73
рационалдылықтың нормаларының ауысуын білім жүйесінің толық өзгеруі.
Расымен, ескі пəндік жүйелердің ұғымдары логикалық түрде байланысты
болған соң, біреуінің құлдырауы жүйенің бəрін өзгертеді. Сөйтіп, «жүйелік
культі» Кунды «парадигмалардың салыстырмастығына» əкелді жəне ғылыми
революцияны Гештальттердің ауыстырылуы. Тулмин айтқандай «Біз əр-
қашанда ескеруіміз керек, парадигманың ауысуы ешқашанда толық болмайды;
нақтылықта бəсеке парадигмалар өз толық мөлшерінде альтернативті
көзқарастарға
тең
емес
жəне
ғылымның
теориялық
деңгейіндегі
интеллектуалдық үзілісте терең методологиялық деңгейдегі құпия жатыр.
Дискреттікте емес, кумулятивтікте емес нақты тарихқа адекватты емес, сол
себептен ғылымды келіскен «пропозиционалдық жүйе» деген түсініктен бет
бұрып, оны «тұжырымдық популяциямен» ауыстыру қажет». Популяцияның
ішіндегі ұғымдар автономдылығымен үстемді: олар популяцияда əр түрлі
уақытта, əр түрлі мақсатпен жəне ықтималды тəуелсіз деңгеймен шығуы
мүмкін.
Осы жерде Кун мен Тулминнің философиялық жүйелерінің арасында
конфронтация сызығы өтеді. Тулмин айтады, интеллектуалдық өзгерістің
революциялық түсінігінің орнына бізге эволюциялық түсінікті қалыптастыру
қажет, олар тұжырымдық популяциялардан келе-келе ауыстырылады.
Эволюциялық модель Дарвиннің теориясымен аналогия ретінде
қалыптасады, ол ғылымның дамуын «жаңашылдық» пен «іріктеу» арқылы
түсіндіреді. Тулмин ғылым эволюциясының келесі негізгі сипаттарын
көрсетеді:
Пəннің интеллектуалдық мазмұны бір жағынан өзгеріске бейімделген, ал
екінші жағынан - бірізгілікті айқындайды. Интеллектуалдық пəнде əр-қашанда
сынау идеялар мен əдістер пайда болады, тек бірнешесі пəндік білімнің
жүйесінде нықты орын алады. Сөйтіп, интеллектуалдық новациялардың
үздіксіз шығуы сынау іріктеу процеспен келіседі.
Осы екі жақты процесс қосымша шарттар болғанда ғана анық
концептуалды өзгеріске əкеледі. Келесілер қажетті: 1. интеллектуалдық
жаңалықтарды ұстап отыратын адам сандары жеткілікті болу керек; 2. сол
интеллектуалдық жаңалықтар өздерінің жағымды жəне кем жақтарын анықтау
үшін тұрақты жəне ұзақ уақытта «бəсекелес форум» шеңберінде қалыптасу
керек.
Əр тарихи жəне мəдени жағдайлардың «интеллектуалдық экологиясы»
бір-бірімен байланысты ұғымдардың істерімен анықталады. Əр мəселе
жағдайында пəндік іріктеуде сол жердің интеллектуалдық ортасына лайық
«бəсекелес» жаңалықтарды таңдайды. Осы «талаптар» сол мақсаттарды
шешетін əр тұжырымдық нұсқауларды да жəне олармен бірге өмір сүретін
тұрақталған анықтамаларды да.
Сөйтіп, ғылымның дамуы туралы сұрақтар екі топ сұрақтарға бөлінеді:
біріншіден, теориялық новацияларды жарататын факторларды анықтайды
(биологияда мутанттық түрлердің пайда болу аналогиясы) жəне екінші, анау
немесе басқа тұжырымдық нұсқауды қолдау немесе бекітуі (биологиялық
іріктеу аналогиясы).
74
Жаңа тұжырымдық өзгеріс қалыптасу үшін адамдардың қызығушылығы,
ойлау өзгешелігі қажетті, оның бірнеше шарттары бар. «Іріктеу» сүзгіштен
өткенде концептуалдық жаңалықтар пəндік дəстүрінде тұрақты орын алады.
Сонда жаңалықтың тұрақталуының шешуші шарты - сол феноменді түсіндіру
мен қабылданған «түсіндіру идеал» арасындағы сəйкестік.
Пол Фейерабендтің анархистік жəне плюралдық методологиясы.
Фейерабенд 70-шы ж. аяғында пайда болған ғылым философиясындағы
«қайшы идеялар» мен салдарды ашық түрде айтып жариялады. Ғылым не деген
сұраққа жауап бере отырып, ол ғылым қызметін меңгеретін өзгеше əдіске назар
аударады. Ережемен жасалған процедура ғылыми болады, ал оны бұзатын
ғылыми емес деп саналады. Бірақ сондай ережелер əрқашан анықталмайды.
Сонда зерттеуші өзінің жұмысын интуитивті түрде атқарады. Жəне осы
ережелер бір-бірімен салыстырылмайды. Бірақ, сол фактілер бар, олда
рационалды деген жағдайға ешкім күмəнсіз. Осы қайшылыққа Фейерабенд
өзінің назарын аударады, қазіргі ғылымның мəніне талдау жасайды. Алғашқы
тарихтың өкілдері дүниені рационалдылық тұрғыдан зерттеудің шегі бар жəне
толықсыз білім беретіні айқын білген. Сол нəтижелерге қарай қазіргі
рационалды ғылымның нəтижесі қалып қойған.
Философ
ғылымның
гипотетикалық-дедуктивтік
моделіне
жəне
кумулятивизімге қарсы теориялық реализм идеясын ұсынады. Сипаттау
табиғаттанудың жалпылау практикасында пайда болған кумулятивизм білімнің
өсуін қарапайым түрде түсіндерген, яғни анық ережелерге жаңа ережелер мен
пікірлер қосылады. Қайшылық пен жалған олар субъективтік процеске
жатқызады, білімнің сапалық өзгерісі мүмкін емес, ескіні жəне қабылданған
жаңа білімді жоққа келтіруге болмайды. Эмпириялық кумулятивизм білімнің
өсуін оның эмпириялық мазмұнының көбеюі деп, ал рационалдылық
кумулятивизм - ол барлық абстрактілі принциптер мен теориялық жалпылауға
қосылып жатқан келесі элементтер өзгеше білім дамуын құрастырады.
Фейерабендттің «теориялық реализм» идеясы білімнің өзекті өсуі
теориялардың көбею (пролиферация) нəтижесінде пайда болады деп
тұжырымдайды, олар салыстырылмайды (себебі, бір ортақ логикалық негізбен
байланысты емес жəне əр түрлі ұғымдар мен əдістерді қолданады).
Пролиферация (көбею) қағидасы қалыптасқан пікірлерге сай емес теорияларды
шығаруға негіз жəне олар толық түрде дəлелденсе жəне жалпы қабылданса.
Ғылымның бір немесе əртүрлі кезеңдеріне қатысты альтернативті
тұжырымдамалар мен теориялар бір-бірімен салыстырмалы емес, бір-біріне
айналмайды деген тезис пролиферация қағидаларының талаптарын қатайтады.
Теориялық пен методологиялық плюрализм туралы позициялар
ғылымның жəне тұлғаның дамуын білдіретін көп түрлі тең білім типтерінен
бастама алады. Альтернативалардың күресу кезеңі - ең жемісті кезең.
Альтернативтік тұжырымдамалардың негізі ғалымдардың əр түрлі көзқарасы
мен методологиялық позицияларында жатыр.
Теориялардың плюрализм идеясын ол дəстүрлердің плюрализмі деген
идеяға дейін кеңейтеді. Осымен байланысты ғылым ғылыми элитаның
идеологиясы болған соң өзінің орталық орнынан айырылып мифология, дін мен
Достарыңызбен бөлісу: |
