2-китап indd

464

кетті. Әр нәрсені өз атымен атауды үйреніп келе жатырмыз. Екінші ана 

тіл туралы тезисті жақтаушылардың қарсыластары мен ғана емес. Бұл 

жөнінде  Расул  Ғамзатовтың  айтқандарымен  жұрт  таныс  болса  керек. 

«Екінші  ана  тілім»  деп  бейнелі  ойға  ерекше  мән  беру  үшін  айтуға 

болады.  Бірақ  тура  мағынасында  терминдік  ұғым  ретінде  қолдануға 

болмайтын сияқты. 

Біз жоғарыда қазақ-орыс қостілділігінің екінші сыңарын меңгеру 

жайында айта келіп, бұл мәселеге билингвтердің жас ерекшелігінің де 

қатысы  барлығын  ескерттік.  Ешкімнің  де  жарық  дүниеге  белгілі  бір 

тілді  біліп  тумайтыны  белгілі.  Әдетте,  балаға  тілді  анасы,  семьясы, 

өзі  өскен  ортасы  үйретеді.  Бір  ғажабы,  бала  жас  кезінде  кез  келген 

тілді  және  бір  ғана  емес,  бірнеше  тілді  бірдей  үйреніп  кетуге  бейім. 

Психолингвистердің  айтуынша,  адамдардың  тілді  үйрену  қабілеті 

өте зор, бірақ ол да шексіз емес. Сегіз-тоғыз жасқа дейін баланың сөйлеу, 

дыбыстау  аппараты  қалыптасып,  ол  кез  келген  тілдің  дыбыстық  жүйесін 

кабылдауға бейім тұрады екен. Он алты он жеті жасқа дейін баланың жадында, 

өзі игерген тілдің грамматикалық кұрылысы жатталса, одан кейінгі жылдары 

(өмірдің аяғына дейін) адам өзінің сөз қорын толықтырумен болады екен. Тіл 

игеруге байланысты негізгі кезеңдерді ғалымдар міне, осылай бағдарлайды.

Солай бола тұрса да, егер тіл үйрену қажеттікке, қызығуға, құмарлыққа 

байланысты  болса,  оған  шек  қоюға  болмайды.  Мәселен,  Карл  Маркс  52 

жасында орыс тілін үйрене бастап, жарты жылдан кейін Пушкин, Гоголь, 

Салтыков-Шедрин,  Чернышевскийлердің  шығармаларын  түпнұсқасынан 

еркін оқып, олар тура лы өз топшылауын айта алатындай дәрежеге жеткенін 

білеміз. Ол кейін бұл туралы: «Классикалық, герман және ро ман тілдеріне 

мүлдем ұқсамайтын бұл тілді үйрену үшін менің жасымдағылар қатты еңбек 

ету керек» деп жазды (К. Маркс, Ф. Энгельс. Шығ. 2-ші басылымы, Т. 9, 78-

6.) Полиглоттықтың тамаша үлгісін оннан астам тіл білген В. И. Ленин де 

көрсете білді.

Дегенмен, ғылыми негізге сүйенсек, нағыз тіл үйренетін дәуір жастық 

шақ  қой.  Жалпы  халықтық  сипат  алып  отырған  қостілділік  жағдайында, 

әсіресе, мектепке дейінгі, мектеп жасындағы және жоғары оқу орындарында 

оқитын жастардың тіл тәрбиесіне ерекше назар аударғаны абзал. Бұл игілікті 

істе қалыптасып калған дәстүрлер, жастарды мезі қылған оқу программалары 

мен оқулықтар, мәнсіз де мәнерсіз методикалык әдістер ендігі жерде бөгет 

болуы сөзсіз. Тіл тәрбиесінің маңызын арттырып, оны дамытудың жаңа жолын 

іздестіретін  уақыт  жеткен  сияқты.  Қостілділіктің  болашағы  жас  ұрпаққа 

байланысты деп түсінсек, интернационалдық тағылымның қайнар көзі тіл 

465

және тіл мәдениетінің өскелеңдігіне қатысты деп ұқсақ, мектеп реформасына 

байланысты шаралардың толық орындалуына қажетті қаржыны қысудан біз 

ұтылмасақ, ұтпаймыз.

Қос  қаулыдан  кейін  республика  бой ынша  қолға  алынып  ересектерге 

екінші  тіл  үйрету  үшін  жер-жерлерде  ұйымдастырылған  үйірмелердің, 

курстардың, семинарлардың жағдайына келсек, шынын айту керек, әзірше 

онша  мәз  емес.  Бұл  игілікті  істің  қиыншылығы  мен  «нәзік»  жақтары  да 

баршылық. Ең алдымен барлық жерде еркіндік прин ципі сақталуы қажет. 

Бұл  істі  науқанға  айналдырмай  жұртшылықтың  қажетіне  сай  жүргізіп, 

елдің  ілтипатына  бөлеу  ка жет.  Бұл  процесті  жасанды  түрде  «ықтиярсыз» 

жеделдетуге, немесе босаңдатуға да болмайды. Бұл істе «оқып жатырмыз», 

«үйреніп  жатырмыз»  деген  жалған  ақпар,  көзбояушылық,  нәтижені 

процентпен өлшеп, формализмге бой ұру да өте зиянды.

Біздің  ойымызша,  істің  негізгі  тетігі:  тілдік  қарым-қатынастың 

жаңа арнасына қадам басып отырған қазақ, орыс т. б. ұлт өкілдерінің 

өзара достығы мен сыйластығында, тіл үйренем деушілерге ілтипатпен 

қарап, қажетті жағдай жасауда, қолдап-қуаттауда.

Қазақ-орыс  қостілділігіне  байла нысты  проблемалардың  бәрі 

бірдей  республикаға  ғана  қатысты  бола  бермейді.  Кейбір  мәселелер 

партиямыздың ұстанып отырған жалпы тіл саясатымен де астарлас келеді. 

В. И. Ленин талай-талай қызу айтыстарда көп ұлтты мемлекет жағдайында 

жалпыға бірдей міндетті мемлекеттік тілдің қажеті жоқ, өйткені ол басқа 

халықтар үшін зорлаудың, қысым жасаудың құралы болып  саналады, 

егер  ол  халықтар  өздерінің  тұрмыс,  жұмыс  жағдайына  байланысты 

орыс  тілін  қажет  деп  тапса,  оны  күштеусіз-ақ  өз  еркімен  үйреніп 

алады  деп,  көрсеткен  еді.  Уақыт  көсемнің  данышпан  болжамын 

бұлжытпай  дәлелдеп  отыр.  Орыс  тілі  ұлтаралық  қатынас  құралы 

ретінде тамаша қызмет атқарып келеді.

Ұлт тілдерінің, қостілділіктің болашағына байланысты айтылып 

жүргені  оғаш  пікірлердің  бірі  –  ұлт  тілдерін  «болашағы  бар», 

«болашағы жоқ» деп топтастыру. Былайша тұжырымдау, біріншіден, 

сол тілде сөйлеуші, сол тілді тұтынушы үлкенді-кішілі халықтардың 

өздеріне  қандай  әсер  ететінін  ескермесе,  екіншіден,  ол  тілдерге 

«тірідей  көр  қазуға»  ұқсайтын  әрекет.  Мұндай  сәуегейлікке  ешбір 

халық көнбейді. Ең аз санды халықтардың өзі өз тілін сақтап қалуға 

тырысады.  Мұндай  пікірдің  салдары,  сайып  келгенде,  ұлттық 

қатынасқа салқынын тигізіп, тіл кінаратына ұшыратады. Көп тілдің 

бір қоғамда қатар өмір сүруі әбден мүмкін де, тіл мәселесі дұрыс жолға 

466

қойылған жерде, олар бір-біріне бөгет жасамайды, еркін дами береді. 

Р.Ғамзатовша  айтқанда,  «Тіл  тілге  дұшпан  емес».  Сондықтан  да 

болар, біздің еліміздегі ұлттық-орыс қостілділігі – кілемнің түріндей 

құлпырған сан алуан қыры мен сыры мол күрделі құбылыс. Советтік 

Қазақстанда  да  тек  қазақ-орыс  қана  емес,  сондай-ақ  неміс-орыс, 

корей-орыс, ұйғыр-орыс, түрік-орыс, дүңген-орыс т.б. қостілділіктің 

тамаша мозаикалық өрнегі көз тартады. 

Кейде біз «қазақ тілінің болашағы жоқ» деген сөздерді де естіп 

қаламыз. Ондай әңгіменің себеп-салдарын ойластырсақ, бір кезде И. 

В. Сталиннің «Марксизм және тіл білімі мәселелері» атты еңбегіндегі 

«болашақта  тілдердің  бәрі  бірігіп,  ортақ  бір  тілге  айналады»  деген 

жаңсақ пікірі еріксіз еске түседі.

Тіл  тәрбиесі  –  ұлтаралық  қатынас  пен  интернационалдық 

тағылымның тікелей кепілі. Тіл тәрбиесіне екі проблеманың тікелей 

қатысы  бар:  біріншіден  оған  қоғамның  дұрыс  көзқарасы,  тұрақты 

қамқорлығы  қажет,  екіншіден  жастарға  тіл  ұстартатын  шебер 

тәрбиешілерді тәрбиелеу қажет.

Қоғам өмірінде кейінгі кездерде тіл қадірі кеміп, «беделі түсе» 

бастағанын мамандар түрліше жобалайды. Keйбіреулер оны бұрын-

соңды  болып  көрмеген  техникалық  прогрестің  әсерінен  болған 

қоғамдағы  дегуманизация  процесіне  (дүниетаным,  адамгершілік 

принциптердің  төмендеуіне)  байланысты  деп  қараса,  енді  біреулер 

тілдік феноменді, оның асыл табиғаты мен мәнді де маңызды қызметін 

бағалай білмегендіктен деп түсіндіреді. Осы ретте атақты педагог В. 

А. Сухомлинскийдің мына бір жалынды сөздері ойға оралады: «Тіл – 

мектептегі жоқ оңай пән дегенді естігенде жаның ауырады. Айталық, 

математика,  физика,  химия,  міне,  нағыз  пәндер  осылар,  олардың 

болашағы да зор... Бұл – қандай үлкен қателік. Ондай пікір қаншама 

зиян  келтіруі  мүмкін.  Себебі,  тілді  меңгеру  жай  ғана  білім,  дағды, 

шеберлік бе ру емес, ол – ең алдымен тәрбие, тәрбие болғанда да жан 

дүниесінің тәрбиесі, ақыл-ой тәрбиесі, ойлау жүйесінің қалыптасуы... 

Ана  тілін  сүймей  тұрып,  Отанын  сүю  мүмкін  емес».  Бұл  сөздерге 

түсінік беріп жатудың қажеті жоқ шығар.

Дәл, осы тәрізді жағдай біздің арамызда да кездеседі. «Тіл мен 

әдебиет ең оңай пәндер» деген жалған ұғым етек ала келе, кейде мектеп 

бітірген кейбір жастардың болашақ мамандық таңдауында бейне бір 

«кәсіби  бағдарлауға»  айналып,  жан-тәнімен  сүймеген,  табиғатына 

терең  түсінбеген  ана  тілінен  ұстаз  болуға  әрекеттенуі  аянышты-ақ.