38
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
лық тұғырнамасы ретінде азаматтық қоғам арасында қалыптасып, соның
ішінде əрекет етеді. Мемлекеттік идеологиялар – жалпы ұлттық мүдделерді
білдіруге жəне қоғамды біріктіруге, таптар мен топтардан жоғары тұруға тал-
пынады.
Саяси мақсатқа жету стратегиясы бойынша идеологиялар реформизммен
жəне саяси қарсыластарымен үнқатысуға бағытталған ұстамды жəне өз
жақтастарын саяси идеалдар үшін белсенді күреске, тіпті қарулы қарсылыққа
шақыратын радикалды болып бөлінеді. Хронологиялық өлшемге сəйкес,
идеологияны ХІХ ғасырда қалыптасқан классикалық (либерализм, консерва-
тизм, социализм) жəне ХХ ғ. пайда болған немесе белсенділік көрсетіп отыр-
ған баламалы идеологияларға – коммунитаризмге, феминизмге, альтергло-
бализмге т.б. жіктерге бөлу де дəстүрге енген (қар. Ұлттық идея, Мемлекет,
Қазақстан – 2050 Стратегиясы).
ИММИГРАЦИЯ (лат. immigro – қоныстанамын, ор. иммиграция,
ағыл. immigration) – 1. Өз отанын тастап шыққан адамдардың я топтардың
тұрақтап тұру ниетімен басқа бір елге келуі (қар. Көші-қон, Этностық
көші-қон, Эмиграция, Эмигрант). 2. Мигранттар келген елге деген қатына-
сына қарай қарастырылатын халықаралық Көші-қон түрі. И-ның жұрттың
дамуына, санының өсуіне, жастық-жыныстық жəне этностық құрылымына
елеулі əсері бар. Жұрттың И. қарқынына ықпал ететін тікелей факторла-
ры төрт топқа жинақталады. Олар: 1) демографиялық жаңғырудың режим-
дерінде бір елдердегі жұрттың қартаюына, ал екінші бір елдердегі жұрттың
құрамының жасаруына алып келетін айырмашылықтар; 2) өмір деңгейі ке-
реғарлықтарының елеулі болып күшейе беруі; 3) көбінесе əлемнің мешеу
өңірлерінде халықтың тығыз орналасуы; 4) еңбекке қабілетті жұрттың
жұмыспен қамтылу дəрежесіндегі айырмашылықтар жəне бəрінен бұрын
еңбек көші-қонына ұшырататын жұмыссыздық деңгейінің өсуі. И. дүние
жүзінің кей бөліктеріне қоныстандыруда елеулі рөл атқарады, ал кейде
жаңа мемлекеттерді жасақтауда, тіпті шешуші рөл атқаратыны да бар (қар.
Көші-қон /миграция/).
ИНДИКАТОР (лат. Indicator – көрсеткіш, ор. – индикатор, ағыл.
indicator) – параметрлердің өзгерісін көрсететін нысан. Қоғамдық ғылымдар-
да, əлеуметтануда зерттелетін нысанның бақылау мен өлшеуге келетін, осы
нысанның тікелей зерттеуге келмейтін басқа сипаттары туралы пайымдауға
мүмкіндік беретін сипаттамасы. Индикаторлардың жүйесі олар айқын пішім-
делетіндей, болашақта заманауи үдерістермен толықтырылуға мүмкін бола-
тындай түзілуі қажет (қар. Этносаралық ахуалдың мониторингі).
ИНКУЛЬТУРАЦИЯ (ор. инкультурация, ағыл. inculturation) – адамды
нақты бір мəдениеттің дəстүрлері мен нормаларына оқытып-үйрету деген-
39
ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК
ді білдіреді; адам мен оның мəдениеті арасындағы алыс-берістік қатынастар
үдерісі. Бұл қатынаста, бір жағынан, мəдениет адамның жеке басының сипат-
тарын белгілесе, екінші жағынан, адамның өзі мəдениетіне ықпал етіп оты-
рады. Мұндайда жеке адам туған мəдениетімен етенелесіп тəрбиелі адамға
айналады.
Гуманитарлық ғылымдардың əр түрінде бұл үдеріс «өз мəдениетінде əлеу-
меттену» немесе «этностық əлеуметтену» деген ұғымдармен де беріледі.
«Инкультурация» мен «əлеуметтену» ұғымдары мазмұны жағынан көп
жағдайда үйлесіп тұрады, өйткені екеуі де адамдардың қандай да бір қоғам-
ның мəдени нормаларын меңгеруі деген мағынаны білдіреді. Алайда бұларды
бірдей деп есептеп, шатастыруға болмайды. Əлеуметтену дегенде біз адам-
ның əлеуметтік ортаға үйлесіп кірігуін, мүшесі ретінде табысты тірлік ету-
ге мүмкіндік беретін осындай қоғамның құндылықтары жүйесін меңгеруін
ұғынамыз. «Əлеуметтену» термині адамдардың қоғамда өздерін қалай ұстау
керектігінің ережелеріне баулитын үдерістер мен механизмдерге байланысты
қолданылады.
Ал «инкультурация» термині əлеуметтену үдерісінің өнімдеріне – адамның
даму үдерісінде меңгерілетін мəдениеттің субъективті, ішкі психологиялық
аспектілеріне байланысты қолданылады. «Мəдениет» пен «қоғам» ұғымда-
рының айырмашылығы жəне ұқсастығы қандай болса, «мəдениетке қосылу»
мен «əлеуметтену» терминдерінің айырмашылығы мен ұқсастығы сондай.
Инкультурация – адамның белгілі бір этностың тірлігі мен дамуына орай-
лас белгілі бір тарихи кезеңге, белгілі бір мəдениет типіне тəн дағдылар,
əдеп-əдет, мінез-құлық нормаларын бірте-бірте қалыптастыруы. Бұл – адам-
ның амал-тəсілдерді, нормаларды, тəжірибелік нұсқау-кеңестерді күнделікті
өмірде ұзақ уақыт бойы бірте-бірте игеруі.
Инкультурация ұғымымен жеке адамның өзі өмір сүретін қоғамның стан-
дарттарына қатысты жалпы мəдени құзыреттілікті алуының үдерісін де бел-
гілеуге болады. Бұған, ең алдымен, қоғамда қабылданған құндылықтардың
басымдықтары мен бағдарларының жүйесін игеру, сонан соң, өмірді түрлі
жағдайларында өзін ұстаудың этикеттік нормалары, түрлі құбылыстар мен
оқиғаларды бағалаудың баршасы дұрыс көретін ыңғайлары, əлеуметтік-сая-
си құрылыс негіздерімен таныстығы жатады. Бұған ұлттық жəне сословиелік
дəстүрлер, үстем мораль, адамгершілік, дүниеге көзқарас, əдет, салт, əлеумет-
тік жəне гуманитарлық білімдер бойынша əдепкі зерде т.с.с. жөнінде белгілі
бір танымның болуы қажет.
Сондай-ақ бұған үстем болып тұрған сəн, стиль, рəміз, регалия, ұлт ішінде
беделі бар адамдардың мəртебелік рөлі, заманауи зияткерлік жəне эстетика-
лық ағымдар, сол халықтың саяси жəне мəдени тарихы, ұлттық абырой, на-
мыстың негізгі нышандарымен т.с.с. таныстық та жатады. Санамалап шыққан
мұндай мол білімді жеке адамның игеруі үй тəрбиесі мен жалпы білім алуға,
сондай-ақ жеке адамның өз ортасымен əлеуметтік түйісулерінің түгелдей
Достарыңызбен бөлісу: |
