30
31
Райля МҰСАҒАЛИЕВА,
Алғабас жалпы орта білім
беретін мектептің мұғалімі.
Батыс Қазақстан облысы,
Ақжайық ауданы.
БАТА – ТӘРБИЕ НЕГІЗІ
Мақсаты: 1) оқушыларға шешендік арнаудың бір
саласы – бата беру екенін түсіндіру; 2) оқушыларға
батаның заманына қарай өзгеріске ұшырап отыратынын,
батаның бірнеше түрі болатынын түсіндіру, бата
түрлерімен таныстыру; 3) батаның тәрбиелік мәнін
ашу. Ұлттық дәстүрді қадірлеп, құрмет тұтуға баулу.
Көрнекілігі: бата түрлері жазылған плакат, мақал-
мәтелдер.
Баталы ер арымас.
Батаменен ер көгереді,
Жаңбырменен жер көгереді.
Атаңнан бота қалмасын, бата қалсын.
Сабақ түрі, әдісі: сұрақ-жауап, әңгімелесу.
Пәнаралық байланыс: саз өнері, қазақ тілі, қоршаған
орта.
(Зал киіз үй жабдықтарымен жабдықталады.
Оқушылар ұлттық киімдерін киеді).
Жаңа сабақ:
- «Бата» деген сөз арабтың «Фата» деген сөзінен
алынған. Бұл қайырма, қайыру дегенді білдіреді.
Қазақтың қазақтығын танытатын ата-дәстүр, тәрбиенің
негізі – бата.
Шешендік арнаудың бір саласы – бата беру. Бата
– қазақтың рухани қуат алатын сенім күші. Бата беру
де қай дәуірде болмасын айтылып, заманына сәйкес
өзгеріске ұшырап, дамып отырған.
Бата түрлері: үлкеннің кішіге батасы, діни бата,
жол батасы, дастарқанға бата, той батасы, ас қайыру
батасы, ақындық бата, шілдехана батасы, би батасы,
тұсау кесер батасы, мал сойылардағы бата, наурыз бата.
Тәрбие сағатын өткізу барысы:
І. Бата және әдебиет.
Әдебиетте ақын-жазушылар өз шығармаларында
бата түрлерін кірістірген.
а) Ф.Оңғарсынова. «Қарияларға бата».
Түндерің тыныш болсын,
Үйлеріңе ырыс толсын.
Келіңдерің есті болсын,
Ұлдарың сесті болсын!
Балаларың қуаныш әкелсін,
Немерелер жұбаныш әкелсін.
Орындарың төр болсын,
Дастарқандарың мол болсын!
Қатарларың көп болсын,
Уайым-қайғыларың жоқ болсын.
Еліңде бірлік болсын,
Жарасты тірлік болсын! Әумин!
ә) М.Әуезов. «Ақын қонақтар».
Абайдың зеректігіне, ұғымталдығына риза болып,
шын сүйсінген Барлас:
- Шырағым, ер жетерсің,
Ер жетсең, сірә, не етерсің?!
32
33
Алысқа шырқап кетерсің,
Шындасаң, шыңға жетерсің.
б) Жол батасының көркем үлгілерінің бірі –
Бауыржан батырға әкесінің берген батасы:
Ақ жүрек болып жолдасың,
Адамдық сені қолдасын.
Жақсылық үшін тірессең,
Жаныңды арың қорғасын.
Арынды болсын шабысың,
Алымды болсын табысың,
Найзадай болсын намысың.
Ер жігітке бәрі сын,
Қиындық көрсең, мұқалма,
Ауырлық көрсең, жұқарма.
Қамқоршы бол кішіге,
Үлкенді үлгі тұт аға.
Ән. «Қариялар азайып бара жатыр».
ІІ. Би-шешендер өмірінен көрініс.
«Баталы ер арымас». Қайдар, Алшағыр би (диалог).
ІІІ. Айтыс өнері.
«Қыз бен жігіт» айтысы.
Осы күнгі айтыс.
ІV. Дастарқанға бата.
Қорытынды.
- Батаның пайдасы неде?
(Оқушылар ой-пікірлерін ортаға салады).
«Қазағым» әні айтылады. Бата беріледі.
Қос ел табиғаты
Анар БЕГЕЕВА,
Ш.Есенов атындағы
Каспий мемлекеттік Технологиялар және
Инжиниринг университетінің оқытушысы.
АҒЫЛШЫН ЖӘНЕ ҚАЗАҚ
ТІЛДЕРІНДЕГІ МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІң ҰҚСАСТЫҚТАРЫ
МЕН АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ
Паремиология – мақал-мәтелдер мен әр алуан қа-
натты нақыл сөздерді жан-жақты зерттеуге байланысты
пайда болған тіл білімінің дербес те жаңа салаларының
бірі. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар бойы
халықтың өзiмен бiрге жасалып, екшелiп, ұрпақтан-
ұрпаққа мұра болып қалып жатқан ауыз әдебиетiнiң
бай саласының бiрi – мақал-мәтелдер көркем сөз
тәсілдерінің ішіндегі қуаттысы мен құнарлысы болып
саналатын тіл атаулының баршасына тән, өзіндік
ерекшелігімен көзге түсетін жан-жақты құбылыс.
Қазақ тіл білімінде барлық тілдердің екі түрлі қызметін
атап көрсетеді: оның біріншісі – қоғам мүшелерінің
өзара түсінісуіне: пікір алмасуына қажетті қатынас
құралы ретіндегі коммуникативтік қызметі де, екіншісі
– өмір шындығын, барлық болмысты, өзінде бейнелеп
34
35
көрсету қызметі. Мақал-мәтелдердің табиғатына
тән қасиет тілдің осы екінші қызметіне байланысты,
өйткені олар белгілі бір тілде сөйлеуші халықтың өткен
өмірі мен барлық болмысының куәгері іспеттес, оның
дүниетанымы, даналығы бойында сақталып, атадан
балаға, ұрпақтан-ұрпаққа үзілмей ауысып келе жатқан
асыл мұра, рухани қазына болып табылады.
Мақала, тақырыптың өзі айтып тұрғандай, ағылшын
және қазақ тіліндегі мақалдардың ұқсастықтары мен
айырмашылықтары және оны сабақ барысында тиімді
пайдаланудың жолдары жөнінде болмақ. Ғасырлар
бойы, ауыз әдебиетінің озық үлгілерінің бірі болып
келген мақал-мәтелдер, казіргі нарық заманында да
өзінің өзектілігін жоя қойған жоқ. Тоқсан ауыз сөздің
тобықтай түйінін бере білген мақал-мәтелдер өзінің
бейнелігімен, ықшамдылығымен маңызды. Ендігі
әңгіме мақал-мәтелдерді қалай үйрету жайында
болмақ. Студенттер сабақ барысында алынған жаңа
сөздерді келесі сабаққа жаттап келгенімен бірнеше
сабақтан кейін қайталап сұраған кезде олардан «қалай
еді, ұмытып қалыппын» деген жауапты жиі естиміз.
Бұндай жағдайларды болдырмас үшін жеке сөз ғана
емес сонымен қатар мақал-мәтелдерді де көп жаттаған
жөн. Кейбір оқулықтарда мақалдар тек қана ағылшын
тілінде берілген. Тапсырма, мақалдың өз тіліндегі
баламасын тап деген сияқты болып келеді, мақалды
сөзбе сөз емес тілдегі баламасына сай аударған жөн.
Мысалы. “Never put off till tomorrow what you can do
today” деген мақалдың қазақша баламасы «Еріншектің
ертеңі бітпес». Ал осы мақалды қалай аударамыз деп
студенттерден сұрасаңыз, «Ешқашан қалдырма ертеңге
дейін істей алсаң бүгін» деп дәлме дәл аударады.
Бұл мақалды аударар алдында, «еріншек» немесе
«ертең» деген сөзге байланысты қазақша қандай
мақал білесіңдер деп, студенттерге жұмбақ ретінде ой
тастаcаң, әркім өз білгенін айтады. Қандай да болмасын
лексикалық тақырыпты бекітер, қорытар уақытта
мақал-мәтелдерді қолданған жөн.
Қазақ тілінде мақал-мәтелдердің бәрі негізінен жай
сөйлем түріндегі тұрақты сөз тіркестеріне жатады, яғни,
олар тұлғасы жағынан ұзақ уақыттан бері қалыптасып,
белгілі бір формада тұрақталған, мазмұны жағынан бір
тұтастыққа ие болған жай сөйлем типтері. Құрылымы
жағынан қазақ және ағылшын тілдеріндегі мақал-
мәтелдердің өзара ұқсастықтары жиі кездеседі:
Бұйрық райлы сөйлемдер:
Cut your coat according to your cloth –
Көрпеңе қарай көсіл.
First think, then speak.
Ойнасаң да ойлап сөйле.
1) Болымсыз түрдегі бұйрық рай, яғни, тыйым салу.
Мысалы: Don`t trouble until trouble troubles you.
Жатқан жыланның құйрығын баспа.
Don`t cross a bridge before you cote it.
Байыбына бармай бал ашпа.
2) Шартты райлы сөйлем түрінде:
Мысалы: When cat is away, the mice will play
Құлан құдыққа құласа, құрбақа құлағында ойнар.
If it were not for hope, the heart will break.
Үмітсіз шайтан.
