Д. Б. Тойматаев Ғылым тарихы мен философиясы

198
танылды.
Фрактал (лат. жарма, ұнтақталған) - өзіне ұқсайтын қасиеті бар, яғни, əр
бөлігі өзінің  толық  фигурасына  ұқсас  геометириялық фигураны мазмұндайды.
Кең  мағынада  фрактал  деп  Евклид  кеңістігіндегі  ұнтақталған  метрлік  бір
қалыптық (мысалы, Минковскийдікі  немесе  Хаусдерфтікі) немесе  қатал
топологикалықтан кең метрлік бір қалыптық көп түрлі нүктелерді айтады.
Бифуркация (лат. «екіге  бөлінген»), кең  мағынасында  объектілердің  əр-
түрлі 
сапалық 
тұрғыдан 
құрылым 
өзгерістері 
мен 
метаморфоза
параметрларының өзгеруін мазмұндайды.
1. Өзен бифуркациясы - өзенің арнасы мен ангары екі бұтаққа бөлінуі.
2. Медицинадағы  бифуркация - құбырлы  мүшенің (түтікше  немесе
кеңірдек) екі ұқсас бұрыш бойынша екі бұтаққа бөлінуін айтады.
3. Механикалық  бифуркация - динамикалық  жүйенің  қозғалысында
параметрларының кішкентай өзгерісіне қарамай жаңа сапаға өтуді айтады.
4. Білім бифуркациясы - жоғары оқу орында жоғары сыныпты екі бөлімге
бөлуді айтады.
5. Уақыт-кеңістік  бифуркациясы - ғылыми  фантастикада  уақытты  əр
қайсысында  қатарлас  түрде  сол  жағдайлар  болып  жатқан (қайталанатын) бір-
неше ағымға бөлу. Қатарлас уақыт пен кеңістікте өмір өзгеше болу мүмкін.
6. Бифуркация  нүктесі - жүйенің  тұрақты  жұмыс  уақытының  ауысуы.
Синергетика мен теңсіз өлшем термодинамикадан алынған термин.
7. Аттрактор (ағыл. қатыстыру, тарту) деп - динамикалық  жүйенің
фазалық  кеңістігінде  жүйенің  траекториясы  ұмтылған  көп  нүктелерді  атайды.
Траектория аттракторға қарай жақын өтсе, келесіде сол аймақтан шықпай оған
жақындай 
береді, яғни, аттракторда 
тартылу 
эффекті 
байқалады
(аттракторлардың бəріне тəрізді емес). Нүкте аттрактордың ең қарапайым түрі.
Аттрактор  болып  қисық  жəне  тегіс  көп  түрлердің  астары  болуы  мүмкін;
сонымен  қатар  фракталды  көптер. Аттракторлар  тұрақты  жəне  тұрақсыз  деп
бөлінеді. Тұрақты деп:
- өзгеше (асимптотикалық тұрақты) нүктелер;
- тұрақты (орбиталды асимптотикалық) шекті циклдер (айналма);
- тұрақты инвариантты торлар.
Хаос  теориясы - сызықты  емес  динамикалық  жүйелердің  жағдайын
сипаттайтын  математикалық  аппарат. Жүйе  бастаушы  шартқа  сезімтал  болса
хаосқа  ұрынады. Салдары  ретінде  жүйенің  мінез-құлығын  детерминистік
сипаттау моделіне қарамай оның мінез-құлығы кездейсоқтыққа ұқсас. Мысалы,
атмосфера, турбуленттік  ағымдар, коммуникативті  қоғам, биологиялық
популяциялар т.б.
Хаос теориясы бойынша, қиын жүйелер алғашқы шарттарға тəуелді жəне
қоршаған ортадағы кішкентай өзгерістер күтпеген салдарға əкелуі мүмкін.
Хаотикалық мінез-құлығына  ие  математикалық жүйелер детерминацияға
бағынады, сол себепте реттелген деп саналады.

199
Осы теорияның пионерлары: француз физигі, математик Анри Пуанкаре;
совет  үкіметінің  математиктері  А.Н. Колмогоров, В.И. Арнольц, Мозер
(басқаша Колмогоров, Арнольд, Мозер – КАМ) хаос теориясын құрастырған.
Эвристика (грек. «іздеймін», «ашамын») - жаңа  тұжырымдамаларды,
идеялар мен объектлердін арасындағы байланысты ашу үшін əдістерді қолдану,
қосымша  оқыту  процестердің  тəсілдері  туралы  шығармашылық  іс-əрекетті
зерттейтін  ғылым. Эвристикалық  əдістердің (эвристиканың  басқа  атауы)
шешімдерді  жылдамдатуға  ықпал  жасайтын  өзгешелігі  бар. Сол  жағдайда,
эвристика  деп, мақсаттарды  шешу  əдістерінің  жиынтығын  атайды; немесе
Сократикалық  майевтикадан  бастама  алатын  оқыту  тəсілін  атайды.
«Эвристика» сөзі  грек  тілінен «іздеймін», «табамын». Ежелгі  аңыз  бойынша,
«Эврика!» («Таптым!») деген  сөзді  ежелгі  грек  математигі  жəне  механик
Архимед (б.д.д. 287-212) гидростатика  заңын  ашқанда  айтқан. Осы  сөзден
антика философиясында «ақиқат іздеу өнері» - эвристика деп аталған.
Демаркация  мəселесі - Поппердің  философиялық  концепциясында  бұл
мəселе  қосымша  негізгі  ұғымы  болып  саналады. Философияның  мақсаты
ғылыми  білімді  ғылыми  еместен  ажырату. Ажырату  əдісіне  Поппердің
пікірінше, фальсификация əдісі жатады.
Фальсификация мəселесі - Поппермен неопозитивистердің верификация
принципіне  альтернатива  ретінде  ғылымды «метафизикадан» демаркация
(ажырату) жасауға ұсынылған қағида. Бұл қағида бойынша ғылымға қатысты əр
пікірді принципиалдық түрде жоққа шығаруды қажет етеді.
Фаллибилизм  принципі - бұл  Поппер  тұжырымдамасының  қағидасы
бойынша, əр  ғылыми  білім  түбінде  тек  гипотетикалық  қасиеті  бар  жəне
қателікке  шалдығады. Поппердің  пікірінше, ғылыми  білімнің  өсуі  ауқымды
гипотезаларды ұсынудан жəне оларды кесімді түрде жоққа шығарудан тұрады.
«Үш  əлем» туралы  теория - бұл  К. Поппердің  философиялық
концепциясының  теориясы  бойынша, бірінші - объект  əлемі, екінші - субъект
əлемі, үшінші - 1-ші жəне 2-ші əлемдермен объективтік білім əлемі жаратылады
жəне олар бір-бірінен тəуелсіз. Осы үшінші əлемдегі білімнің дамуы жəне өсуін
талдау - ғылым философиясының пəні болып табылады.
Фальсификация (лат. falsus — жалған, facio — істеймін) — гипотезаның
немесе  теорияның  жалғандығын  классикалық  логиканың modus tollens
ережесімен  сəйкестігін атқаратын  методологиялық процедура. Фальсификация
ұғымын  фальсификациялау  қағидасынан  ажырату  қажет. Теорияның
фальсификациясы  үшін  жаңа  альтернативті  теория  қажетті: тек  ол  өзі,
эксперименттердің нəтижелері емес теорияны фальсифицияландырады.
Ғылыми-зерттеу  бағдарлама - И. Лакатоспен  құрылған  ғылым

200
дамуының  əмбебапты  логикалық-нормативтік  реконструкциясының  орталық
ұғымы, келесіде ғылыми-зерттеу бағдармалардың методологиясы деп аталады.
Лакатостың  методологиясы  бойынша  жетілген  ғылымның  дамуы  бір-бірімен
байланысты  жəне  бір-бірін  алмастыратын  зерттеу  бағдарламалары. Зерттеу
бағдарламасының  құрылыстық  элементтерінде  оның «қатал  ұйытқысы» мен
гипотезалардың «қорғау белдігі» жатыр.
Имре  Лакатостың  концепцияларына  тəн  келесі  ұғымдар: ғылыми-
зерттеу  бағдарламасы, зерттеу  бағдарламасының «қатал  ядросы (ұйытқысы)»,
гипотезалардың «қорғау  белдігі», «ad hoc» гипотезасы, жағымды (позитивті)
жəне жағымды емес (негативті) эвристика.
Зерттеу  бағдарламаның «қатал  ядросы (ұйытқысы)»  -  бұл  И.
Лакатостың  ғылыми-зерттеу  бағдарламасының  методологиясында - оның
шарты 
түрінде 
қабылданған, жоққа 
келтірілмейтін 
фундаменталды
кіріспелерден тұратын бағдарламасының құрылыс элементі.
Гипотезалардың «қорғау  белдігі» - бағдарламаның «қатал  ұйытқысын»
жоққа  шығарудан  сақтайтын  негізбен  қосымша  гипотезалардан  тұратын
бағдарламаның  құрылысы. Лакатостың  пікірінше, «қорғау  белдігі» қарсы
мысалдармен кездескенде жартылай немесе толық түрде айырбасталуы мүмкін.
«Аd  һос» гипотезасы - «қорғау  белдігінен» алынған, тек  осы  оқиғаға
қатысты, яғни, «қатал ұйытқысын» нақты қарсы мысалдардан қорғайды.
Жағымды (позитивті) жəне  жағымды  емес (негативті) эвристика  -
зерттеу  бағдарламаның  келешегінде  болашақты («жағымды  эвристика») жəне
бұрыс  жолдардан  алшақтау  туралы, бағдарламалардың  ауысуын  негіздейтін
нормативтік ережелер туралы анықтамалар.
Лакатостың  пікірінше, зерттеу  бағдарламаның  дамуында  екі  кезеңді
шығаруға  болады: прогресивтік  жəне  азғындаған. Эмпириялық  пен  теориялық
мазмұндарды  нығайтатын  жəне  гипотезалардың  ұсынуына  белсенді  түрде
итермелейтін «жағымды  эвристика» прогрессивті  кезеңде  үстемді  болады.
Бірақ, содан  кейін  зерттеу  бағдарламасының  дамуы  жедел  тоқтала  бастайды,
оның «жағымды  эвристикасы» өзінің  эвристикалық  күшінен  айырылады, сол
себепте «аd һос» гипотезаларының саны өсе бастайды.
Томас 
Кунның 
тұжырымдамасына, оның 
негізгі «Ғылыми
революциялардың құрылысы» атты шығармасында ұсынылған келесі ұғымдар:
парадигма; пəндік  матрица, қалыпты  ғылым, басты  қатыру  жаттығулар,
парадигмалардың сəйкессіздігі.
Парадигма - Т. Кунның  ғылыми  білімнің  даму  динамикасы  туралы
тұжырымдамасында  ғылыми  қоғамдардың  қалыптасу  негіздерінде  ғылым
тарихын  құрастыратын  олардың  арасындағы  бəсекені  ашатын  жəне  білдіретін
орталық  ұғым. Сол  негіздер  ғылыми  қоғамның  өкілдерімен  қабылданған