26
Қ. Ыдырысовтың «Аспаз», Ә. Мұсахановтың «Менің анам дәрігер»,
Ғ. Өкеевтің «Біздің балабақшамыз», Ә. Меңжанованың «Тазалықтың
досы» сияқты әндер мен өлеңдердегі [33] кәсіби мамандық иелеріне тән
сипаттар суреттелгендігі балаларды олардың еңбегіне, құрал-жабдықтарына
жақындата түседі. Олар өздеріне жақын мамандардың әрқайсысына қатысты
аталымдарды сондықтан да тез меңгереді. Зейнелғабиден Иманбаевтың
«Ұйықтар алдында», Әдібай Табылдиевтің «Ата, бізге келіңіз», Мәдіхат
Төрежановтың «Әжесін қайсысы жақсы көреді?» атты шығармаларындағы [34].
баланың сезіміне әсер ететін жолдар балалардың есінде тез сақталады.
Әрбір топ бағдарламасында балаға мағыналары түсінікті, достарымен, үй-
іші, тәрбиешісімен, мұғаліммен сөйлесуде еркін қолданылатын сөздік қорды
тез меңгерту көзделеді. Ондай белсенді қолданылатын сөздік қорды топтау
оңай емес. Оны таңдаудың негізгі ұстанымдары – тіл дамуының әр сатысына
сай ауызша тілдік қатынасқа ол сөздердің практикалық қажеттігі болуы,
яғни жас ерекшелігіне қарай сол кезеңде ол сөздердің қолданыста жоқтығына
көз жеткізу, тіпті бұл туралы балаларда түсініктің де болмауы, екіншіден, ол
сөздердің көркем сөзде, ауызекі сөйлеуде жиі қолдану ұстанымы,
үшіншіден, дыбыстық құрылымы жағынан тілдік элементтердің балаларға
қабылданарлықтай болу ұстанымдары.
Ескеретін жайт: балаға сөздер алдымен тура мағынасында, кейін
ауыспалы мағынада беріледі. Әр топта берілген міндетті сөздік минимум актив-
белсенді үйретілетін сөздік қорға жатады. Ол сөздерді бала естігенде түсінеді,
ауызша сөйлеу тілінде дұрыс формада қосып сөйлейді. Ал, мәтіннен оқылғанда,
мұғаліммен, үлкендермен сөйлескенде, телехабар, радиохабарлардан естігенде
мағыналары түсініксіз, бала өз сөзінде қолдана алмайтын сөздері пассив сөздер
болып есептеледі.
Оқытуда негізгі мақсат пассив сөздерді активтендіріп отыру. Сондықтан,
балалардың белсенді сөз қатарларын арттырумен қатар, аз қолданылатын,
мағыналарын түсінбейтін сөздерін де түсіндіріп отыру керек. Мұнсыз балалар
кейін әдеби шығармаларды тез қабылдап кете алмайды. Әсіресе, балабақшаға
әр түрлі білім деңгейіндегі балалардың баруына орай, сөздік жұмысын жүргізу
талаптары да әр деңгейде болуы көзделуде. Мультфильм кейіпкерлерін көп
біліп, компьютерді меңгеріп келген балалармен актив сөздерді тексеру тіпті
үлкен жұмысты қажет етеді. Десек тағы, қазақ тілі мұғалімі бағдарлама
талабымен мынандай жұмыс түрлерін толықтай жүргізуі тиіс:
Жаңа сөздерді балаларға артикуляциялық жақтан дұрыс айтқызып
жаттықтыру;
1. Ол сөздер мен тіркестерді диалогта қолдандыру;
2. Тыңдаған, оқыған шығармалардан естіген таныс сөздер мен тіркестерді
қайталатып айтқызу;
3. Ауызша және жазба жұмыстарда орындатып, айтқызып, сызба,
таблицаларға толтыртқызып, штрих-белгілерімен жазғызып жаттықтыру.
Сөздің жанды сөз ретінде бекуі сөйлемге, баланың ауызша сөйлеу тіліне
енгізілуден басталады. Сондықтан тақырыпқа қажетті сөздердің (аты, белгісі,
27
сапасы, түрі, түсі) түрлерімен қоса шылау, модаль сөздер сияқты сөйлем
құрауға қажетті көмекші сөздер де үйретілуі керек.
3. Қазақ тілі сабағында қолданылатын әдіс-тәсілдер жиыны
Орыс тілінде оқытып-тәрбиелейтін балабақша топтарында және қазақ
балабақшаларының орыс тілді балаларымен жүргізілетін қазақ тілі
сабақтарында үш әдіс бір-бірімен байланыста қолданылады:
1. Сөздік әдістер: Әңгімелесу, мазмұндау, түсіндіру, көркем мәтінді оқу,
жаттау, әңгімелеу, әңгімелету;
2. Көрнекілік әдістер: саяхат, заттар мен суреттерді, айналаны бақылау,
теледидар, компьютер материалдары;
3. Дидактикалық ойындар әдісі;
4. Тірек-сызбалар әдісі.
Сөз қорын дамыту жұмысы балалардың белсенді түрде қолдана бастаған
сөздерінің санының артуын көздей жүргізіледі. Әр сабақтың тақырыбы мен
мақсатына орай тілді оқытушы не тәрбиеші ыңғайлы әдісті тәсілдерімен
байланыста таңдап алады. Оқыту әдісі дегеніміз – сабақ үдерісінде
қолданылатын тәсілдер жүйесі [36]. Мысалы, «Отбасы» тақырыбына әңгімелесу
әдісімен жүргізілген сабақта суреттер қарастыру, «Отбасы» рөлдік ойынын
ойнату, телефонмен сөйлету, т.б. сабақ тәсілдері болып табылады.
Қазақ тілін оқытуда әңгімелесу әдісі мен көрнекілік әдісі бір-бірімен
тығыз байланыста қолданылады. Тәрбиеші-мұғалім көзге көрінетін барлық
қажетті заттарды, құбылыстарды балалармен бірге бақылай отырып, «Мынау
не?», «Мынау кім?» деген сұрақтар қойып бекітіп отырады, «Мынау» сілтеу
есімдігін көрсетіліп тұрған нысанмен тіркестіріп айтқызу (Мынау-орындық),
кейінірек балаға қазақша таныс нысан аттарын сапалық, сандық белгілерін
сөзбен бейнелеп, санатып айтқызу (қызыл көйлек, бес орындық) бала тілінде
есімді зат есімдерді көбейте түседі. «Көрнекілік» әңгімелесу сабағында тәсіл
ретінде, ал жеке әдіс ретінде жаңа сөздерді қайталау, бекіту сабақтарында
қолданылады. Әңгімелесу жеке әдіс ретінде түрлі тақырыптар төңірегінде алдын
ала әзірленген 3-4 сұраққа жауап түрінде қолданылады. Мысалы,
«Дүкенде» тақырыбына:
– Саша, саған не керек?
– Маған ұшақ керек.
– Ұшақ қанша тұрады?
– Ұшақ 3 теңге тұрады
– Рахмет. Сау болыңыз.
– Сау болыңыз.
«Мектеп» тақырыбына:
– Саша, өшіргіш берші. (Саша қалам береді).
– Жоқ, қалам емес, өшіргіш берші.
– Мә, ал, өшіргіш.-Рахмет.
«Қонақ келді» ойынына:
– Отырыңыз. –Дәм татыңыз.
– Шай ішіңіз. –Бауырсақ жеңіз.
Достарыңызбен бөлісу: |
