100
Бұл сөздің осы мағынасына қазақ тіліндегі онымен
түбірлес табыну сөзі жақын. Бұнда да қызмет ету емес,
соған берілу, сол жолда құлдық ету, құлшылық ету, жанын
пида қылу дегенді меңзейді.
Б. Майлиннің «Шұғаның белгісіндегі» Шұғаның мына
бір сөзі де осымен мағыналық жағынан төркіндес екенін
көрсетеді. «Басқан ізіңді тауаб етеді дегейсің, Əбіштің
етегінен ұстағанмын». Ал«Айқап» тілінде табиғ сөзі бұл
мағыналарында емес, жаңа мағынасында жеке адамның
емес, бүкіл бір елдің екінші мемлекет қол астында бағы-
нышты ел мағынасында қолданылғанын көреміз.
«Айқап» журналы жаңа сөз жасаудың морфологиялық
жолына үлкен мəн бергендігі байқалады. Бұрыннан сөз
жасау практикасында қолданылып келген төл жəне кірме
жұрнақтардың жаңа сөз тудырып, сөзге жалғану өрісі
кеңейе түскенін көреміз. Яғни «Айқап» журналы беттерінде
жұрнақ арқылы жасалып, алғаш қолданылған жаңа сөздер-
дің көбі-ақ əдеби тілімізден берік орын алды. Ал кейбіреу-
лері сол кезең шеңберінен шықпай қалды. «Айқап» тілінде
жаңа сөз тудыруда -шы, -ші жұрнағының қызметі арта түсті.
Бұрын жазба тілде қолданылмаған -шы, -ші арқылы жасал-
ған туынды сөздерді «Айқап» бетінен көптеп кездестіруге
болады. Мысалы: бұл үш тобшыны тобшылап қарағанда
бастабғы екі тобшы (фікірі) бірыңғай болса да, Əлжанов
тобшысы оған қарағанда басқарақ көрінеді («Айқап»,
1911, №7, 4-б.). Оқушылар мұның турасында һешбір дыбыс
шығармай, жəй тыңшы болыб не дұрыс, не бұрыс демей
жүріб жатыр (Сонда, 5-б.). Бұл мысалдағы топшы, тыңшы
сөздері жазба əдеби тілге орнығып қала алмады. Топшы
сөзі пікір, жоба мағынасында қолданылған, қазақ тілінде
осы сөзден туған топшылау етістігі жұмсалады, бірақ
қалыптасып қалған əрі терминдік мəні бар араб тілінен кел-
ген пікір (фікір) сөзінің орнын толық баса алмады. Тыңшы
сөзінің осы мысалда берілгендей, тыңдаушы мағынасында
тұрақтай алмауының басты себебі – оның екінші жағымсыз
101
мағынада (жасырын бақылаушы, аңдушы) əдеби тілде
қолданылуы деп білеміз. Ерте кезден бастап күні бүгінге
дейін қолданылып жүрген тыңдаушы мағынасында тыңшы
сөзі арқылы беру тенденциясы, XX ғасырдың басындағы
жазба əдебиет тілінен байқалады. Мысалы, С. Торайғыров-
тың «Кім жазықты?» романы мына жолдармен ашылады:
«Бір сөзім бар шалдуар. Болмаса да тыңшысы. Бұл күнде
жоқ соң туар, Романмен сыншысы». Бұл жердегі тыңшы сөзі
кейбір зерттеушілердің көрсетулеріндей, сыншы сөзіне тек
ұйқастыру үшін алынып отыр деп қарауға болмайды. Ұйқас
қажеттігі де бар шығар, дегенмен бұл сөздің қолданылуы-
мен «Айқап» бетіндегі қара сөзде кездесетін тыңшыны
салыстыра қарау қажет.
«Айқап» бетінде -шы, -ші жұрнағы арқылы байырғы
сөздерден жаңа сөз иə жаңа мағына жасалып отырады.
Мыс.: Бұл – төренің арызшы халықдан жылдамырақ құты-
луға істеген ісі екенін қайдан білсун («Айқап», 1913, №8,
175-б.). Ел арасындағы егушілерге ектірмеу жарамайды
(Сонда. №3, 60-б.) Ерлерден музыка ойнаушы көбейді (Сон-
да. 1915, №3, 40-б.).
Арызшы сөзі бұл жерде бұрыннан қолданылып кел-
ген арыз, арызқой сөзінің мағынасынан мүлде бөлек. Ол
тек арыз беруші, арыз иесі дегенді білдіреді. Яғни тіркес
арқылы жүрген ұғымның орнына -шы жұрнағы жалғанған
бір-ақ сөз қолданылған. Егуші сөзі де бұл кезең үшін жаңа
сөз, ол медициналық термин мəнінде жұмсалған. Музы-
ка ойнаушылар тіркесі орыс тіліндегі музыкант сөзінің ор-
нына қолданылған. Бірақ бұл тұлғада жұмсалуының өзі де
тұрақты емес. Бірақ музыкаға құмар ойнаушы болып жал-
пы мағынасы сақталып, бірде музыкашы болып, орыс тілі
арқылы енген сөзге -шы жұрнағы жалғанып қолданылады.
Музыкашылар һəр уақыт жиналыб, өздері мəжіліс жамиғад
жасаб сөйлесіб, кем-кетігі болса толтырыб, үйренісіб тұ-
рушы еді... Музыкаға құмар ойнаушылар да көбейіп өрши
береді («Айқап», №3, 40-б.).
102
«Айқап» журналының тілінде -шы, -ші жұрнағы байыр-
ғы сөздерге жалғанып қана қолданбайды. Сонымен бірге
басқа тілден ауысқан кірме сөздерге, əсіресе сол кезеңде
орыс тілі арқылы келген сөздерге де жалғанып жұмсалады.
Мысалы: Эсперант-тошылардың қазір Русияда да жиы-
лыстары, курслары бар («Айқап», 1913, №9, 200-б.). Рус-
ларда газеташылардың мынадайлары бар (Сонда. 1912,
№9, 200-б.). Қант, нефт, керосин, темір, қаңылтыр сауда-
герлері хатты олар ғана екес, монуфактурашылар (аршын
бұйымшылары) дың өзара бірігулері һəркімге белгілі (Сон-
да. 1912, №13, 289-б.). Бұл жол себеблі фабрикшілеріміз
шетден арзан нəрсе келер деб қорқынышы болмаған соң
нашар нəрселерін қымбат баһаға сатады (Сонда. 1912, №13.
289-б.).
Бұл мысалдардан -шы,-ші жұрнағы «Айқап» беттерінде
орыс тіліндегі кейбір қосымшалардың (-нт, -ист, -чик,
-щик т.б.) баламасы ретінде жұмсала бастағанын көреміз.
Кейде осының өзі əрдайым тұрақты бола бермейді. Бірде
ол тұрпайы қазақшаланып (қараңыз: аршын бұйымшалар),
бірде орыс тіліндегі күйінде беріледі. Бірақ түбінде Мəскеу
фабрикантлары алар шығар, неге десеңіз олардың сөзі тың-
дамдырақ болса керек («Айқап», 1912, №10, 229-б.). Бұның
өзі «Айқап» журналының сөз жұмсаудағы алуан түрлі
ізденісін, соның ішінде тиімді жолын қарастырғанын
көрсетеді. Əдеби тілдің дамуындағы бұл принцип кейінгі
жылдардағы баспасөз тілінде де дами түсті. -Шы, -ші
қосымшасының мұндай қызметі қазақтың алғашқы
баспасөз тілінде де кездеседі. Мысалы, «Дала уəлаятының
газеті» беттеріндегі редакциядан деген мағынада газет
шығаратындардан дегенмен бірге газетшілерден соң қол-
данылып отырады. «Айқап» журналында бұл мағына
басқармадан деген сөзімен беріледі.
«Айқап» бетінде -шы, -ші жұрнағынан басқа да қосым-
шалардың жаңа сөз жасауда жиі пайдаланылып отырғанын
көреміз. Олар, негізінен мыналар: -шы (ше), бірнеше мы-
салды келтірсек те жеткілікті. Жер жанарту үшун жазылған
Достарыңызбен бөлісу: |
