131
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
жасампаздық əлеуетін шетелде іске асырады, оның үстіне, демографиялық
жосықтағы проблемалар туындайды (қар. Иммиграция, Миграция, Мигрант,
Этностық көші-қон, Репатриант, Оралман, Эмигрант).
ЭТНОС (грек. ethnos халық, тайпа, ор. этнос, ағыл. ethnos) – ортақ си-
паттары бар, Мəдениеті, Тілі, Өзіндік сана-сезімі, тарихының тұрақты ерек-
шеліктері ортақ адамдардың белгілі бір аумақта тарихи қалыптасқан тұрақты
қауымдастығы.
Осы уақытқа дейін «этнос» терминінің бір мағыналы ұғымы əлі жоқ. Де-
генмен, жалпылай келгенде этнос топтық мəдени ұқсастық құбылысы ретін-
де, мəдени қауымдастыққа тиесілікке негізделген сезімдер кешені ретінде,
ортақ сəйкестілік қалыптасу нəтижесіндегі ұжымдық түйсік ретінде қарас-
тырылады. Сана-сезім (сəйкестілік) саласынан тыс этностық деп аталатын
қауымдастықтарға тəн бірқатар сипаттамалар бар. Оларға жататындар: ор-
тақ тарихи тегіне байланысты топ мүшелері мойындайтын ұғымдар, бір тіл,
материалдық жəне рухани мəдениеттің ортақ қырлары; отан жəне ерекше
институттар ретінде саяси ресімделген ұғымдар, мысалы, «халық» ұғымы-
на кіретін мемлекеттілік; ерекшелік сезімі, яғни, топ мүшелерінің сол топқа
қатыстылығын сезіну жəне осыған негізделген ынтымақтастық түрлері мен
бірлескен іс-əрекеттер.
Э. негізгі жəне қосымша белгілері: тіл, халықтық өнер, əдет-ғұрып, дəстүр,
рəсімдер, мінез-құлық нормалары, əдеттер, дін, нəсілдік жақындық, генезис,
яғни, мəдениеттің ұрпақтан ұрпаққа жетіп этностық мəдениет дегенді жа-
сайтын жəне сабақтасатын сипаттары (қар. Этностық топ, Этностық сəй-
кестілік, Этностық сана-сезім, Этнос, Этноəлеуметтану, Тіл, Тілдік бір-
дейлестік).
ЭТНО-АҒАРТУШЫЛЫҚ КЕШЕНДЕР (жексенбілік мектептер) (ор.
этно-просветительские комплексы, ағыл. ethnic elucidative complexes) – не-
гізгі міндеті балаларға тіл арқылы өз этносының тарихын, əдет-ғұрпын жəне
мəдениетін оқытып-үйрету болып табылатын ерікті ұйым. Қазақстанда жү-
зеге асып отырған этносаралық келісімнің бірегей үлгісінің арқасында этнос-
тардың өкілдері туған тілі мен мəдениетін оқып-үйрену арқылы өз дербесті-
гін сақтап отыр. Бұған Қазақстан халқы Ассамблеясына кіретін этномəдени
бірлестіктер ықпал етеді. Ассамблея қызметінің, сондай-ақ жексенбілік мек-
тептер қызметінің басым жағы – өсіп келе жатқан ұрпақты толеранттық пен
этносаралық келісім рухында тəрбиелеу. Қазақстанда əзірбайжан, армян, ко-
рей, поляк, неміс, татар-башқұрт, қырғыз, тəжік, украин, шешен-ұңғыш жек-
сенбілік мектептері жұмыс істейді (қар. ҚХА, Тілді жоспарлау, Тілдік ахуал,
Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекет-
тік бағдарламасы).
132
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ЭТНОƏЛЕУМЕТТАНУ (грек. ethnos халық, тайпа + societas қоғам +
logos ғылым, ілім, ор. этносоциология, ағыл. ethnosociology) - Əлеуметта-
нудың этносаралық қатынастарды (бұған тіл де жатады), этностардың да-
муының жалпы заңдылықтарын, генезисін, мəнін, функцияларын зерттейтін
саласы. Э. əлеуметтанудың, этнография мен тарихтың түйісуінен қалыптас-
қандықтан мынадай күрделі кешенді мəселелерді нысан етеді: ұлттық фак-
торлардың əлеуметтік жұмылыс пен көші-қонға əсері; этностық тиесілік-
ті ескере отырып еңбек ресурстарын тиімді пайдалану жəне ұтымды бөлу
проблемалары; халықтардың тілі мен мəдениеттеріндегі өзгерістердің əлеу-
меттікпен шарттастығы; ұлттық сана-сезімнің, ұлтаралық қатынастардың
(бұған тілдік шиеленістер де кіреді) əлеуметтік тұрғыдан анықталуы; Əлеу-
меттік топтардағы құндылық бағдарларының, мінез-құлықтың қасаң қа-
лыптарының, мəдени мүдделер мен қажеттіліктердің ұлттық ерекшеліктері;
этнотілдік үдерістердің əлеуметтік қырлары т.б. (қар. Көші-қон (Миграция),
Этнография, Этнолингвистика, Этнология, Стереотиптер, Конфликт
(тілдік)).
ЭТНОГРАФИЯ (грек. ethnos тайпа, халық + grapho жазамын, ор. этно-
графия, ағыл. ethnography) - 1. Осымен бірдей: Этнология; халықтардың
тұрмыстық жəне мəдени ерекшеліктерін, олардың шығу тегін, қоныста-
нуын, өзара мəдени-тарихи қарым-қатынасын зерттейтін ғылым. Э. – Этнос-
тар туралы кешенді ғылым: археология, тарих, демография, тілтану жəне
басқа ғылымдармен тығыз байланыста қаралады. Э. білу əлеуметтік қызмет-
тердің жұмысының тиімділігін арттырады, əсіресе, Этностық топтармен
əлеуметтік-тілтанулық жұмыстар жүргізгенде пайдасы мол. 2. Белгілі бір
қоғамдастықтың немесе Əлеуметтік топтың көзқарастары мен тəжіри-
бесін (мұның ішінде тілдік көзқарас пен тəжірибе де бар) жүйелі түрде зерт-
теу. Бұл мəнінде Э. Əдістану ретінде танылады, өйткені: а) топтарды табиғи
жағдаят үстінде ұзақ уақыт зерттеу нұсқалады; ə) талдау санаттарын алдын
ала белгілеп қоюға болмайды, олар талдау барысында пайда болады; б) зерт-
теуші ахуалды оқиғаларға қатысушылардың көзімен іштен көруге талпына-
ды; в) түрлі дереккөздердің (құжаттар, тарихи жəне статистикалық мағлұ-
маттар т.б.) мəліметтері пайдаланылады; г) міндетті түрде Қосыла бақылау
жүргізіледі. Əлеуметтік тілтануда Э. көбінесе солайымен емес, кейбір этно-
графиялық əдістер мен амалдарды пайдаланылып əдістанулық ыңғай ретін-
де қолданылады (қар. Этностық топ, Этноним, Этнос).
ЭТНОДЕМОГРАФИЯ (грек. еtnos demos - халық жəне grapho – жазып
жатырмын, ор. этнодемография, ағыл. ethnodemography) – этностардың
құрылымын, санының өзгеруін, қоныстануын жəне қоныс аударуын зерт-
тейтін пəнаралық ғылыми бағыт. Э. экономикалық, əлеуметтік, биология-
лық жəне географиялық факторлардың негізінде халықтың құрылымында,
Достарыңызбен бөлісу: |
