21
қай тесікке жамау болады дейсің. Обалдары нешік, елі ішіндегі жалау
жүрек, жалаң төс азаматтар ұлт тілі, мемлекеттік тіл үшін жандары
қалмай-ақ күресіп келеді. Бірақ олардың аттанға айғай қосқанынан селт
еткен ештеңе көрінбейді. Бәрі қаржыға, тек қана қаржыға келіп тіреледі
де тұрады. Әлгі өзің айтып отырған мүшелік жарна дегеннен шығады,
осы мәселенің әу бастан-ақ басы ашылмай қойғаны жасырын емес.
Бізге келіп түскен, газет беттерінде жарияланып жатқан хаттар мен
мақалалардың көбінде-ақ осы жағдай сөз болған, әлі де болып жатыр.
Осындай «сапты аяққа ас құйып, сабынан қарауыл қараған» аш құрсақ
заманда «Қазақ тілі» қоғамының мүшесісің, жарна төле» деп, кімнің
соңынан жүгіргендей болып отырамыз. Біз басында, теңгенің құны бар
кезде, жарғы бойынша мүшелік жарнаны 20 тиын деп белгілеп едік,
инфляцияның иіріміне түскен уақытта мұнымыздың өзі түк те болмай
қалды. Оның үстіне қоғамның барлық мүшелері дерлік ауылды жерде
болғандықтан, айлық жалақыларын уақытында алмайтын болғандықтан
мүшелік жарналарын қалай төлесін. Міне, «Қазақ тілі» қоғамының
қожырай бастауына негізгі себептің өзі осында тұр. Ел-жұрттың есі
кетіп, сесі қайтқан заман деген осы болар. Қай қоғамда, қай заманда
болсын адамдардың санасы асқазанымен өлшеніп келген. Аш халыққа
ақыл айтып, пайымды парасат үйретем деу де бір әурешілік іспетті.
–
Бірақ осы бір тұста тағы да бір тереңірек тоқтала кететін
мәселе бар сияқты. Әрине, жоқшылық пен тапшылық мынадай қиын
заманда елге үлкен ауыртпалық түсіріп тұрғаны ақиқат. Осы өзіміз
мәселе етіп көтеріп отырған тіл төңірегінде әңгіме қозғай қалсаңыз:
«қазақ тілін мемлекеттік тіл деп марапаттап қайтесің, орыс тілі
тұрғанда»... деушілер де кездеседі. Шындығында, өзіңіз айтыңызшы,
осы қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде қай жерде қандай дәрежеде
қолданыс тауып жатыр?
«Мемлекеттік» мәртебе алды деген атағы ғана болмаса, қазағы
қалың, қаладан аулақ жерлерден басқа қайда, қай уақытта өзінің
барлығын, тірлігін көрсетті. Мен білсем, бұған әлгі бір қаржының
жоқтығы ғана себеп-салдар болып отырған жоқ. Мемлекеттік тіл
мәртебесіне ие болған тілдің бір сүйем, тіпті бір елі болса да дәрежесі
жоғары тұрса қайтер еді?! Қазақ тілін мемлекеттік тіл дәрежесіне
көтеру шараларының толық жүзеге аспай жатуы неліктен? Ел ішіндегі
бір әңгімеден естігенім бар: Қазақстанмен экономикалық қарым-
қатынас жасау үшін Америкада арнайы кадрлар даярлана бастаған
кезде, бізді тәуелсіз республика деп таныған американдықтар бар
22
ниет-ықыластарымен оларға қазақтың тілін, салт-сана, әдет-ғұрпын,
тіпті, ән-өлеңдерін де үйретсе керек. Әрине, олар сондай өркениетті,
мәдениетті ел болғандықтан, тәуелсіз Қазақстанға зор құрметпен
қараған ғой. Осындай арнайы дайындықтан өткен бірінші топтың өзі-ақ
көп уақыт өтпей-ақ Америкаға: «Қазақстанға келетін адамдарды ендігі
жерде бізше тәрбиелеп әуре болмай-ақ қойыңыздар, мұнда қазақтың
тілін, әдет-ғұрпын білудің қажеті жоқ. Бекер әуре боласыздар», – деп
хабар жіберіпті. Осы әңгіменің астарында қиындық бар екені аян ғой.
–
Қазақ тілін мемлекеттік дережеге көтеру ісінің науқаншылыққа
айналып кеткені – ақиқат. Шындығында, қазақ тілі мемлекеттік мәртебе
алғаннан кейінгі уақытта арнайы қаулы-қарар болған жоқ. Тіл туралы
заң қабылданды да «200-шы жылға дейін мемлекеттік тілді дамытудың
шаралары» деген бағдарлама жасалған болатын. Бұл бағдарлама
бойынша істелетін істер, жасалатын шаралар жан сүйсінерлік дәрежеде
болды десем артық емес. Бұл өзі жеке бір кітапша болып шықты. Біз осы
уақыттың ішінде республиканың 19 облысында іс қағаздарын мемлекеттік
тілге 1996 жылға дейін көшіріп болатын етіп кесте жасағанбыз. Бірақ
1990 жылғы қыркүйектің 27-і күні Қазақ КСР Министрлер Советінің
«Қазақ КСР-інде қазақ тілі мен басқа да ұлт тілдерін 2000 жылға дейінгі
кезеңде дамытудың Мемлекеттік бағдарламасына кейбір өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы» қаулысы жарық көрді. Оның бірінші тармағы
мынадай болатын: «Қазақ тілі. Тілдің қолданылуы» бөлімінің 3-тармағы
мынадай редакцияда берілсін: «Қалаларда, аудандарда, мекемелерде,
кәсіпорындар мен ұйымдарда мемлекеттік тілде іс жүргізуді енгізу
мерзімдерін облыстық атқару комитеттері, қалалық (аудандық) атқару
комитеттері аймақтағы нақты әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен
демографиялық ахуалды ескере отырып белгілейді».
Бұл қаулының шығуына негізгі себепші болған жағдайлар, атап
айтқанда, тіл саясатына бір жақты қараушылық, асыра сілтеушілік,
тұрпайы белсенділік сияқты қимыл-әрекеттер еді. Біз 1996 жылға дейінгі
кестені жасағанда осыны да ескере отырып, кестенің аяқ жағына ескерту
берген болатынбыз. Бұл бірақ есепке алынбады.
Министрлер Советінің қаулысының алғашқы редакциясы өз күшінде
тұрған кезде, мәселен, Семей облысының әкімі Чернов тұтқиыл шешім
шығарып, іс қағаздарының барлығы тез арада қазақ тіліне көшірілсін деп
бұйырды. Сол сияқты Мәдениет министрі Е. Рахмадиев те іс қағаздарын
түгелдей қазақшаға көшіріпті. Ал ел ішіндегі мұндай істер жұрттың
бәріне ұнай қоймағаны мәлім. Әсіресе, жергілікті ұлт тілінде сөйлей
