85
Темір сияқты, мырыштың да негізгі тағамдық көздеріне еттік,
балықтық, сүттік жəне астық дəндерінің өнімдері мен көкөністер жатады.
Темір мен мырыш жетіспеушіліктерінің бір-бірімен қосарланып жүретіні
кездейсоқ емес.
Йодтың тағамдық бай көздеріне мұхиттар мен теңіздердің
жағалауларында өсетін, тек қана теңіз тағамдық өнімдері мен өсімдіктері
жатады. Егер топырақта йод мөлшері аз болса, ол осы территориядан
өндірлетін тағамдық азық-түліктердегі мөлшерінен бірден байқалады.
Мұндай жерлерде йод тапшылығына байланысты өрбитін аурулар жиі
кездеседі. Қазақстанның негізі территориясын қоршаған ортасы йодқа
жұтаңдау келеді.
Селенмен қамтамасыз ететін тағамдарға астықтық дақылдар, еттік
жəне балықтық тағамдар жатады. Ауыз суы фтордың негізгі көзі. Бұл
микроэлементке адамдардың қажеттілігін өтеуде тағамдар маңызды
орынды иемденбейді. Сумен адам күндігіне1-1.5 мг, ал тағаммен – 0.25-
0.35 мг фтор қабылдайды.
МИНЕРАЛДЫҚ ЗАТТАРДЫҢ ЖЕТІСПЕУШІЛІГІ
Сүт тағамдарын аз мөлшерде қабылдайтындықтан, Қазақстанда
кальций жетіспеушілігі кеңінен таралған болып саналады. Бұл өсу
үстіндегі организмдердің, оқушылармен қоса, қаңқа сүйегінің дамуы мен
өсуінің бұзылуына жəне жасы келген кісілердің сүйегінің нашар
минерализациялануы мен сынғыштығына соқтырады. Фосфор организмге
барлық тағамдық заттармен түсетіндіктен, оның тапшылығы іс жүзінде өте
сирек кездеседі.
Темір жетіспеушілігі барысында темір тапшылық анемиясы (ТТА)
дамиды, бұл жағдай тері беттерінің боздығымен, тез қалжыраушылық,
физикалық жəне ақыл-ой еңбекке қабілеттілігінің төмендеуімен
сипатталады. Анемия Қазақстане өте кеңінен таралған, оның ішінде мектеп
жасындағы балалар арасында да (26-кесте). Кестеде көрсетілгендей,
мектеп жасындағы балалардың 40% астамы анемиядан зардап шегеді, ал
бұл жағдай олардың денсаулық көрсеткіштерін айтарлықтай нашарлатады,
аурушаңдықты көтереді, еңбекке қабілеттілікті жəне танымдық іс-
əрекеттерді төмендетеді, сабақ үлгеріміне кесірін тигізеді.
Екі жасқа дейінгі балалар организмінде темір жетіспеушілігі бас
миының дамуында қалпына келмейтін негативтік əсерлерге соқтырады.
Мұндай балаларда инфекцияларға төзімділік нашарлайды, ал олар қайсы
бір өзге аурулар сияқты тез ем қонбай, айығуы қиын созылмалы ауруларға
86
айналады. Физикалық жəне ақыл-ой дамуының тежелуі айқын байқалады;
ақпарат қабылдау мүмкіндігі кемиді, оқуда үлгерімі нашарлайды.
Ересектерде кездесетін темір жетіспеушілік анемиясы еңбекке
қабілеттілікті, танымдылық мүмкіндікті төмендетеді, қатерлі ісік
ауруларының даму қауіпін арттырады, əсіресе асқазанның, қуық асты
безінің, өңештің, тік ішектің, сүт бездерінің, сонымен қатар туберкулез
сияқты қатерлі инфекциялық аурулардың ауыр түрде жəне ұзаққа созылып
кетуіне ықпал етеді. Темір жетіспеушілік анемиясы бар адамдарда
қоршаған ортаның кері əсерлеріне төзімділік төмен. ДДҰ-ның жəне
Бүкілəлемдік Банк анықтамасы бойынша, анемия бала туу жасындағы
əйелдердің еңбекке қабілеттілігін жоятын, жетекші үш себептің біріне
жатады.
Мырыш жетіспеушілігі организмнің дамуы мен өсуін тежейді, бой
қысқалығына, жыныс функцияларының бұзылыстарына, жыныс
гормондарының белсенділігінің төмендеуіне, сперматогенездің
төмендеуіне, жыныс бездерінің дамуы мен екінші жыныстық белгілердің
дамуының артта қалуына соқтырады. Бұл жағдайда инсулиннің синтезі,
маңызды ас қорыту ферментерінің қызметі, көру анализаторының
функциясы бұзылады, иммунитет əлсірейді, инфекцияларға жəне суыққа
шалдығуға сезімталдық артады, жарақаттар мен жырылып қалған жерлер
өте нашар жазылады. Мырыш жетіспеушілігінде тəбет зардап шегеді,
дəмдік сезіну бұзылады жəне тағамның дəмін айыру нашарлайды.
Йод жетіспеушілігінде жемсау ауруы дамиды – мойынның алдыңғы
жағында орналасқан қалқанша безінің ұлғайып көрінуі. Құрсақтағы
нəрестеде немесе ерте жастағы бала кезде йод жетіспеушілігі болса, онда іс
жүзінде емделмейтін ақыл-ой мешеулігі дамиды. Сондықтан йод
тапшылықтың алдын алу жұмыстарын уақытында жүргізу керек.
Селеннің жетіспеушілігінде антиоксиданттық жүйе, биологиялық
мембраналардың структурасы мен функциясы, жүрек қызметі бұзылады.
Ауыз суының əдетінде, 1 литрінде 1 мг фтор кездеседі. Фтордың ауыз
суындағы мөлшері 0.5 мг/л төмендеген жағдайда тіс жегісінің пайда болу
жиілігі біршамаға артады.
Минералдық заттар жетіспеушілігінің алдын алу
Микронутриенттер жетіспеушілігінің алдын алудың негізгі
стратегиялары (витаминдер мен микроэлементтердің) жоғарыдағы
витаминдер жетіспеушілігінің алдын алу тарауында жазылған. Тек қана
оған қосарымыз, йод тапшылықтың алдын алу үшін ас тұзын йодтау
кеңінен қолданылады. Қазақстанның барлық жерінің дерлік топырағында
87
Негізгі нұсқаулар
9
Күнделікті сүт тағамдарын
жəне жаңа үзілген жемістер
мен көкөністерді
қабылдаңыздар
9
Тұз қабылдауды
шектеңіздер, тұзы кем
тағамдарды таңдаңыздар
9
Таңдау байытылған
тағамдық өнімдерге түссін
9
Тұрақты түрде
поливитаминдік-минералдық
препараттар қабылдаңыздар
9
Əрбір тамақтану кезінде
неше түрлі тағамдар
қабылданыңыздар
жəне суларында йод жетіспейді, сондықтан халық тамақ əзірлеу кезінде
йодталынған ас тұзын пайдалануы керек. Қазіргі кезде Қазақстанда тағамға
пайдаланылатын барлық тұз йодталынады.
Ауыз суы фторға кедей аудандарда суды фторлау жүргізіледі, яғни
осы минералдың тапшылығының алдын алу мақсатында суды фтормен
байытады. Жасанды фторландыру барысында судағы фтордың мөлшерін
0.7-1.2 мг/л дейін жеткізеді. Қазақстанның сауда орындарында селенмен
байытылған ауыз суы да бар.
НҰСҚАУЛАР
9
Кальций жетіспеушілігінің
алдын алу мақсатында күнделікті
сүт тағамдарын қабылдаңыздар.
Таңдаудың майлылығы төмен сүт
тағамдарына түскені жөн.
9
Тұз қабылдауға шек
қойыңыздар, тұзы кем тағамдарды
таңдаңыздар. Тұзды 2000 (бастауыш
сынып оқушылары) – 2300 (жоғарғы
сынып оқушылары) миллиграммнан
артық қабылдамаңыздар.
9
Қан қысымы жоғары
жандарға күніне 1500 мг-нан
артпайтын тұз, сонымен қатар
жемістермен жəне көкөністерден
кемінде 4700 мг калий қабылдауға
кеңес етіледі.
9
Йод жетіспеушілікті жəне
соған байланысты өрбитін
аурулардың алдын алу үшін тек қана
йодталынған тұзды қабылдаңыздар.
9
Тағамдарды сатып алғанда, бидай ұнын жəне ұннан жасалынған
тамақ түрлерін де (нан, макарон жəне тағы басқалары) қоса, таңдау
минералдармен жəне витаминдермен байытылған тағам түрлеріне түссін.
9
Тұрақты түрде профилактикалық мақсатта поливитаминдік-
минералдық препараттарды – 1 дражеден күніне немесе күн ара
қабылдаңыздар.
Достарыңызбен бөлісу: |
