гипостениялық нұсқа
(шамадан тыс
сезімталдық, ҧялшақтық, жасықтық, жалғыздыққа бейімдік т.б.).
агрессиялық–қорғаныстық
мінез-қҧлық
тҥрлері
гиперстениялық нұсқа
(аффективті ҧстамсыздық, агрессия мен
қақтығыстарға дайындық).
Невротиялық деңгейде жҥретін психогендік реакцияларды
ҥш топқа бӛліп қарастыруға болады:
астенофобиялық,
астенодепрессиялық;
истериялық
компонентпен
ұласқан
полиморфтық
синдромдар;
Астенофобиялық белгілері
бар балалар, жасық, ҧялшақ, жаңа
жағдайларда қысыла бастайды. Олардың ерте кезеңдегі
дамуында, қорқақтық, сензитивтік белгілер байқалады.
Жасқа сай, алғашқы дағдарыс (кризис) (2-4 жаста), дамудағы
жалпы ретардацияға байланысты бірқатар кешігеді. Қимыл-
қозғалыс және сӛйлеу дағдыларын меңгеру (3-5 жаста),
невротиялық кӛріністермен, соматикалық-вегетативті саланың
бҧзылуымен,
қҧсу,
жылау,
энурездерге
бейімділікпен
сипатталады. Екінші жасқа сай дағдарыс (11-12 жаста),
астеноневротиялық кӛріністердің қимыл-қозғалыстың тежелу
синдромымен қабаттасуы жиі кездеседі, бҧл тҧлғалық дамудың
аффективті кезеңі болып саналады. Бҧл жаста, балада нағыз
кемістікті уайымдау сезімдері байқалмаса да, балалар жанына
соққы болатын ситуациялар, айталық, сау қҧрбылары тарапынан
кӛрсетілетін шеттету, мазақтау т.б. жағымсыз жайлар кездеспей
тҧрмайды.
Мҧндай
ситуацияларды
аластау
мҥмкін
болмайтындықтан, жоғары эмоционалды қозғыштық пайда
болады, ал бҧл органикалық церебральды жетілмеуімен ҧласып,
тҥрлі фобиялық реакциялардың пайда болуына қолайлы жағдай
туғызады.
Астенодепрессиялық реакция формасы
бар балалардың
санасында, бірінші орында ӛздерінің дене бітіміндегі кемістік
тҧрады. Олар ӛте сезімтал, нәзік жанды, таныс емес ортада
кҥлкіге қалу жағдайынан қатты қорқады, осыдан келіп, адамдар
кӛп жиналатын орындардан аулақ болуға тырысады. Кейбір
160
жағдайларда,
астенодепрессиялық
синдромның
суицидтік
ойлармен ҧласуы кезігеді.
Гиперстениялық реакциялы балаларда,
полиморфтық
симптоматика
байқалады. Алғашқы жасқа сай, дағдарыс
кезенінде, невротиялық кӛріністермен қатар, айқын мінез-қҧлық
ауытқулары жиі кӛзге тҥседі: негативизм, истериялық
реакциялар, қырсығу т.б. Бҧл кезеңдер интеллектуалды,
эмоционалдық, ерік салаларын қамтитын кӛп жақты ҥдерістермен
сипатталады. Жасӛспірімдік шақта, ересек адамға тән белгілер
қалыптаса
бастайды.
Жасӛспірім
ӛзінің
ересек
жасқа
жақындағанын сезініп, ӛз бетімен әрекет етуге ҧмтылады. Қимыл-
қозғалыс қызметі бҧзылған балалалар ҥшін, жасқа сай
қиындықтар, ауыр психикалық соққылармен ҥстемелене тҥседі.
Т. В. Есипованын жҥргізген зерттеулері, қимыл-қозғалыс
саласы бҧзылған балалардың ӛз кемістігіне деген кӛзқарастарына
қарай, ҥш негізгі тобын ажыратады.
Бірінші топқа
жататын балалар, аурудың зардабын жақсы
біледі, ӛз мҥмкіндіктері мен кҥштерін дҧрыс бағалайды,
қиындықтарды жеңуге дайын. Олар алдарына мақсат қоя біледі,
ерік кҥштерінің арқасында, оқуда жетістіктерге жете алады, сау
адамдар арасында беделге ие.
Екінші топқа
жататын балалар ҥшін жабырқау кӛңіл-кҥй
тән, ӛз жағдайларының жақсаратынына сенбейді. Бҧл балалардың
әрекеті, ӛмірінің барлық салаларына әсер етеді, жҥргізілетін
емдік, психологиялық-педагогикалық жҧмыстарды қиындатады.
Үшінші топқа,
ӛз ауруына анағҧрлым жайбарақат қарайтын
жасӛспірімдер кіреді. Бҧл олардың кейбірінің дене бітімдегі
кемшіліктердің
орны,
басқа
сапалармен,
белгілі
бір
жетістіктермен толтырылатындығымен тҥсіндіріледі (спорт
тҥрлеріндегі жетістіктер, жақсы ҥлгерім, қоғамдық жҧмыстар т.б),
енді біреулерінде – отбасындағы еркелігімен тҥсіндіріледі,
ҥшінші бір балада – тҧтас тҧлғалық даму кемшілігімен
тҥсіндіріледі. Бҧл топтағы жасӛспірімдер, ӛз мҥмкіндіктерін
объективті тҥрде бағалай алмайды. Демек, дене бітіміндегі
кемістік уайымы, біреулерді науқаспен кҥресуге, әлеуметтік
ӛмірден ӛз орнын иеленуге ширықтырса, басқа біреулерінде, бҧл
уайым басты орынға ие болады, жасӛспірімді белсенді
әрекеттерден алыстатады.
161
Э. Хейссерманның мәліметтерінд, БЦП–ң ауыр тҥріне
ҧшыраған зинтеллектуалды жағынан дарынды балалар, басқа
балаларға қарағанда, ӛз кемістігінен азырақ зардап шегеді. Оларға
ӛздерінің табиғи дарыны, компенсацияның жоғары деңгейін
қамтамасыз етеді.
Басқа бір зерттеулерде тірек-қимыл аппараты кейінірек
шақта зақымданған жасӛспірімдердің ӛз кемістігін, БЦП бар
жасӛспірімдерден гӛрі, тым қатты уайымдайтыны белгілі болған
(кӛлік апаттары, спорт жарақаттары т.б.).
Жасалған талдау, бҧл балалардағы акцентуацияның тҧрақсыз
типінің белгілерінің қалыптасуында, мидың органикалық
зақымдануы жетекші рӛлге ие болады»
1
.
Достарыңызбен бөлісу: |
