ҚазаҚстан Республикасы білім және ғылым министРлігі балалаР ҚұҚыҚтаРын ҚоРғау комитеті

65
үшін кері салдары болуы мүмкін. Тәрбиеленуші өзі туралы ересек 
адам білдірген пікірмен қорықпай дауласа алатын жағдайларды жа-
сау маңызды [9].
Төртіншіден, балаларды өзінің бос уақытын ұйымдастыра білу-
ге,  қызығушылықтарының  шеңберін  дамытуға,  рақаттану  әкелетін 
қажетті, пайдалы істі өздігінше таңдай білуге үйрету маңызды.
Балалар үйінде отбасындағыдай еркіндіктің болуы мүмкін емес-
тігі түсінікті, бірақ та балалар не істейтінін таңдайтын сәттер де бо-
лады және оларға мұндай мүмкіндік жасау керек.
5.  Тәрбиеленушілердің  қалыптасып  үлгерген 
жеке  тұлғалық 
жағымсыз  қасиеттерін  мақсатты  және  жүйелі  түрде  түзету,  ішкі 
және жеке тұлғалар арасындағы қақтығыстарды шешуге, ойдағыдай 
дербес  өмір  үшін  қажетті  сапалар  мен  қасиеттерді  дамыту    мен 
қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыруға бағытталған жеке пси-
хотерапия мен психотүзетім жүргізу маңызды.
Балалар үйі жағдайында балалардың өз бетінше әрекет етуін да-
мыту үшін: өзі жоспар құрудан, ұйымдастыру, өз әрекетін бақылау, 
үй  және  оқу  тапсырмаларын  орындаудан  жеке  тұлғалық  еркіндігін 
сезінгенге дейін жүйелі жұмыс жүргізу қажет. Баланы өз бетінше ше-
шім қабылдауға итермелейтін, саналы таңдау жасау жағдайын туды-
ру қажет. 
Балалар  үйіндегі  тәрбие  қызметін  қалай  ұйымдастыру  керек 
екендігі,  оны  тәрбиеленушілердің  жеке  тұлғалық  даму  проблема-
ларын  шешуге  қалай  бағыттау  керек  екендігі  туралы  психолог-
тар  тобының,  кітап  авторларының  кейбір  кеңестерін  («Балалар  үйі 
тәрбиеленушілерінің психикалық дамуы» кітабынан) ұсынамыз [9].
балалар үйлерінің тәрбиешілеріне мектеп жасына дейінгі 
балаларды тәрбиелеу жөнінде кеңестер
Сабақтарға дидактикалық ойындар жүйесін енгізу қажет.
Балалардың назарын аудару мен ұстау үшін сабақтарды бірігіп 
жоспарлау мен оның қорытындыларын шығаруды пайдаланыңыздар. 
Сабақ    процесінде  балалар  тәрбиеші  әңгімелеуге  немесе  көрсетуге 
уәде  еткен  нәрсені  білуі,  ненің  жоспарланғаны  мен  нақты  өтіп 
жатқанның  арасындағы  байланысты:  «Естеріңде  ме,  мен  сендерге 
уәде еткенмін ...» деген сөздермен атап өткен дұрыс.
Сабақтарда таза сөзбен түсіндірулер барынша аз болып, көрнекті 
материал, іс-тәжірибелік әрекеттер барынша көп болуы тиіс.

66
Ойын  кезіндегі  баланың  жағдайы  мен  іс-әрекеттерін  сезіну 
мақсатында  кейде  оған  әріптес  құқығында  қатыса  отырып,  оған: 
«Сен  не  ойнап  отырсың?»,  «Саған  көңілсіз  емес  пе?»,  «Сен  мына 
машинамен не істегің келеді?» деген сұрақтар қойыңыздар. Осыған 
ұқсас  сұрақтар  баланың  күтпеген  іс-әрекеттерінің  үздіксіз  ағынын 
тоқтатады.
Баланы өткен, бүгінгі және болашақ әрекеттердің арасындағы 
байланысты  анықтауға  үйретіңіздер,  оның  іс-әрекеттерінің 
мақсаты мен оған қол жеткізудің құралдарын: «Сен нені жасағың 
(салғың, орындағың) келеді? Бұл үшін саған не керек? Бастапқыда 
нені, одан кейін нені істеу қажет?» сұрақтарының көмегімен бөліп 
көрсетіңіздер. Мектеп жасына дейінгі бала осы сияқты сұрақтарды 
өзіне қойып, оларға өзі жауап бере бастайды. Басында бұл сыртқы 
сөзбен білдіріледі. Егер балалар көбінде отбасындағы балалар істей-
тіндей үнсіз емес, әңгімелесе, өз әрекеттеріне естірте түсініктемелер 
беру арқылы ойнайтын болса, онда олардың өз іс-әрекеттерін сезіну-
інде маңызды алға жылжу болып өтеді.
Баланың өзіндік жағдайлары мен күйзелістерін бөліп көрсетуге 
және  сезінуіне  жәрдемдесіңіздер,  оны  өз  көңіл-күйін,  сезімін, 
күйзелістерін:  «Сені  ойынға  қатыстырмай  қою  сені  жәбірледі  ме, 
сенің қатты көңілің қалды ма, солай ма?», «Саған сабақтарда өзіңді 
мақтау  ұнай  ма?»,  «Сен  өз  табыстарыңмен  мақтана  аласың  ба?», 
«Сен Серік машинаны тартып алғанда қатты ашуландың ба?» және 
т.б. сұрақтардың көмегімен таңдай білуге үйретіңіздер.
Осындай әдіспен балаға басқа балалардың көңіл аударуына жол 
ашуға болады, бұл әсіресе жанжалдық жағдаяттарда маңызды.
Баланы  саналы  таңдау  жасау  жағдаятына  қойыңыздар,  оны 
дербес шешімдер қабылдауына түрткі болыңыздар. «Нені ойнағың 
келеді? Кім болып ойнағың келеді? Ойында саған кім болып ойнау 
қызықтырақ: сатушы немесе сатып алушы болып па, әлде жүргізуші 
немесе милиционер болып па және т.б.» үлгісіндегі сұрақтар бала-
ны болашақ іс-әрекеттерінің әр түрлі нұсқаларын ойластыруға және 
өзінің жеке қалауын сезінуіне мәжбүрлейді.
Балалармен  ойынды  бірлесіп  жоспарлауды  ұйымдастырыңыз-
дар. Бұл үшін бірнеше баламен (5–6 аддам) бірге олардың болашақ 
ойынының  жоспарын  алдын  ала  жасаңыздар:  рөлдерді  бөліңіздер, 
іс-әрекеттердің ретін, әрбір кейіпкердің міндеттерін, оның сипатын, 
қызметтің ақтық және аралық буындарын анықтаңыздар. Мұнымен 
бірге  балалармен  кеңесіңіздер  және  олардың  барлық  ұсыныстарын 

67
ықыласпен  қабылдаңыздар.  Алдағы  болатын  ойын  жоспарын  және 
әрбір кейіпкердің іс-қимылдарының ретін анықтап алып, балалармен 
бірге белгіленген сюжетті ойнай бастаңыздар. 
Балалардың  белгіленген  жоспардан  алшақталуын  бақылаңыз-
дар,  бірақ  рөлдің  шегіндегі  барлық  бастамалық  іс-қимылдарды 
мадақтаңыздар.
Кейде  іс-әрекеттердің  белгіленген  тәртібін  өз  ойын 
кейіпкеріңіздің атынан еске салыңыз және рөлдік міндеттерді сақтауға 
шақырыңыздар. Ойыннан кейін әрбір қатысушымен әңгімелесіңіздер, 
нені  ойнағандарын,  бәрінен  де  көбірек  ұнаған  нәрселері  туралы 
сұраңыздар. Ойын үшін балаларға неғұрлым таныс сюжеттерді: ау-
рухананы, отбасын, дүкенді, концертті және т.б. таңдап алған дұрыс. 
Сондай-ақ балаларға белгілі ертегілерді де ойнауға болады.
Кешке  балалармен  өткен  күн  туралы  әңгімелесулерді 
ұйымдастыру  пайдалы.  Балалардың  жағдайына,  олардың  көңіл-
күйіне тұрақты түрде ерекше назар аударған жөн. Оларда қандай 
да  бір  көңілді,  күлкілі  нәрсенің  болғанын,  бүгін  неге  қуанғанын, 
не үшін жылағанын сұрауға болады. Егер балалар не жауап берер-
лерін  білмесе  (алғашқы  кезде  мұндай  үнсіздік  өте  жиі  байқалды), 
онда балаларға көмектесу қажет — қандай да бір күлкілі көріністі 
немесе балалардың дау-дамайын еске салу, оның неден шыққанын, 
балалардың бір-бірін кешірген, кешірмегенін сұрау орынды. Мұндай 
әңгімелесулер тәрбиешіден балаларға күні бойы көңіл бөлуді және 
барлық мәнді оқиғаларды есте сақтауды талап ететіні түсінікті.
Балалар  үйіндегі  балалар  өмірін  мүмкіндігінше  оқиғалармен, 
жаңа  әсерлермен  байыту  керек:  өздері  қатынасатын  концерттер 
ұйымдастыру,  әр  түрлі  ертегілерді  сахналау,  экскурсияларға  апару, 
жаңа ойындар ұйымдастыру және т.б. Бірақ та балалар кенеттен бір 
жаққа  алып  кететін,  қандай  да  бір  нәрсені  көрсететін  өтіп  жатқан 
оқиғалардың енжар қатысушылары емес, оқиғаларды өз бастарынан 
белсенді  түрде  өткізушілер,  оларды  күтушілер  және  оларға  дайын-
даушылар болуы тиіс. Мұндай көңіл-күй үшін күн сайын кешке қарай 
өткізу өте пайдалы болатын ертеңгі күн туралы әңгімелесулер қажет.
Балалар  өздерін  өз  өмірлерін  жоспарлауға  біртіндеп  қосқан 
жөн.  Балалар  үйінде  отбасында  болатын  еркіндіктің  болмайты-
ны түсінікті. Бірақ солай болса да балалар үйінің өмірінде балалар 
өздерінің не істейтінін, өз ойындары мен істерін өздері жоспарлау-
ды таңдауға ерікті болатын сәттер де туындайды. Оларға мұндай 
мүмкіндікті сол әңгімелесулерде беру керек.