§ 3. Орта ғасырдағы отандық философия

Қорқыт атаның артында қалған нақыл сөздері өзінің даналығымен тарихта сақталып, осы уақытқа дейін бізді таңғалдырады. «Ер жігітке қара таудай мал бітсе, жияр, көбейтер, талап етер, бірақ несібесінен артығын жемес». Қазіргі экономикалық реформалардың барысында әрбір іскер адам, жалпы алғанда, әрбір азамат осы нақыл сөздерді терең сезінуі қажет, ол қазіргі бизнес этикасының негізгі қағидаларының бірі болса екен дейміз. Сонда ғана іскерлер «Мерседес» мінудің орнына, жиналған қаражаттарына жаңа жұмыс орындарын ашып, өзін қарапайым ұстап, шынайы халықтың алғысына кенеліп, қоғамдағы абыройлы әлеуметтік топқа айналады. «Тәкаппарлықты тәңір сүймес», «Көңілі пасық ерде дәулет болмас» деген нақыл сөздер де жоғарыдағы айтылған ойларға жақын екенін оқырман сезінген болар.

алғанда, мәдениеті жөнінде қыруар мол деректер бар туынды.

Дастанның арқауы ретінде 4 қағиданы көрсетуге болады.

«Ақыл берді – талай түйін шешілді».

Төртінші – қанағат – ынсап:

«Дүние сүйікті болғаны үшін бүкіл айыбы

Кімде-кім дүниеге көңіл байласа,

Тіршілігі оған ауыр тауқымет әкеледі».

Ойшыл осы төрт құндылык - әділет, дәулет, қанағат, ақыл -бір-бірімен үндескен жағдайда ғана ел бақытқа жетеді деп қорытады.

«Құтты біліктегі» «білік» сөзінің екі мағынасы бар. Оның бірі «білім» болатын болса, екіншісі - «билік ету», «елді басқару». Соңғы мағынада ойшыл:

«Бек халықты тек білікпен сендірер,

Барлығын да акылына жөңдірер,

Дана келсе елді ұзақ билегің –

Заңды ұстап, бұрсын елге бүйрегің», - дейді. Өзінің дүниеге деген көзқарасында Ж.Баласағұн рухты бірінші орынға кояды. Адам - акыл-парасаты бар ерекше пенде, ақыл адаммен қоса жаратылады. Сондықтан дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе жок. Адамның ақыл-парасаты құдіретті:

«Ақыл - шырақ, қара түнді ашатын,

Білім - жарык, нұрын саған шашатын.

Кісі ұланы қара жерге қол салды,

Көтерді бәрін, білімін ол қолданды».

Өзінің шығармасында Ж.Баласағүн имандылық, әдептілік, жалпы тәлім-тәрбие жөнінде де тамаша өсиеттер калдырды. Оның ойынша, адамдардың карым-қатынасында үш жаман нәрсе бар. Олар: жауыздық істеп, мәмілеге келмей қасарысып тұрып алу, яғни қазіргі тілмен айтқанда, компромиске, келісімге келмеу; екіншісі -жалған сөзбен шұғылдану. Тіл, бір жағынан, адамды білікке жеткізсе, екінші жағынан, адамды өмірден әкетуі мүмкін; үшіншісі -сараңдық: «Дүние жинайды, жемейді, артында қалады», - деп қорытады ойшыл. Жалпы алғанда, ойшыл аскетгік өмір салтын жақтайды. Оны біз мына сөздерден байқауымызға болады:

«Баянсыз Дүние қылығын ұқтырады:

Сүйіндіреді, бірақ колын бермейді.

Сүюшіні сүймейді, киік сияқты қашады.

Қашқанға жабысады, аяғын құшады...».

Жоғарыдағы көрсетілген ұлы бабамыздың ойлары бүгінгі өзгерістегі Қазақстан коғамына өзінің өзектілігімен пайдалы. Оны әрбір азамат білуі қажет.

Орта ғасырдағы ұлы ғұламалардың біріне Махмуд Қашқариді (XI ғ.) жатқызуға болады. Негізгі еңбегі - Диуани лұғат ат-түрік (Түркі сөздерінің жинағы). Бұл - қазіргі түркі халықтарының бәріне ортақ мұра. Бұл еңбектен біз сол кездегі түркі тайпаларының тілдері мен жалпы мәдениетінің деңгейін ғана емес, сонымен қатар, олардың қоғамдық-эқономиқалық, әлеуметтік жағдайын, көне тарихы мен әдет-ғұрыптары жөнінде сан алуан мәліметтер аламыз. «Диуанида» 200-ден астам елең, 300-ге тарта мақалдар, толып жатқан қанатты сөздер, 29 тайпаның аты аталады, ондағы көптеген жырлар өте ертеде өмірге келгенін аңғару киын емес. Тіл ғалымдарының айтуына қарағанда, «Диуанидағы» 875 сөз бен 60-қа жуық мақал-мәтел қазақ тілінде қазіргі өмірде сол қалпында қолданылады екен. Кейбіреулерін келтірейік: «Жанжал шықса, ағайын ақылдасар, Жау келсе, ел тебіренер».

«Бақыт белгісі - білім мен ақыл», «Әдептің басы - тіл». «Күздің келетіні жаздан-ақ белгілі», «Ұлық болсаң, кішік бол», «Батыр майданда, ғалым әңгімеде сыналар», «Кеңесті іс келісе береді, кеңессіз іс кері кетеді» т.с.с.

М.Қашқари түркі халықтарын бірлікке, өз халқын сүюге, халықтың бостандығы үшін жан аямауға шақырады, батырларды мадақтайды.

«Қаһарланып атылдын,

Арыстандай ақырдым.

Батырын жерге батырдым,

Енді мені кім ұстар.

Есінен дүшпан ауысты.

Басар жолын тауысты.

Ажалменен қауышты,

Сөзге аузы келместен».

Қорыта келе, М.Қашқаридің шығармалары көне түрік тайпаларының дүниесезімі мен дүниетанымымен таныстыратын бірден-бір құнды құжат екенін айтып кетуді жөн көрдік.

XII ғасырда өмір сүрген ұлы ойшылдардың қатарына А. Иугнекиді ( Әдіб-Ахмед Махмуд Жүйнеки ) жатқызуға болады. Ол жөнінде «...ақындардың ақыны, даналардың көш басы, гауһардан сөз теретін, одан ешкім озбады», - деген өлең сөздер қалғаи. Негізгі еңбегі - «Ақиқат сыйы». Бұл дастанда көтерілген негізгі мәселе - ол адам өмірінің мәні. Осы орайда ойшыл моральдық мәселелерге көп көніл бөледі. Адам - саналы түрде іс-әрекет жасай алатын пенде, ал оның санасын, рухын дамытатын - білім. Ойшыл ол жөнінде:

«Білімдар «істі біліп, бекін!» - дейді,

Ақылмен іс істеген өкінбейді.

Білмеген талай жұмыс істеп жүріп,

Амал жоқ, түбінде сол опық жейді».

А.Жүйнекидің ойынша, «білімсіз - тірі өлік». Оны ол мынандай шумақпен қорытады:

«Сүйекте жілік болар, ерде - білік,

Жіліксіз ет секілді білімсіздік,

«Кедейдің кертіп жейтін малы - білім,

Білімнің жоқ-жітікке берері мол».

Ойшылдың көтерген Бұл ойлары бүгінгі таңдағы Қазақстан халқына өзінің өзектілігімен көрінеді: бүгінгі жұмыссыз жүрген көп азаматтардың білімі мен мамандығының төмендігі соның негізгі себептерінің бірі емес пе? Тек қана Дүниеде жинақталған жаңа технологияларды терең игеріп, оларды шығармашылық деңгейде пайдалану арқылы ғана біз дүниежүзілік қауымның терезесі тең мүшесіне айналамыз. Ал ол үшін халықты ағарту, ғылымдағы жетістіктерді оқу-білу қажет. Алайда біз бұл жолда «технократизм», «сциентизм» шырмауында қалып қойып, өзіміздің мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан дүнисезімімізден айырылып қалмаймыз ба деген ащы ой еріксізден көкірегімізге ұялайды. А.Жүйнекидің даналығы - ол білімді қажетті түрде моральдық санамен бірге ұштастырып қарайды. Ол бізге «дәрежең өскен сайын ұстамдырақ бол, тәқаппарлықтан құтыл, кішіпейілдік ұста. Ұлықсынба, абайла, ол - бір Құдай!» — деген тамаша өсиеттерді қалдырды. А.Жүйнекидің біршама моральдық қағидалары Библия, я болмаса Құран сияқты діни кұжаттарда берілген терең ойлармен үндесіп жатады. Мысалы, «қанды қанмен жусаң тазармайды», өйткені алғашқы қанның ізі кеткенмсн, жаңа қанның ізі қалады. «Біреу зәбір жасаса, қарымына рахат көрсет, кешір, зәбірлік жасама», - дейді ұлы ойшыл.

«Бал бар жерде, ара да бар. Ең алдымен араның зәрін байқап көр», - деген бабамыздың сөзінен, біз Дүниенің қайшылығын байқаймыз. Ойшылдың пікірінше, «небір асқан өнерде бірер мін болады», сондықтан «бір айыпқа бола бас кесуші Дүниеде тірі адамсыз қалады». А.Жүйнеки білімді соншалықты зор бағалағанмен, сол білімді тудыратын, насихаттайтын адамдардың еңбегінің ақысы қайсыбір болмасын қоғамда төмен болатындығын қынжыла айтады. Оны біз мынау ойдан көреміз: «өнер арқылы дәулеттің келуі мумкін емес, қиындық атаұлының ең қиыны - осы. Дуние арамдарды көтеріп, адалды шалады», - деп қынжылады ұлы ойшыл.

Дүниені танып-білудегі сөз құдіретіне ежелгі түріктер өте улкен мән берген. Оны біз А.Жүйнекидің шығармашылық жолынан да табамыз. Ол әсіресе оның мәнін адамдардың қарым-қатынасына тигізетін әсерінен байқайды: