Этнос14. 12. indd

149
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
 Этносты бөлуші үдерістерде дисперсизацияны парциация мен сепарация-
дан айыра білу қажет. Этностық парциация кезінде бұрынғы бір этнос бірша-
ма тең бөліктерге бөлінеді, оның үстіне бөлініп шыққан жаңа этностардың 
ешқайсысы өздерін бұрынғы этносқа жатқызбайды. Этностық сепарация де-
геніміз – кез келген шағын халық құрамынан оның бір бөлігі бөлініп шығып 
(əдетте салыстырмалы түрде шағын), уақыт өте келе дербес этносқа айналуы.
Егер этностық парциация кезінде бастапқы этнос өмір сүруін тоқтатса, этнос-
тық сепарация кезінде ол сақталып қалады. Парциация мен сепарацияға қа-
рағанда, этностық дисперсизация кезінде этнос емес, тек этностық топтарды 
құрайтын бөліктер бөлінеді.
Этностық дисперсизация əлем халықтарының көбіне тəн. Бұл ретте еврей-
лердің екімыңжылдық көшіп-қонуын еске алса да жеткілікті. Олар – əлем-
де ең бытыраңқы орналасқан халықтардың бірі. 20 млн. еврейдің тек 5 млн. 
Израильде тұрады, ал бұл олардың ширегі ғана. Сондай-ақ еріксіз миграция 
мен күштеп көшіру нəтижесінде армяндардың жартысы тарихи отандарынан 
тысқары жердегі əртүрлі елдерде тұрады. 
КСРО  құлағаннан  кейін  бұрынғы  Кеңес  Одағының  көптеген  халықтары 
əртүрлі мемлекеттерге шашырап кетті. Олардың ішінде алдымен айта кететіні 
əзірбайжандықтар,  грузиндер,  молдавандар,  украиндар,  өзбектер,  тəжіктер 
жəне т.б. 1991 жылы КСРО құлағаннан кейін орыстардың 18%-ы Ресейден 
тыс жерде қалды. Ресейлік халықтар ішінен ең дисперстік түрде тұратындар 
орыстар, татарлар, басқа Еділ бойы халықтары, шешендер, ұңғыштар жəне 
Дағыстанның кейбір халықтары.
 Қазақстандағы жағдай біршама басқаша. Мұнда бірнеше жүз мың қазақтар 
қайтып келді. Ұжымдастыру жылдары олар жандарын сақтау үшін көптеген 
шетелдерге дисперстік түрде бытырап кетуге мəжбүр болды. Сонымен қатар, 
Қазақстанда жер аударылған кəрістердің, немістердің, күрділердің жəне басқа 
халықтардың  үлкен  топтары  жайыла  орналасқан  (қар.  Бөлінген  халықтар, 
Ұлттық-территориялық автономиялар, Этностық анклав, Босқындар, Де-
портация, Иммиграция, Мигрант, Ұлттық азшылық, Эмиграция).
ЭТНОСТЫҢ  ДІЛДІЛІГІ / МЕНТАЛДЫЛЫҒЫ  /  (фр.  mentalite,  лат. 
Mentalis – ақыл-ойға  тəн,  рухани,  ор.  ментальность  этноса,  англ.  ethnic 
mentality) – қандай да бір этностық тұтастыққа кіретін адамдардың психика-
лық бітімі мен дүниеге көзқарасының ерекшеліктері, тарихи дамуы барысын-
да этностың ойлауы, сезімі мен дүниені түйсінуінің ғасырлар бойы жасалған, 
тарихи  қалыптасқан  бейнесі.  Этностық  дəстүрдің  маңызды  бөлігі  болған-
дықтан этнос ділі əлем туралы идеялардың, көзқарастардың, түсініктердің, 
бағалаудың, талғамның, мəдени канондардың, ойды жеткізу тəсілдерінің ие-
рархиясы түрінде көрінеді. 
Əлемнің  этностық  суреті  адамның  əлем  туралы  белгілі  бір  мəдени-құн-
дылықты басымдықтар негізінде қалыптасқан түсініктерімен жасалады. Бұл 

150
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
түсініктердің кейбірі саналы, кейбірі санасыз түрде орнығады. Ділділік адам 
ұжымының  (этностың)  өзін  қоршаған  табиғи-əлеуметтік  ортаға  бейімделу 
барысында қалыптасатын кешенді қасиеттердің жиынтығы ретінде көрінеді. 
Жəне этностық мəдениетте негізгі механизмнің қызметін атқарады, осының 
арқасында адам психологиясы қоршаған ортаға бейімделеді.
 Адамның əлемдегі əрекеттерінің сипаты əр этностық мəдениетте əр басқа, 
өзіндік арнайы ерекшеліктері болады. Осы өзіндік ерекшеліктің дəл өзі ғылы-
ми ізденісте нақты бір этностың ділділігінің бейнесін жасауға сүйеніш бола-
тын индикатор болып есептеледі. Мұндайда көршілес этностың немесе этнос-
тар тобының шаблондық қасаң, орташалындырылған бітімдерін тірек етеді. 
 Белгілі бір типтегі ділді түсіну үшін мəдени контексті бар мүмкіндігінше 
кең қамтып талдау қажет: бұған мəтіндер мен материалдық мəдениет дүние-
лері, əлеуметтік байланыстар мен қарым-қатынастар, тұрмыс пен тарих, күн-
делікті тірлік – бəрі де кіреді. Социум идеологиясын ұғыну онда болып жатқан 
үдерістердің  бəрін  дұрыс  бағалауға,  оның  мүшелерінің  мінез-құлықтарын 
лайықты  қабылдауға  жəне  олар  шығарған  мəдени  феномендерді  тереңірек 
ұғуға көмектеседі, ал қоғам мен өркениеттің дамуының қазіргі кезеңінде мұ-
ның  маңызы  баға  жеткісіз  (қар.  Ұлттық  идея,  Ұлттық  психология,  Тарихи 
сана, Патриотизм, Этностық стереотиптер, Толеранттылық, Этностық 
сезімдер, Этнопсихология).
ЭТНОСТЫҚ  КƏСІПКЕРЛІК  (ор.  Предпринимательство  этническое, 
ағыл. ethnic enterprise) – этностық қағидат негізінде кəсіпорын құрушы эт-
ностық  Диаспоралардың  өкілдері  іске  асыратын,  бизнес  жүргізудің  ұлттық 
дəстүрлерін ұстанатын кəсіпкерлік қарекет (қар. Этностық көші-қон). Жаңа 
əлеуметтік-мəдени  ортаға  түскенде  этностық  азшылық  бұрын  өзіне  етене 
болмаған  экономикалық  орын  табады  да,  тірлік  етудің  тіптен  бөтен  жол-
дарын меңгере бастайды. Этностық мигранттардың кəсіби ұтқырлығының 
соншалық жоғары болуы мен Э.к. дамуының басты себептерінің бірі – эт-
ностық  азшылықтың  əлеуметтік-экономикалық  тұрғыдан  маргиналдығы. 
Этностық Мигранттар оқшау орта болып саналатын мейлінше берік қауым 
құрады, осы қауым жаңадан қосылғандарға қолдау жасап оқытады, тəжіри-
бесі мен біліктілігін үйретеді. Уақыт өткен сайын бастапқы қажетті капи-
тал қорланып, тіл меңгеріледі де экономикалық кеңістікке барлау жасалады, 
сөйтіп барып Иммигрант өз бизнесін ашады. Осылайша кешегі қоныскер-
лер жаңа жерде қажетті, еңбектің осы нарығына қажетті біліктілік пен кəсіп 
иесі болып шығады. Э.к. Мигранттың əлеуметтік-экономикалық жағынан 
бейімделуінің ажырамас бөлігі болып табылады (қар. Диаспора, Мигрант-
тар).
ЭТНОСТЫҚ  КӨШІ-ҚОН  (лат.  migratio – қоныс  аудару,  ор.  миграция 
этническая, ағыл. ethnic migration) – түрлі себептермен қабылдаушы мемле-