22
тәуелділігі (2-түзу) көрсетілген. U
u
кернеуінің орнатылған режиміндегі токтың
көзі R резисторындағы U
дг
және IR доға кернеуінің түсу сомасымен тең.
Тізбектегі токтың өзгерісінде оларға ЭҚК өзіндік индукция қосылады
(штрихталған ординатаның артында бейнеленген). Доғаның ұзақ жануы тек А
және В нүктелеріне сәйкес келетін режимдерде, түйіспелер арасындағы
аралыққа түсетін U
н
– IR кернеу U
дг
кернеуінің түсуіне тең болғанда ғана
мүмкін болады. А нүктесіне сәйкес келетін бұл режимде доғаның жануы
тұрақсыз болады. Егер де доға жанғанда бұл нүктедегі токтың сипаттамасы
бір себептермен көбейетін болса, онда түсетін U
u
– IR кернеуінің U
дг
кернеуі
азаяды. Артық түскен кернеу мәніне жеткенше өсе беретін токтың ұлғаюына
алып келеді.
Егер А нүктесіне сәйкес келетін режимде ток азайса, U
u
– IR түсетін
кернеу U
дг
-дан азаяды және доға өшпейінше ток азаюын жалғастыра беретін
болады. B нүктесіне сай келетін режимде доға тұрақты жанады. Жоғарыдағы
I
в
тогының көбеюінде U
дг
доға кернеуінің түсуі U
u
– IR түсірілген кернеуінен
артады да, ток азая бастайды. Тізбектегі ток I
в
-дан азайса, U
u
– IR түсірілген
кернеу U
дг
-дан көбейеді де, ток та көбейе бастайды.
Доғаның барлық берілген диапазонында өшіруін қаматамасыз ету үшін
тізбектегі I токтың ең көбірек мәнінен нөлге дейін өзгеруі, өшкелі тұрған
тізбек үшін І вольт-амперлі сипаттамасы 2-түзуден жоғары орналасуы керек
екендігі анық нәрсе (6.2, б сурет). Доғады кернеудің түсуінің шарттары оған
түсірілетін U
u
– IR кернеуінен әрқашан көп болады және тізбектегі ток азая
беретін болады.
Доғадағы кернеудің түсуін жоғарылататын негізгі құрал доғаның
ұзындығының ұзаруы болып табылады. Кернеуі төмен тізбектердің
салыстырмалы түрдегі кішігірім токтардың сөнуі араларында доға пайда
болатын түйіспелерге сәйкес келетін ерітінділерді таңдаумен қамтамасыз
етіледі. Бұл жағдайда доға ешбір қосымша құрылғысыз-ақ сөнеді.
Мұндай электрлік аппараттарда сөндіруге қажетті күштік тізбектердің
түйіспелері үшін доға ұзындығы өте ұзын. Сондықтан да түйіспелердің
мұндай ерітінділерін жүзеге асыру мүмкін емес.
7 дәріс. Автоматты емес және автоматты ажыратқыштар
Д
әрicтi
ң мақсаты: автоматты емес және автоматты ажыратқыштардың
арналуын, жіктелуiн, конструкцияларын, жұмыс істеу әрекеттерiн зерделеу.
Автоматты емес ажыратқыштар.
Автоматты емес ажыратқыштар – жетегі механикалық, салыстырмалы
түрде электр тізбегін сирек өшіріп жағуға, сонымен қатар бір қуат көзінен,
басқа қуат көзіне ауысатын тізбекке арналған коммутациялық аппарат.
Ажыратқыштардың кейбір түрлері электрқозғалтқыштарды сирек жіберу мен
токтатулар үшін қолданылады. Автоматты емес ажыратқыштарға
айырғыштар және ауыстырып-қосқыш және дестелі ажыратқыштар жатады.
23
Айырғыштар мен ауыстырып-қосқыштар. Айырғыштар ауыспалы және
тұрақты токтың тізбегіндегі электрқондырғыны немесе оның бөлек бөліктерін
қуат желісінен өшіруге жағдай туғызатын кіріс аппараты ретінде
қолданылады.
Айырғыштар төмендегідей белгілері бойынша жіктеледі:
- полюстер саны бойынша – бір, екі және үш полюсті;
- артқы және алдыңғы жалғау үшін сымдар мен шиналарды
жалғастыруда
қолданылатын
қысқыштардың
орналасуы
бойынша;
- жетек түрлері бойынша – орталық және қаптал жақтағы тұтқышты
жетекпен орталық және қаптал жақтағы иінтірегімен;
- ажырайтын түйіспелері бойынша – үзілісті ұшқын өшіретін
контакттармен және оларсыз.
Ажырамайтын түйіспелері бар айырғыштар қозғалмайтын бекітілген
еріншелерден және бөлетін тегіс пышақтардан тұратын түйіспелі жүйеге ие.
Соңғылары тұтқыш жетекпен бекітілген оқшаулағыш траверсамен
байланыстырылған. Мұндай айырғыштар тек қана ауыспалы токтың 200 В-қа
дейін баратын бекітілген кернеуін өшіргенде электрлік доға туындамайтын
қондарғыларда ғана қолданылады. Кернеуі 220 В болатын тұрақты токтардың
қондарғыларында және кернеуі 380 В болатын ауыспалы токта және де одан
да жоғарысына токсыз тізбекті қосып, өшіру үшін ғана қолданылады.
Токтарды өшіргендегі көрсетілген кернеудің жүктемесін айырғыштар тор
түріндегі
болат
пластинкалары
бар
алынып-салынатын
сөндіргіш
камераларымен жабдықтайды. Ажыратқыш ұшқын өшіретін түйіспелерге ие
айырғыштарда өшу кезінде алдымен негізгі түйіспелердегі тізбек үзіледі, ал
содан соң ұшқын өшіретін түйіспе үзіледі.
Айырғыш-ауыстырып-қосқыштар қуат көзінің бөлек бөліктерін
біреуінен екінші біреуіне қайта қондыру үшін, электрқозғалтқыштарды бір
панельден басқа біреуіне (қордағы) қосылу үшін немесе қондырудың
сұлбасын өзгерті үшін қолданылады. Екі тіреуіші бар айырғыштарға
қарағанда, ауыстырып-қосқыштардың әрбір полюсінде байланысқан 3 тіреуіш
бар. Айырғыштар туралы жоғарыда айтылғандардың бәрі тең дәрежеде
ауыстырып-қосқыштарға қатысты. Ажыратып-қосқыштардың бірыңғай
санында белгілеулері: ажыратып-қосқыштар, бүйір жетекті ажыратып-
қосқыштар,
иінтіректі
жетегі
бар
орталық
ажыратып-қосқыш.
Ажыратып-қосқыштарды және айырғыштарды орнатқанда: күш түсіп
тұрған тізбекті өшіруге арналған айырғыштар мен ажыратып-қосқыштар тек
қана көлденең жағдайда монтаждалуы; кернеуі 360 В және одан да жоғары
кернеулерді орнатуларда иінтірек жетекпен және қорғайтын тіреуіштермен
ғана келетін айырғыштар мен ауыстырып-қосқыштардың қолданылуы;
монтаж жасауда шина мен сымдарды қосу орындарында сенімді
түйіспелермен қамтамасыз етілуі; ажыратып-қосқыштар мен айырғыштардың
ток өткізбейтін метал бөліктері жерге тұйықталуы; түйіспелер ЦИАТИМ-201
майының жұқа бір қабатымен жағылуы керек.
