40
6.1. Қазақстандағы көлеңкелі экономика деңгейі
Көлеңкелі экономика әр түрлі аталады: бақыланбайтын, бейресми, жасырын, сұр, қара.
Көлеңкелі экономиканың феноменінің аты сияқты, оны қалыптастыратын көптеген
факторлар бар: салық төлеуден жалтару, заңнамада көрсетілген белгілі стандарттар мен
әкімшілік істерді орындаудан жалтару және т.б.
Көлеңкелі экономиканың негізгі салдары - қоғамның нақты кірістерін аздаған
артықшылығы бар топтардың пайдасына қайта бөлінуі, бұл өз кезегінде қоғамның әл-
ауқатының төмендеуіне ықпал етеді.
Көлеңкелі экономиканың басты себебі - елдегі әлеуметтік топтар арасындағы сенімнің
дағдарысқа ұшырауы және болашаққа сенімнің жоғалуы.
Сыбайлас жемқорлық пен көлеңкелі экономика - өзара байланысты және бірін-бірі
толықтыратын түсініктер. Көлеңкелі экономика сыбайлас жемқорлықты тудырады, ал
қоғамдағы
сыбайлас
жемқорлық
көлеңкелі
экономиканың
құнарлы
жерін
қалыптастырады. Көлеңкелі экономика саясат пен экономиканың барлық салаларында
сыбайлас жемқорлық қатынастарды қалыптастырады.
Қоғамдағы сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі, көлеңкелі экономиканың көлеңкеде
қалуына және түрлі заңсыз схемаларды жасауға мәжбүр етеді. Және ең бастысы,
көлеңкелі экономика - сыбайлас жемқорлықтың қаржылық негізі және сыбайлас
жемқорлық - көлеңкелі экономиканың қаржылық негізі.
Қазақстанның мемлекеттік органдарының расталған мәліметіне сәйкес, көлеңкелі
экономиканың жыл сайынғы шығыны шамамен 30% -ды құрайды және бұл бағалау соңғы
бес жылда өзгерген жоқ.
1991 жылдан 2015 жылға дейінгі кезеңде 154 мемлекетте көлеңкелі экономиканың
ауқымы
туралы
үлкен
зерттеулер
жүргізген
Халықаралық
валюта
қорының
сарапшыларының бағалауы көңіл көншітпейді. Олардың бағалауы бойынша, Қазақстанда
көлеңкелі экономиканың орташа деңгейі - 38,88%
62
.
6.1.1-кесте. Қазақстанның ЖІӨ-дегі бақылауға алынбаған (көлеңкелі) экономика
үлесі
ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің
және Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) мәліметі
Бейресми экономиканың мұндай көрсеткіштері еліміздің экономикалық қауіпсіздігіне
қауіп төндіріп қана қоймай,
сонымен бірге мемлекетке, тұтастай алғанда институт ретінде
қаіп төндіреді. Өйткені
кірістердің үштен бірі ұлттық шоттар жүйесінде ескерілмейді.
62
Shadow Economies Around the World: What Did We Learn Over the Last 20 Years?//
http://www.imf.org/en/publications/wp/issues/2018/01/25/shadow-economies-around-the-world-what-did-we-learn-over-the-last-
20-years-45583
Жылы
Статистика комитеті (%)
ХВҚ (%)
2013
30,7
30.77
2014
30,4
30.06
2015
29,89
32.82
2016
27,7
-
41
6.2. Мемлекеттің экономикаға қатысуы
Жеке сектор - кез келген дамыған елдің экономикасының негізі. Сонымен қатар
нарықтың қоғам қажеттіліктерін толық қанағаттандыра алмайтын салалары бар. Бұл
жағдайда мемлекеттің өндірістік үрдіске қатысуы сөзсіз қажет.
Дегенмен, мемлекеттің нарықта басымдылықпен қатысуы өндіріс пен еңбекке
ынталандыруға теріс әсер етеді. Кепілдік берілген бюджет болған кезде, тұтынушы үшін
күресу және қызметтің сапасын арттыру қажет емес. Бәсекелестік мемлекеттік /
бюджеттік субсидиялардың ұлғаюымен күшейтіледі. Нәтижесінде, экономиканы
монополиялауға ықпал етеді және тұтастай алғанда елдің жалпы бәсекеге қабілеттілігін
төмендетеді.
2017 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша Қазақстанда 26,9 мың мемлекеттік кәсіпорын
тіркелген, оның 25 мыңы жұмыс істейді.
6.2.1-кесте. Кәсіпорындар статистикасы. Тіркелген заңды тұлғалар
Жылы
Мемлекет қатысатын
мемлекеттік
кәсіпорындар мен
қазіргі кәсіпорындар
саны
63
Жекеменшік
үлгісінде жұмыс
істейтін
кәсіпорындар
64
Заңды тұлғалардың
жалпы санына
шаққандағы
мемлекеттік
кәсіпорындардың
үлесі (%)
2013
24 827
150 324
16,5
2014
25 071
164 717
15,2
2015
25 127
187 763
13,3
2016
25 134
200 438
12,5
2017
25 111
218 327
11,5
ҚР Білім және ғылым министрлігі Статистика комитетінің деректері бойынша
Әлеуметтік салада мемлекеттің қатысуы басым (денсаулық сақтау және әлеуметтік
қызметтер - 12 990 кәсіпорын, білім беру - 9 740 кәсіпорын, өнер, ойын-сауық, демалыс -
1465 кәсіпорын), жұмыс істеп тұрған мемлекеттік кәсіпорындардың жалпы санының
88,2% және мемлекет қатысатын кәсіпорындар. Нарықтағы соңғы бес жылдағы
мемлекеттің қатысуының орташа деңгейі 13% -дан аспайды.
6.3. Бюджет қаражатын тиімді пайдалану
Қазақстан Республикасының Есеп комитетінің деректері бойынша, қаржы бұзушылықтар
және тиімсіз пайдаланылатын бюджет қаражаттары туралы қолда бар ресми деректер
Қазақстанның экономикасына келтірілген зиянды ауқымды, толық бағалауға мүмкіндік
бермейді. Сонымен қатар, олар қазіргі үрдістерді және сыбайлас жемқорлыққа көбірек
ұшырайтын салаларды анықтауға мүмкіндік береді.
2013 жылдан бастап 2016 жылға дейінгі кезеңде анықталған қаржылық бұзушылықтар,
соның ішінде тиімсіз пайдаланылған бюджет қаражаттары 1,7 трлн. теңгені немесе 6,9
млрд. АҚШ долларын құрады. Ұрлаудың шыңы 2015 жылы 874,3 млрд. теңгені немесе 4,7
млрд. АҚШ долларын құрады.
Жалпы алғанда, мемлекеттік сектордың сыбайлас жемқорлық деңгейін сыбайлас
жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі бағалайды. Агенттіктің мәліметіне сәйкес,
Қазақстан экономикасының сыбайлас жемқорлықтан келуі мүмкін шығыны жылына 3,8
63
Количество предприятий по отраслям экономики с государственной формой собственности 1999-2017 //
http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT095205
64
Статистика предприятий, количество действующих юридических лиц по форме собственности //
http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT098765
Достарыңызбен бөлісу: |
