағылдырғыштың
шағылдыру
коэффициенті;
A
s
–
шағылдыру аймағының ауданы;
Т – жер атмосферасындағы энергияның берілу
коэффициенті;
w
t
– лазерлік сəуленің бұрыштық апертурасы;
ω
s
– шағылысқан сəуленің бұрыштық апертурасы.
Бірнеше ел ғалымдарының бірлескен жұмыс істеу бағдар-
ламасы бойынша «Интеркосмос» атты лазерлік ғарыштық қа-
шықтық өлшеуіш жасалынып іске қосылды.
Қабылдағыш теле-
скопы объективінің диаметрі 120 мм, бас айнасының диаметрі 320
мм. Лазерлік генераторың рубины
λ
=066943 мкм. Импульстің
шығу энергиясы 1,5 Дж, қуаты 100 МВт. Лазерлік сəулелердің та-
ралымы 3 мрад-тан 0,5 мрад аралығында өзгеріп отырады.
«Интеркосмос» қабылдағышы: телескоптан - 1 жəне сурет-
көбейткіш - 2, тұрады. Суреткөбейткіштен шыққан сигнал,
жөндеу блогінен - 3 өтіп электронды санаушы - 5 тоқтатады.
