Шумер әдебиеті – көшпенділер философиясының
көрінісі
1. Шумер әдебиеті – көшпенділер философиясының көрінісі
Көшпенділер және Таяу Шығыс пен көне грек мәдение-
тінің өзара ықпалдасу аймағында қалыптасқан өркениеттің діни,
қоғамдық, құқықтық, эстетикалық және әдеби тұжырымда-
малары Шумерлерге барып тірілетіні белгілі болды.
Шумеролог
35
ғалымдардың ашқан жаңалықтарын сараптай отырып, шумер-
лер атты ежелгі халықтың мыңдаған ғасырлық тарихы мен
адам таңқаларлық жетістіктерін, жоғары мәдениетін, жазуы
мен әдебиетін, наным-сенімін кітап етіп шығарып, қазақ тілін-
дегі оқырмандарға жеткізуді ойладым.
С.Крамердің «Мифология шумеров. Мемуары Американс-
кого философского общества XXI века» деген еңбегі жарық
көргеннен кейін шумерлердің мәдениеті мен әдебиетіне әлемнің
назары аударылды. Әлемдегі ең қиын сынажазулы ескерткіш-
тердің қатарына 3000-ға жуық фрагменттер мен кестелерден
тұратын шумерлік әдеби мәтіндер жатқызылады. Олардың бәрі
дүниежүзінің мұражайларына таралып кеткен, бірақ үштен екісі
Филадельфия мұражайында сақталған.
Шумерлерге тән ерлік поэмалары Урук бірінші динас-
тиясын билеуші Күн құдайы Уту мен Инанна құдайының аға-
сына арнап жазылған. С.Крамердің көрсетуінше, шумерлердің 9
поэмасы-ның екеуі Энмеркарға, екеуі Лугальбандқа, бесеуі
Гильгамешке арналған. Үш батыр да Уруктың бірінші динас-
тиясының өкілдері болған. Энмеркар туралы поэма шумер әде-
биетіндегі ең көне жанр, 20 фрагменттер мен тақтайшалардан
тұрады. Ең толық тақтайша 600 жолдан тұратын мәтін 12 ба-
ғанға бөлінген. Бұл Стамбулдың Ежелгі Шығыс мұражайында
сақтаулы.
Поэма образды сөздерге толы, жауыздық пен мейірімділік
күштерінің арасындағы соғысқа арналады. Кейіпкерлері –
қарғысқа ұшыраған аңдар мен құстар бейнесіне түсірілген адам-
дар. Гильгамеш – Уруктың бірінші династиясының бесінші пат-
шасы. С.Крамердің атап көрсеткеніндей, шумерлердің мұрасы
«Энмеркар және Арат билеушісі» деп аталатын эпикалық поэма
Иран мен Ирак туралы жазылған, 600-ден астам жолдан тұратын
мәтін 20 кестелер мен фрагменттерден құрылған. Бұл мұра
Стамбул мұражайында сақтаулы. Осы эпикалық повестің екі
басты кейіпкері – Энмеркар, билеуші, абыз. Шумерше Эн –
көне шумер қаласы Эрехтің билеушісі болған. Крамер осы мә-
тіндерді жинастырып, аударып, талдап, бастыру сияқты өте
ауыр міндетті атқарады. Оның «Шумерлер мифологиясы» атты
еңбегі, шумер діні мен мифологиясына негізделген. Ол
36
палеографист – ассиролог Е.Чиера және шумер тілінің ғылыми
грамматикасын құрастырушы А.Пёбельдің шәкірті болды. 1933
жылы шумердің әдеби ескерткіштерінің көшірмесімен жұмыс
істеген, осы күнге дейін бұл саланың ең үздік маманы болып
есептеледі.
Б.э.д. 3500 және 2000 жылдарда дамыған Батыс Азияның
ежелгі мәдениетіне тәуелді екені белгілі. Соған қарамастан күні
бүгінге дейін шумер халқының әдебиеті, наным-сенімі, шумер
мәтіні ХХ ғасырдың 90 жылдары қазылып бітсе де, бүгінгі күні
де қол жетпес мұра болып қалып отыр.
Әдеби мәтіндер әртүрлі мұражайларда сақталған. 1500-
дей әдеби фрагменттердің осы күнге дейін автобиографиялық
көшірмелері де басылған жоқ. Бұларға жазуға байланысты
үшінші қиындықты қосар болсақ, шумер әдебиетінің басым
көпшілігі жүгірте жазылған курсивтік қолтаңбамен түсірілген.
«Шумерлер мифологиясы» еңбегінде С.Крамер 1850
жылы Хинкстің сынажазудың семиттік еместігі жайында бол-
жамы белгілі болғаннан бастап, 1947 жылға дейін 17 эпикалық
поэмасына қысқаша түсініктеме береді, соның үшеуі дұрыс
аударылып, ертеректе басылды, екеуін аударған – С.Крамер
болды, екеуі толық аударылған жоқ, тағы екеуі қате аударылған.
Қалған 10 поэма көптеген фрагменттерден құрастырылып,
кейбір тұстары аударылған да, түсініктеме берілген.
Шумерлер мифологиясында олар өз Отанын Парсы
шығанағының жағалауындағы елдер ретінде көрсетеді. «Алты
ғасыр» туралы поэмадағы оқиға Дильмун аралына көшірілген.
Дильмун Аравия жағалауында орналасқан. «Энки және Шумер»
туралы поэмада Энки құдай шумерге де, Мелухха еліне да бата
береді. Шумерге қой мен сиырдың мол табынын береді, соны-
мен бірге көрші елдерде билік құруын жолға қояды. Шумер ас-
танасы Урға байлық және су береді, сол сияқты Мелуххаға ор-
ман мен қамыс құрақ, өгіздер мен құстар, күміс пен алтын, қола
мен мыс және адамдарды көбейтіп бата береді.
Шумерлер өзінің халқын Парсы шығанағы аралынан алып
шыққан тәрізді. Шумер мәдениетінің Парсы шығанағынан туу
дәстүрі берік болды. Шумер аңызы бойынша, су тасқынына
дейін тұрғызылған бірінші қала Эреда шығанақтың тап жанында
37
болған. Крамер жариялаған поэмалардың бірінде мәдени жетіс-
тіктерді «Эреда мұхитынан» шумерлердің түкпірі Урукқа қарай
көшірілгені жайында баяндалады. Крамер баяндаған Шумер
поэмаларында Ниппур қаласы үлкен рөл атқарады. Ниппур
құдайы Энлиль шумерлердің Ан-Энлиль-Энки құдайларының
жоғары үштігіне кіреді, шумер мәтіндерінде «елдің әміршісі (ел
иесі)» деген эпитетпен айтылады. Шумерлердің жекелеген
қауымдарының құдайларының бәрі Энлильге тәуелді болған.
Энлиль «Эмеш және Энтен» поэмасында мал және егін шаруа-
шылығы құдайларының арасындағы дауды шешеді. Шумердің
барлық құдайлары Ниппурға зор байлықты құяды. Тек
Ниппурда мойындалса ғана патшаға «Ел патшасы» деген атақ
беріледі. Энлиль жер бетіндегі мекеннің әміршісі және құдай-
лардың құдайы болған. Энлиль дегеннің этимологиясы «жер
мен ауаның құдайы» дегенді білдіреді, оған жермен аспанды
бөлу жазылып қойған. Оның қаласы Ниппур жермен кіндігі
атанған, шумерлердің рухани және саяси өмірінің орталығы
болып есептелген.
Шумердің «Гильгамеш және хулуппу ағашы» поэмасында
дүниенің жаратылысының суреттеуін алып, И.М. Дьяконов оны
біраз кейінгі Вавилон поэмасындағы осындай суреттеумен
(б.э.д. ХVІІ ғасыр), содан кейін полинезиялық космогония жол-
дарымен салыстырады.
Космогония – әлемнің, соның ішінде Күннің, Жердің, Ай
мен жұлдыздардың қайдан шыққаны туралы ілім. Шумер кос-
могониясы және Вавилон космогониясы алғашқы қалпында
және полинезия космогониясы – бәрі бірыңғай сипаттағы құбы-
лыстар екендігіне көз жеткізеді.
Шумер поэмаларының оқиғаларында орын алған филосо-
фиялық идеялар шығыстың, көне түркілердің, соның ішінде қа-
зақтардың көптеген ертегілер мен аңыз әңгімелерінде, өлгендер
рухына табыну нанымында, Қорқыт ата кітабында көрініс та-
бады. Мұның өзі Гильгамештің ерлік істері ұмытылмай,
ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырғандығын танытады.
|
