«диуани лұҒат-ит-түрік» ЕҢбегі негізінде орта ғасыр түркілері танымындағЫ Әлем бейнесінің этнолингвомәдени көрінісі

жүктеу 340,92 Kb.

Pdf просмотр

бет	5/8
Дата	10.11.2022
өлшемі	340,92 Kb.
	#40106

1 2 3 4 5 6 7 8

D v nu Lug ti t T rk al mas Esas nda Orta a T rkleri Bilincindeki D nya G r n n Etnoleng k lt rel G r nt s [#155041]-136449

«Диуани Лұғат-Ит-Түрік» Еңбегі Негізінде Орта Ғасыр Түркілері Танымындағы Әлем Бейнесінің
Этнолингвомәдени Көрінісі
Türk Dünyası 39. Sayı
172
Ažun küni yuldızı tutčı togar
«Адам мәңгі қалмайды, туса-туар
Дүниенің күн жұлдызы туар-тұрар!
» деп адам баласының бұл
жалғанда мәңгілік емес екендігі сөз етілген (МҚ: III: 506). Қамшының
сабындай қысқа да жалған өмірде адамзаттың жақсылыққа ұмтылып,
жақсы амал жасау керектігін
Yalŋuk oglı yokazur edzü atı kalır «Адам
баласы жоғалар жақсы аты қалар
» деген мақал арқылы көрсетіп
(МҚ: III: 512),
Yagı erür yalŋukuŋ neŋi tawar, Bilig eri yagısın nelik sewer
«Өзіне жау, адамның мал тауары, Қалай сүйсін білікті ер дұшпанын»
деп, адамның мал-мүлкі, тауары өзіне жау екені жәдігерде сөз етілген
(МҚ: III: 513). Ескерткіш тілінде Алла тағаланың рақымы түскен сүйікті
құлдарының о дүниедегі рақат орны жұмақ –
ušmak
түрінде көрініс
тапқан (МҚ: I: 149). Ал тозақ
tamu
деп көрсетіліп,
tamu kapugın ašar
tavar
«тозақ есігін мал ашар
» деп берілген (МҚ: III: 316).
Түркі халықтарының исламға дейінгі негізгі наным-сенімдерінің бірі
шаманизм болған. Оның қалдықтарының осы күнге дейін қарлықтар
арасында сақталғанын байқауға болады. Қарлықтардағы шамандықтың
бір белгісін әуелгі орта ғасырда кеңінен тараған сиқырлы тас туралы
аңыздардың болуы да дәлелдейді (Сыздықов 2014: 203). Жәдігерде
жаңбыр, жел сол сияқты табиғат құбылыстарын шақыру үшін (сиқырлы)
тастардың жәрдемімен дұғалау сөздікте
yat
деп берілген (МҚ: III:
221). М.Қашқари бұл әдеттің түріктер арасында көп тарағанын, оның
мұндайды йағмалардың ішінде көп көргенін айта келіп «
оларда өрт
шыққанда өртті тоқтату үшін солай істеп жадылаған еді, Ұлы
Тәңірдің құдіретімен жазда қар жауып, көз алдымда өрт сөнді
»
деп тылсым күштің құдіретіне таңғалады (МҚ: III: 10). М. Қашқари
«Бұл түрік елдерінде белгілі дәстүрлі әдет. Ұлы Тәңірдің құдірет-
құзыретімен, жады тасына дұға оқу арқылы жел тұрғызады, жаңбыр
жауғызып, суық шақырады»
деген пікір айтады (МҚ: II: 513). Сонымен
қатар М.Қашқари ақ не қара түсті, саф түзілген тасты
kaš
деген лексема
арқылы көрсетіп,
Kimiŋ bile kaš bolsa yašın yakmas «Kіммен бірге қаш
болса, жасын тимес
» (Кімнің жанында қаш тасы болса, оған найзағай
дарымайды) деген хикмет сөзді мысалға келтіреді. Қаш тастың ақ түсін
адамдар жүзікке қондыратыны жайлы сөз етіп, «
Ондай жүзікті сыйға
алған адамға жасын тимейді. Өйткені оның табиғаты, жаратылысы
сондай. Ол тасты бөзге орап отқа тастаса, бөз де, тас та күймейді. Бұл
сыналған. Шөлдеп, сусаған адам аузына салса, шөлін басады
» деген пікір
айтады (МҚ: III: 33). Көне түркі сөздігінде
kaš
лексемасына
«минерал
нефрит»
деген анықтама берілген (ДТС 1969: 431). Қазақ халқында да
соғыс кезінде аспаннан түскен сиқырлы тас «жауынның» көмегімен жау

Miras M. KOSIBAYEV
173
Türk Dünyası 39. Sayı
әскері үстіне қар, жауын жаудырып, найзағай түсіретін адам
жадышы
деп
аталған (Кейкін 2006: 84). «Сиқырлы тас» туралы аңыздар оғыз, қарлық,
қыпшақ т.б. түркі тілдес тайпалар арасында кездесіп қана қоймай, тіпті
қытай, араб деректерінде де ұшырасады. Бұл аңыздардың ертеден ғұн
заманында болғанын қытай деректері дәлелдейді (Сыздықов 2014: 203).
Ескерткіш тілін зерттей отырып, XI ғасырда түркі әлемінде яғни
қарлық тайпалық бірлестігі мен Қарахандар кезінде құрылған мемлекетте
ислам дінінен бөлек басқа да бірнеше діни наным-сенімдердің болғанына
көз жеткіземіз. Сөздікте будда діні

жүктеу 340,92 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8