Қазіргі түркі тілдерін дәуірлеу мәселесі

 
75 
12. Г.С.Садвакасов. Ұйғыр тілі. 
13. Э.Р.Тенишев. Фуюй қырғыз тілі.   
14. Н.К.Антонов. Якут тілі.  
15. А.Т.Қайдаров. Қазақ тілі.  
16. Р.Сыздықова. Қазақ әдеби тілінің даму барысын дәуірлеу. 
 
М.Ш.Шералиев.  «Әзербайжан  тілі». 
Әзербайжан  тілі  та-
рихын  төрт дәуірге бөлеміз: Жазуға дейінгі кезең, ХІІІ ғасырға 
дейін.  Армян,  грузин,  парсы,  араб  және  т.б.  қолжазбаларда 
әзербайжан  территориясында  халықтық  сөйлеу  тілінің  болға-
нын, оның оғыз және қыпшақ тайпалық тілдерінің сөйлеу тілін-
де  жиі  қолданылатын  түрі  (койнесі)  екені  туралы  мәліметтер 
бар.  Жазба  әдеби  тілдің  ұлттық  дәуірге  дейінгі  кезеңі,  моңғол 
шапқыншылығынан,  яғни  ХІІІ  ғасырдан  бастап,  1875  жылға 
шейін  («Экинчи»  газеті  шыққанға  дейінгі  уақыт).  Бұл  дәуірде 
әзербайжан әдебиетінің классиктері дамытқан әдеби тілі болған 
(Гасаноглу, Насими, Физули, Хатом, Вагифа, Видади және т.б.) 
Әдеби  тілдің  ұлттық  дәуірі  –  ХІХ  ғасырдың  соңғы                
25 жылынан  әзербайжанда кеңес өкіметі орнағанға шейінгі уа-
қытты қамтиды. Бұл дәуірде әзербайжан әдеби тілінің стильдік 
тармақтары бекіп, соңғы демократизациядан өтеді. Жазба әдеби 
және  халықтық  сөйлеу  тілінің  жақындасуына  алдыңғы  қатар-
дағы  жазушылары  мен  қоғам  қайраткерлерінің  ролі  зор  болған 
(М.Ф.Ахундов, Г.Зардаби, Дж. Мамедкулизаде және т.б.). 
Әзербайжан тіліндегі кеңестік дәуір. Әзербайжан тілі бұл 
кезеңде  мемлекеттік  қамқорлықтың  жетістігіне  айналған. 
Әліппе мен орфография, терминология мен лексикография, нор-
мативті грамматика мен стилистика мәселелері шешіліп, негізін 
тапты. 
А.А.Юлдашев.  «Башқұрт  тілі». 
Башқұрт  тілінің  тарихын 
төмендегідей  дәуірлерге  бөлуге  болады:  Көне  заманнан           
ХІІІ  ғасырға  дейінгі  уақыт  –  усерган,  бурзян,  байлар,  сурам, 
тагаур, ягалбай, тамьян, ун, бишул, кудей тайпалық сөйлеу тіл-
дерінің (наречиелерінің) арқасында дамыған көне башқұрт тілі. 
ХІІІ-ХІV  ғасырлар  аралығы  –  қыпшақ  тайпаларының  башқұрт-
тарға күшті араласуы, әсіресе қыпшақ тайпалары тобының (ХІІІ-
ХІV  ғ.),  қытай  тайпалар  тобы  (ХІІІ  ғ.  ортасында),  табын  және 

 
76 
минск тайпалар тобы (ХІV ғ.) әртүрлі тайпалық сөйлеу тілдері-
нің (наречиелердің) ықпалына түсуі.  ХV-ХVІғасырлар башқұрт 
тайпасы сөйлеу тілінің (наречиесінің) табиғаты мен құрамының 
бірте-бірте  тұрақтануы  және  оның  қазіргі  башқұрт  территория-
сындағы диалектілері мен говорларының негізінде қалыптасқан 
башқұрт  жалпыхалықтық    сөйлеу  тілі.  ХVІІ-ХХ  ғасырлар  ара-
лығы. ХХ ғасырдың 20-жылдарынан қазіргі кезеңге шейін. 
Л.А.Покровская.  «Гагауыз  тілі». 
«Балқан»  кезеңі             
(ХVІІ-ХVІІІ ғасырлар)  гагауыздарының тілі Балқанда жергілікті 
бұлғар, түрік, грек, албас және басқа балқан тілдері говорлары-
мен тығыз байланысты болды. «Буджас» кезеңі    (ХІХ ғасырдан 
бастап  қазірге  дейін).  Басараб  (ХІХ  ғасыр  мен  ХХ  ғасырдың 
басы) – гагауыз тілінің орыс, молдова, украин және басқа туыс 
емес  тілдермен  қарым-қатынаста  дамығандығы  сипатталады. 
«Румын»  -  (ХХ  ғасырдың  20-30-жылдары)  –  гагауыз  тілінің 
мемлекеттік  румын  тілінің  қатты  қысымында  болуы.  Кеңестік 
(1945-1991) – гагауыз тілінің жазба тілі құрылуы (орыс әдебиеті 
негізінде). Молдовалық (1992 жылдан бастап). 

жүктеу 0,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: