Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 

82

 

-  антропогендік  əрекеттің  əсерінен  қоршаған  ортада  жүретін  физика-

химиялық процестерді; 

-  химиялық  ластағыш  заттардың  қоршаған  ортада  таралу  процесіне 

əсер ететін заңдылықтар мен факторларды білуі керек.  

«Химиялық экология» пəнін оқыту нəтижесінде студент: 

-  қоршаған  орта  компоненттерінен:  атмосферадан,  гидросферадан, 

литосферадан,  флорадан  жəне  фаунадан  алынған  сынамалардағы  əртүрлі 

химиялық заттардың концентрацияларын анықтауды;  

-  қоршаған  орта  компоненттерін  əртүрлі  ластағыштардан  тазалаудың 

тиімді əдістерін таңдай білуді;  

-  табиғи  ортада  əртүрлі  ластағыштардың  болу  күйін  болжай  білуді 

жəне олардың таралуын бағалауды меңгеруі керек.   

 

 

Кіріспе жəне негізгі түсініктемелерге анықтаулар 

 

Химиялық  экология  жəне  қоршаған  орта  мəселелері.  Химиялық 

экологияның практикалық негізі. Əртүрлі концепциялар жəне оның негіздері.   

В.И.  Вернадскийдің  биосфера  жəне  ноосфера  концепциясы  жайындағы 

ілімдері.    Қоршаған  ортаның  ластану  мəселесін  жүйелендіру  туралы 

көзқарастар.  Антропогендік  ластағыштардың  жіктелуі.  Табиғи  жəне 

кеңістіктегі  өзгерістер.  (локальдық,  регионалдық,  ғаламдық).  Экодиагноз 

жəне  экопрофилактиканың  міндеттері  химиялық  экология  зерттеулерінің 

негізгі бағыты ретінде. 

 

Химиялық заттардың табиғи ортадағы айналымының  

химиялық негіздері  

 

Химиялық  заттардың  əртүрлі  ортада  таралуы.  Топырақ  –  су 

тасымалдануы.  Топырақ  адсорбциясы  коэфффициенті.  Адсорбцияланған 

заттардың  десорбциясы.  Ленгмюр  адсорбциясының  теңдеуі.  Фрейндлих 

адсорбциясы  изотермасының  теңдеуі.  Еріген  заттардың  диффузиясы, 

конвекциясы  жəне  дисперсиясы.  Су  –  ауа  тасымалдануы.  Химиялық 

заттардың  ұшқыштығы  жəне  тұнуы.  Топырақ  –  ауа  тасымалдануы. 

Химиялық  заттардың  топырақтан  ұшқыштығы.  Химиялық  заттардың  тірі 

организмге түсуі жəне жинақталуы.  

Табиғи  ортадағы  ластағыш  заттардың  айналымының  химиялық 

негіздері.  Абиотикалық  айналым.  Тотығу,  тотықсыздану,  гидролиттік 

процестер. Фотохимиялық реакция. Биотикалық айналым.  

 

Гидросфераның химиялық экологиясы   

 

Су  ортасының  химиясы.  Гидросфераға  жалпы  сипаттама.  Судың 

локальдік  жəне  ғаламдық  ластануы.  Атмосфералық  сулар.  Қалалардың 

ағызынды  сулары.  Өндірістік  ағызынды  сулар.  Қоспаларды  фазалық-

 

83

 

дисперстік  күйі  бойынша  жіктеу.  Сулардың  химиялық  ластануы.  Судың 

эвтрофикациясы.  Өзендер  мен  су  қоймаларындағы  өздігінен  тазалану 

процесіне жалпы сипаттама. Су сапасының көрсеткіштері.  

Су  нысаналарының  сапасын  қадағалау.  Судағы  зиянды  заттардың 

гигиеналық 

жəне 

балық 

шаруашылығындағы 

шекті 

рауалы 

концентрациялары,  зияндылықтың  шекті  көрсеткіші.  Ағызынды  суларды 

өңдеу  жəне  тазалау  əдістері.  Ағызынды  суларды  тазалаудың  механикалық 

əдістері.  Ағызынды  суларды  тазалаудың  химиялық  əдістері.  Ағызынды 

суларды 

тазалаудың 

биохимиялық 

əдістері. 

Ағызынды 

суларды 

зарарсыздандырудың термиялық əдістері.   

 

Атмосфераның химиялық экологиясы 

 

Атмосфераның  жалпы  сипаттамасы.  Атмосфераның  табиғи  жəне 

жасанды  жолмен  ластануы.  Атмосфераны  ластайтын  негізгі  заттардың 

табиғаты  жəне  шығу  тегі.  Атмосфера  ластағыштарының  айналымы.  Газ 

тəрізді  ластағыштар.  Қатты  бөлшектер.  Атмосферада  ластағыштардың 

тасымалдануы.  Атмосферадағы  төменгі  молекулалық  қосылыстардың 

химиясы. 

Ауаның 

химиялық 

құрамы. 

Атмосферадағы 

шаң 

жəне 

аэрозольдердің 

құрамы, 

олардың 

қоршаған 

орта 

сапасына 

əсері. 

Атмосферадағы  газдардың,  аэрозольдердің  жəне  шаң  түріндегі  заттардың 

эмиссиясы жəне иммиссиясы. Ауа тазалығын бағалайтын көрсеткіштер жəне 

ауа сапасының стандарттары.  

Жылыжай  эффектісі  туралы  жалпы  түсінік.  Жылыжай  эффектісінің  оң 

жəне    теріс  əсерлері.  Смог  туралы  түсінік.  Смогтың  түрлері.  Смогтың  адам 

денсаулығына  жəне  экожүйелерге  əсері.  Атмосферадағы  озон  қабаты  жəне 

оның  жағдайы.  Қышқыл  жауындар  туралы  жалпы  түсінік.  Қышқыл 

жауындардың  түзілуіне  əкелетін  атмосферада  өтетін  химиялық  реакциялар. 

Қышқыл  жауындардың  қоршаған  ортаға  əсері.  Газтəрізді  ластағыштар 

шығарындыларын тазалау əдістерін жіктеу.  

 

Литосфераның химиялық экологиясы 

 

Литосфераның 

химиялық 

құрамы. 

Магматикалық, 

тұнбалық, 

метаморфтық 

таулы 

жыныстар. 

Табиғаттағы 

топырақтың 

жалпы 

ерекшеліктері.  Топырақтың  химиялық  құрамы  жəне  оның  ластануы. 

Химиялық заттардың топырақтың беткі қабатындағы миграциясы. Миграция 

формалары.  Химиялық  тыңайтқыштармен  топырақтың  ластану  мəселелері. 

Пестицидтердің  жіктелуі.

 

Антропогендік  деградация  жəне  топырақтың 

эрозиясы. Топырақтың ластану деңгейін қадағалау жəне бағалау əдістері. 

 

Қоршаған ортаның химиялық ластануы 

 

Органикалық  заттардың  химиялық  экологиясы.  Қоршаған  ортадағы 

органикалық заттар, олардың тірі ағзаға əсері. Органикалық ластағыштардың 

 

84

 

негізгі  кластары.  Қоршаған  ортадағы  канцерогендік,  беттік  активті  заттар, 

пестицидтер жəне полимерлер.  

Қоршаған  ортаның  радиоактивті  заттармен  ластануы.  Радиоактивтілік 

туралы  түсінік.  Радиоактивтілік  түрлері.  Радиоактивті  заттардың  жəне  ауыр 

металдардың қоршаған ортаға түсу көздері.  

 

 

Экологиялық қауіпті заттар жəне қалдықтар 

 

Өндірістік 

қалдықтар. 

Химиялық 

қалдықтардың 

жіктелуі. 

Қалдықтардың  физика-химиялық  қасиеттері.  Өндірістің  қатты  қалдықтарын 

рекуперациялау жəне утилизациялау. Химиялық қалдықтарды өңдеу əдістері. 

Қалдықтарды көму.  

 

 

Химиялық экология жəне энергетика 

 

Энергия  түрлері  жəне  оның  сапасының  коэффициентері.  Қалпына 

келетін жəне қалпына келмейтін энергетикалық ресурстар. Атом энергиясын 

қолдану. Энергияның альтернативті көздері. Сутектік энергия.  

 

Қоршаған орта мониторингі 

 

Мониторинг  түсінігі  жəне  оның  маңызды  практикалық  бағыты. 

Мониторинг түрлері. Қоршаған орта сапасын бағалау критерилері. Тірі жəне 

өлі  табиғаттағы  экология-химиялық  процестерді  зерттеудің  эксперименттік 

əдістері жəне қоршаған орта нысаналарын қадағалау əдістері.  

 

Зертханалық жұмыстардың тізімі 

 

1. Ас тұзының кірлену деңгейін анықтау. 

2. Судың физика-химиялық қасиеттерін анықтау.  

3. Судың карбонатты жəне карбонатты емес кермектілігін анықтау.  

4. Суды жұмсарту. 

5.  Суды  коагуляциялау  арқылы  жарықтандыру.  Коагулянттың  тиімді 

дозасын анықтау.  

6. Тас көмірдегі жəне кокстағы күкірттің мөлшерін анықтау. 

7.  Атмосфера  ауасының  сапасын  бағалау.  Ауадағы  хлордың 

концентрациясын анықтау. Ауадағы оттегін анықтау. 

8. 

Газдыадсорбциялық 

хроматография 

əдісімен 

газ 

қоспасын 

анализдеу. 

9.  Хлорды, күкірт диоксидін жəне күкіртсутекті активтелген жəне ағаш 

көмірге адсорбциялау.  

10. Топырақтың жалпы сілтілігін анықтау.  

11. Топырақтағы сульфат-ионды гравиметриялық əдіспен анықтау.  

 

85

 

12.  Мұнай  өнімдерімен  ластанған  топырақтағы  күкіртсутектің 

мөлшерін анықтау.  

13. 

Мыстың 

жəне 

мырыштың 

массалық 

концентрациясын 

колориметриялық əдіспен анықтау.  

14. Металдардың коррозиясы. 

15.  Дозиметр-радиометр  арқылы  ғимаратқа  радиометрлік  қадағалау 

жүргізу. 

 

Студенттердің оқытушы жетекшілігімен жасайтын өзіндік 

жұмыстарының тізімі 

 

1.

 

Биосфера  –  Жердің  тірі  қабықшасы.  Биосфераның  химиялық 

ластану  көздері.  Биосфераның Замануй  түсінігіндегі ноосфера концепциясы. 

Қоршаған ортаның өндіріс қалдықтарымен ластануы, олардың жіктелуі.  

2.

 

Биогеохимиялық 

тізбектер. 

Заттардың 

абиотикалық 

жəне 

биотикалық  айналымы.  Газ  тəрізді  жəне  тұнбалы  заттардың  тізбегі. 

Көміртегінің, 

азоттың, 

күкірттің, 

фосфордың, 

ауыр 

металдардың 

биосферадағы айналымы.   

3.

 

Химиялық 

ластағыш 

заттардың 

биосфераға 

жəне 

оның 

компоненттеріне əсері. Химиялық ластағыштардың қоршаған ортаға əсер ету 

түрлері.  Табиғи  жүйелердің  тұрақтылығы.  Биогеоценоздағы  заттардың 

техногендік  ағыны:  химиялық  ластағыш  заттардың  табиғи  сулардағы, 

топырақ ерітінділеріндегі жəне топырақтағы миграциясы.  

4.

 

Жер  үсті  суларының  химиялық  құрамы:  негізгі  иондар,  биогендік 

элеменеттер, суда еріген газдар, микроэлементтер, органикалық қосылыстар. 

Əлемдік мұхитта элементтердің таралу түрлері.  

5.

 

Гидросфераға  антропогендік  факторлардың  əсері.  Табиғи  сулардың 

негізгі  ластану  көздері.  Судың  биологиялық  ластануы.  Биологиялық 

ластанудың  су  қоймаларына  əсері.  Жылулық  ластанудың  абиотикалық 

факторларға 

əсері. 

Ауыр 

металдармен 

жəне 

хлорорганикалық 

қосылыстармен ластануы. Мұнаймен жəне радиоактивті заттармен ластану.  

6.

 

Атмосфераның  химиялық  компоненттері:  азот  оксидтері,  күкірт 

диоксиді,  көміртегі  моноксиді,  көміртегі  диоксиді,  метан.  Атмосфера 

ластағыштарының айналымы.  

7.

 

Атмосферадағы  химиялық  реакциялар  жəне  оның  қорғаныш 

қасиеттері. 

Фотодиссоциация, 

ионизация, 

атмосферадағы 

иондардың 

реакциясы,  жер  атмосферасындағы  фотокатализ  жəне  фотосорбция. 

Тропосферадағы  жылыжай  газдары  жəне  олардың  сипаттамасы.  Мұз  смогы. 

Лондондық  смог.  Фотохимиялық  смог.  Смогтың  адам  денсаулығына  жəне 

экожүйелерге  əсері.  Стратосфералық  озонның  бұзылуының  каталитикалық 

тізбектері.  Ғарыш  ұшу  аппаратының  озон  қабатына  əсері.  Стратосфералық 

озонның бұзылуына табиғи құбылыстардың əсері.  

8.

 

Литосфераның  құрылысы.  Жер  қыртысының  химиялық  жəне 

минералдық  құрамы.  Жер  қыртысындағы  элементтердің  геохимиялық 

 

86

 

жіктелуі.  Жер  қыртысының  литофильдік,  халькофильдік,  сидерофильдік, 

атмофильдік жəне биофильдік элементтер.  

9.

 

Топырақ  литосфераның  маңызды  компоненті  ретінде.  Топырақ 

туралы  түсінік,  оның  функциялары.  Органикалық  зат  (гумус)  литосфераның 

маңызды компоненті. Антропогендік деградация жəне топырақтың ластануы.  

10.

 

Радиацияның  табиғаты  жəне  оның  биологиялық  əрекеті. 

Қоршаған 

ортаның 

радиациялық 

қауіптілігі. 

Адамның 

жəне 

тірі 

организмдердің  ионданған  радиацияның  əртүрлі  табиғи  көздерінен  алатын 

сəулелену  дозалары.    Тірі  организмдердің  радиация  дозаларының  əрекетіне 

сезімталдығы.  Ионданған  радиацияның  адамға  əсері.  Атом  өндірісінің 

қалдықтарынан пайда болатын экологиялық зардаптар.  

11.

 

Қалпына  келмейтін  энергетикалық  ресурстар:  көмірсутектік 

отын,  ядролық  энергия,  сутектік  отын.  Қалпына  келетін  энергетикалық 

ресурстар:  гидроэнергия,  жел  энергиясы,  геотермальдық  энергия,  күн 

энергиясы.  

12.

 

Қоршаған  орта  сапасын  бағалайтын  критерилер.  Биосфера 

компоненттеріндегі 

химиялық 

ластағыш 

заттардың 

шекті 

рауалы 

концентрациялары.  ШРК  концепциясы.  Атмосферадағы  зиянды  заттардың 

ШРК.  Сулы  ортадағы  зиянды  заттардың  ШРК.  Топырақтағы  зиянды 

заттардың ШРК. Тамақ өнімдеріндегі зиянды заттардың ШРК.  

13.

 

Биосфераның  химиялық  ластануының  мониторингі.  Қоршаған 

ортаның  мониторингі  туралы  жалпы  түсінік.  Биосферадағы  ластағыш 

заттардың  құрамын  қадағалау  əдістері.  Биогеоценоздың  мониторингі. 

Топырақ  мониторингінің  принципі  жəне  міндеттері.    Топырақ  химиясы 

мониторингінің əдістері жəне қадағалау көрсеткіштері. Фитотоксикологияны 

анықтау əдістері.  

14.

 

Табиғи  нысаналардың  химиялық  ластануын  анализдеу  əдістері. 

Атмосфераны  химиялық  ластанудан  қорғау  əдістері.  Топырақ  сапасын 

қадағалау  əдістері.  Табиғи  суларды  анализдеу  əдістері.  Ағызынды  суларды 

тазалау əдістері.  

15.

 

Қазақстан  территориясының  химиялық  ластануы.  Қазақстан 

гидросферасының  экологиялық  мəселелері  (Арал,  Балхаш,  Каспий). 

Қазақстан Республикасы табиғатын қорғаудың заманауй мəселері.  

 

Студенттердің өзіндік жұмыстарының тізімі   

 

1.

 

Биосферадағы  химиялық  ластағыш  заттардың  таралуының  жалпы 

заңдылықтары. Элементтердің биогеохимиялық тізбегі.  

2.

 

Қазақстан  территориясының  химиялық  ластануы.  Радиоактивті 

заттармен жəне ауыр металдармен ластану.  

3.

 

Гидросферада  химиялық  ластағыш  заттардың  таралуының  жалпы 

заңдылықтары. Əлемдік мұхиттың мұнай өнімдерімен ластануы.  

4.

 

Судың  интегральды  көрсеткіштері.  Оттегідегі  биологиялық  тұтыну. 

Оттегідегі химиялық тұтыну.   

 

87

 

5.

 

 Су  –  биосферадағы  тірі  процестердің  негізін  құраушы.  Табиғи 

сулардың ластануы.  

6.

 

Су ортасында жүретін биохимиялық процесстер.  

7.

 

 Су  қоймасындағы  тіршілік  үшін  темірдің  ролі  жəне  оның  судың 

органолептикалық сапасына əсері. Су қоймаларындағы күкіртсутек. 

8.

 

Қоршаған ортадағы химиялық заттардың миграциясы.  

9.

 

Атмосфера  —  биосфераның  сыртқы  қабықшасы.  Атмосфераның 

ластануы.  

10.

 

Атмосфера ауасының өндіріс шығарындыларымен ластануы.  

11.

 

Қышқыл жаңбырлар.  

12.

 

 Смог. Смогтың түрлері.  

13.

 

Жылыжай  эффектісі.  Жылыжай  эффектісінің  оң  жəне  теріс 

зардаптары. 

14.

 

 Озон қабаты жəне озон тесіктері. 

15.

 

 Аэрозольдер жəне олардың жіктелуі.  

16.

 

  Ауа ортасының макро жəне мезоклиматқа əсері. 

17.

 

 Атмосфера ластағыштарының биоценоз түрлеріне əсері.  

18.

 

 Газ  шығарындыларын  тазалау  əдістері.  Шаң  аулағыш  аппараттар 

жəне 

олардың 

механизмі. 

Шаңды 

тазалау 

əдісіне 

əртүрлі 

факторлардың əсері.  

19.

 

  Топырақ  –  биосфераның  маңызды  құраушы  бөлігі.  Топырақтың 

ластануы.   

20.

 

 Атмосфераның ластануының топырақ қасиеттеріне əсері.  

21.

 

 Ғарыш  ұшу  техникаларының  əсерінен  қоршаған  ортаның  химиялық 

ластануы. Ғарыш жанармайының химиялық құрамы.   

22.

 

 Қазақстан 

топырағының 

ауыр 

металдармен, 

минералдық 

тыңайтқыштармен, пестицидтермен, мұнай өнімдерімен ластануы. 

23.

 

 Топырақ қасиеттерінің қышқыл жаңбырлардың əсерінен өзгеруі. 

24.

 

 Радиоактивтілік  ластаушы  фактор  ретінде.  Радиоактивтілік  туралы 

түсінік. 

Радиоактивтілік 

түрлері. 

Жасанды 

жəне 

табиғи 

радиоактивтілік.  

25.

 

 Радиоактивті қалдықтар туралы түсінік.  

26.

 

 Ауыр металдар жəне олардың биогеохимиялық қасиеттері.  

27.

 

 Топырақ-өсімдік жүйесіндегі ауыр металдар.  

28.

 

 Тамақ өнімдерінің экологиясы. Тамақ өнімдеріндегі ауыр металдар.  

29.

 

 Қаладағы  экологиялық  жағдайдың  нашарлауына  автотранспорттың 

əсері.  

30.

 

  Атмосфераның ластану деңгейін қадағалау.  

 

Рубеждік бақылау сұрақтары 

№ 1 рубеждік бақылау 

1.

 

Химиялық экология мен экологиялық химия пəндерінің  мақсаты жəне 

міндеттері. Ұқсастығы жəне айырмашылығы 

2.

 

Биосфера жəне оның құрамы 

3.

 

Ноосфера 

 

88

 

4.

 

Химиялық заттардың əртүрлі ортада таралуы 

5.

 

 Фрейнлих жəне Ленгмюр теңдеулері 

6.

 

Адсорбция жəне десорбция үрдістері 

7.

 

Биогеохимиялық айналым 

8.

 

Заттардың үлкен жəне кіші айналымы. 

9.

 

Ұшқыштық жəне  фугитивтілік 

10.

 

Гидросфера 

11.

 

Су кермектілігі, түрлері жəне жою əдістері 

12.

 

Теңіз жəне өзен суларының химиялық құрамы 

13.

 

Табиғи сулардың ластану көздері. 

14.

 

ОБТ жəне ОХТ. 

15.

 

ОБТ жəне ОХТ есептеу формулалары 

16.

 

Мұхиттың пайдалы қазбаларын жіктеу. 

17.

 

Атмосфера жəне оның құрылысы 

18.

 

Атмосфераның табиғи жəне жасанды ластану көздері 

19.

 

Атмосфераның негізгі ластағыштары 

20.

 

Аэрозольдер жəне олардың жіктелуі 

 

№ 2 рубеждік бақылау 

1.

 

Литосфера жəне оның құрылысы. 

2.

 

Тау жыныстарының генетикалық сыныптары 

3.

 

Топырақтың өнімділігі 

4.

 

Қоршаған ортаның ластануы 

5.

 

Ауыр металдар 

6.

 

Техногендік геохимиялық аномалия  

7.

 

Ластағыш заттарды қауіптілігі бойынша жіктеу 

8.

 

Инсектицидтер, гербицидтер жəне фунгицидтер 

9.

 

Радиоактивтік ластану 

10.

 

Радиоактивтілік түрлері 

11.

 

Радоактивтік қалдықтар 

12.

 

Қазақстандағы басты уран кеніштер 

13.

 

Қатты қалдықтардың негізгі түрлерінің жіктелуі 

14.

 

Энергия түрлері жəне оның сапасының коэффициентері 

15.

 

Қоршаған орта мониторингі 

16.

 

Газдарды тазалау əдістері 

17.

 

Аддитивтілік жəне антогонизм үрдістері  

18.

 

Атмосфераны химиялық ластанудан қорғау əдістері.  

19.

 

Топырақ сапасын қадағалау əдістері.  

20.

 

Табиғи суларды анализдеу əдістері. 

 

Ұсынылатын əдебиеттері тізімі 

Негізгі əдебиеттер:  

1. Корте Ф. Экологическая химия. –М.: Мир, 1997. 

2.  Исидоров  В.А.  Экологическая  химия:  Учебное  пособие  для  вузов.– 

СПб: Химиздат, 2001. 

 

89

 

3.  Скурлатов  Ю.И.,  Дука  Г.Г.,  Мизити  А.  Введение  в  экологическую 

химию: Учебное пособие для хим. и хим.-технолог. спец. вузов –М.: Высшая 

школа, 1994. 

4. 

 

М.С.Панин 

Химическая 

экология: 

Учебник 

для 

вузов. 

Семипалатинск, 2002 

5. Г.А. Богдановский. Химическая экология: Учебное пособие. М.,1994 

6.  Остроумов  С.А.  Введение  в биохимическую  технологию.  –М.:МГУ, 

1986. 

7.    Орлов  Д.С.  Экология  и  охрана  биосферы  при  химическом 

загрязнении. –М.: Высшая школа, 2002. 

8.Фелленберг  Г.  Загрязнение  окружающей  среды.  Введение  в 

экологическую химию. –М.: Мир, 1997 

 

Қосымша əдебиеттер: 

 

1. Мукатаева Ж.С. Химиялық экология практикумы. – Алматы, 2010. 

2.  Пономаренко  О.И.,  Сармурзина  А.Г.    Мониторинг  и  методы 

контроля  объектов  окружающей  среды.  Учебное  пособие.  –Алматы.  Казак 

университетi, 1998.  

8.  Мотузова  Г.В.  Принципы    и  методы  почвенно-химического 

мониторинга. –М.: МГУ, 1988. 

9. Химия окружающей среды. –Пер. с англ. / Под ред. А.П. Цыганкова. 

–М.: Химия, 1982. 

10. Торочешников Н.С. и др. Техника защиты окружающей среды. –М.: 

Химия, 1989. 

11.  Эльтерман  В.М.  Охрана  окружающей  среды  на  химических  и 

нефтехимических предприятиях. –М.: Химия, 1985. 

12.  Вилесов  Н.Г.,  Болыпунов  В.Г.    Утилизация  промышленных 

сернистых газов. – Киев: Наукова думка, 1990. 

13.  Афанасьев  М.А.,  Ахаганяц  В.А.,  Тулякова  Г.М.,  Королев  Д.П. 

Количественные опыты по химии. – М:, Просвещение, 1972. 

 

Құрастырушы авторлар: 

 

Мукатаева Ж. С. - х.ғ.к., қауымдастырылған профессор Абай атындағы 

ҚазҰПУ  

Нурахметова А. Р. - п.ғ.к., доцент Абай атындағы ҚазҰПУ