IV тарау. Шығыс Дешті-Қыпшақтағы XIV-XV ғасырлардағы этносаяси өзгерістер
81
көрсететін еді. Осыған орай, Арғындар әуел бастан Ақ Орда билеушілерін,
біз қарастырып отырған кезеңде олардың мұргерлері Керей мен Жәнібек
сұлтандарды қолдағандары түсінікті.
Жалпы алғанда, өздерін Шығыс Дешті Қыпшақтың заңды мұра гер -
леріміз деп санаған бұрынғы Ақ Орда билеушілері, яғни Жошының үлкен
ұлдарынан тарайтын ұрпақтары Шайбанидтер билігіне қарсы тынымсыз
күрес жүргізді. Бұрынғы Ақ Орда мемлекетінің негізгі халқын құраған
«көшпелі өзбектерге» 40 жыл билік жүргізгеніне қарамастан Әбілқайыр
хан мемлекеті саяси жағынан тұрақты, күшті мемлекет бола алған жоқ.
Сондықтан да болар бұл мемлекет Әбілқайыр қайтыс болысымен бірден
ыдырап кетті. Керей мен Жәнібек сұлтан бастаған топ ата-баба жұртындағы
билікті қайтарып алуға ұмтылды. Дерек тілімен айтсақ «бүлік пен бұзақы-
лық туын көтеріп, бағынбау және құлақ аспау жағында тұрған» Жошы ұр -
пақтары Ахмад хан, Махмұд хан Әбілқайырға көп қарсылық көрсетті.
Бұл жағдай ең соңында Әбілқайыр хан қайтыс бола салысымен ол құрған
мемлекеттің ыдырап кетуіне әкеліп соқты.
Әбілқайыр хандығы мен Моғолстанның әлсіреуі және ыдырауы жағ-
дайында аталған кең байтақ аймақтың рулары мен тайпаларының ең ықпалды
көсемдері саяси тәуелсіздікке ұмтылды немесе әлдебір Шыңғыс ұрпағы
арқылы қамқоршы іздестірді. Олардың көбісі алғашқы қазақ хандарының
біртұтас мемлекет құру мен оны нығайтуға бағытталған іс-әрекеттерін
қолдады. Сондықтан қазақ рулары мен тайпаларының едәуір бөлігі сонау
40-50 жылдардың өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде – Қаратау
баурайларында, Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солтүстік
бөлігінде Керей мен Жәнібектің маңына топтасқан еді.
Ал Әбілқайыр хан өз билігін нығайту жолындағы күреспен, көпте ген
Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған басшы-
ларының қарсылығын басумен әлек болып жүргенде Ақ Орда хандарының
мұрагерлері өздеріне қарасты ру-тайпаларға сүйене отырып бұл аумақта
тұрақты билігін қамтамасыз етіп алды.
Керей мен Жәнібек бөлініп көшіп кетісімен Әбілқайыр хан олардың
қарсылықтарын басуға ұмтылғаны белгілі. Бірақ ол өз мемлекетінің ішінде
орын алған Жошы ұрпақтарының, атап айтсақ Орда Ежен, Тоқа Темір, Шай-
бан ұрпақтары мен ықпалды ру-тайпа басшыларының өзіне қарсы күресін
басумен әлектеніп жүрді. Сондықтан ол (Әбілқайыр хан) қайтыс бола са-
лысымен, оның мемлекеті үлкен дағдарысқа ұшырады. Қазақ билеушілері
Керей мен Жәнібек Шығыс Дешті Қыпшаққа ұмтылды.
Достарыңызбен бөлісу: