III. Бастауыш сынып оқушыларының оқу әрекетін қалыптастыру

Панорама - жалпы көрініс ұғымын береді. Панорамалық сабақ - әдістемелік жұмыстың жаңа бір түрі ретінде қарастырылады. Мұғалімдердің белгілі бір проблемаларды (өзекті мәселелерді) шешудегі педагогикалық тапқыштықтарын көрсету (демонстрациялау). Панорамалық сабақтың озат педагогикалық тәжірибені тарату түрінде артықшылдығы мынада деп білеміз:

1. 
   әдістемелік оқуды интенсификациялау (мұғалімдердің қуаты мен уақытын үнемдеу, яғни бір сабақ бойында бір немесе бірнеше мұғалімдердің әдістемелік тәсілдерін көрсету);
   
2. 
   нақтылы өте тиімді әдістемелік тәсілдерді көрсету арқылы жас мұғалімдерді жұмысқа ынталандыру;
   
3. 
   мұғалімдердің шығармашылығын дамыту.
   
4. 
   Мектеп тәжірибесінде панорамалық сабақтың әр түрлі нұсқалары (варианттары) бар.
   
5. 
   Олар:
   
6. 
   әр түрлі оқу пәндері сабақтарынан үзінді (бір сыныпта бір немесе бірнеше мұғалімдер өткізеді);
   
7. 
   әр түрлі сыныптарда бір пән бойынша сабақ өткізу;
   
8. 
   бір сыныпта бір пәннен бірнеше мұғалімдер әр түрлі сабақ кезеңдеріндегі жұмыс тәсілдерін көрсетеді;
   
9. 
   мұғалімнің есеп беру сабағы (шығармашылық, проблемалық топтар);
   
10. 
    ата-аналар үшін панорамалық сабақ.
    

Соңғы педагогикалық-психологиялық ғылыми еңбектерде кез келген әрекет сол әрекетке сәйкес тапсырманы, міндетті (есепті) орындау ретінде қарастырылады. Сондықтан бастауыш сынып оқушыларына тапсырма есеп ұғымын өзінің кең мағынасында түсіндіру қажеттігі туады.

Ы.Алтынсарин атындағы Қазақтың білім академиясы дайындаған ”Жалпы білім беретін мектептің бастауыш сатысына арналған оқу бағдармаларында” математикалық жаттығулардың ерекше түрі ретінде есепті енгізуге дайындық, есеп терминін енгізу, оның құрамды бөліктерімен таныстыру ұсынылады

(-127б)

Сендерге тағы қандай жағдайларда берілген белгілі бойынша белгісізді, іздеуге тура келді.

Оқушылар осы үлгіде дүниетану, еңбекке баулу т.б. сабақтардан мысалдар келтіреді.

- дүкеннен зат сатып алғанда;

- үй мебельдерін дұрыс, әдемі орналастыруда;

- үйірмеде жұмсақ ойыншықтарды істеуде;

- өмірде, барлық жерде.

Мұғалім: Жарайсыңдар, дұрыс айттыңдар! Сендердің ойларыңша ересектер есеппен (тапсырманы орындаумен) қайда кездеседі?

Оқушылар: - жұмыста;

- үйде;

- барлық жерде, бір нәрсе істеуді ойластырғанда.

Мұғалім басқа тапсырмалар бойынша әңгімені осылай жалғастырады.

Мұғалім: Біз жақында ғана есептің (тапсырманы орындаудың) мектепте ғана емес, өндірісте де (жұмыста да) кездесетінін білдік. Өмірде адамдар сан алуан тапсырманы (есептерді) орындай отырып, алдарына белгілі бір нақты мақсат қояды, ол мақсаттар әр түрлі болады. Ойланып, мына сұраққа жауап беріп көріңдер. ”Біз мектепте неге есеп шығарамыз?”

Оқушылар: Берілген сұраққа жауап алу үшін немесе белгілі арқылы белгісізді (жауабын) табу үшін есеп шығарамыз. Есеп біздің болашақ жұмысымызға қажет.

Мұғалім: Мен сендермен толық келісе алмаймын. Біз есепті (жаттығуды, тапсырманы) бір нәрсеге үйрену үшін орындаймыз. Үйрену дегенді қалай түсінеміз? Ол - осы және осыған ұқсас есептерді (жаттығуларды, тапсырмаларды) орындау үшін қажетті әрекет тәсілін меңгеру деген сөз. Есеп шығарғанда оның жауабын немесе нақтылы нәтижесін табуға ұмтылсаңдар, нақты-практикалық міндетті ғана орындайсыңдар, ал үйрену мақсатын қойсаң, оған жетудің тәсілдерін игерсең, оқу міндетін шешкен деп айтады. Мысалы, 325:5=65; 65 - нақты-практикалық міндет; Үш таңбалы санды бір таңбалы санға бөлуді үйрену - оқу міндеті. Енді 76-беттегі №2 есепті неге шығаратынымызды түсіндіріңдер.

Оқушылар: Есепті берілген сұраққа жауап табу үшін шығарамыз...

Оқушылар оқу міндетін анықтауға қиналғандықтан, мұғалім басқа тәсілдер қолданады.

Мұғалімнің басшылығымен оқу және нақты-практикалық міндеттер анықталады. Бұдан соң қазақ тілінен 259-жаттығу ұсынылып, оқу және практикалық міндеттерді анықтау тапсырылды.

Бұл мысал арқылы бір жаттығуды орындауда оқушының бірнеше оқу және нақты-практикалық міндеттерді шешетінін аңғартамыз. Мұғалім оқушылардың назарын нақты-практикалық міндетті шешу оқу міндетін шешуден гөрі оңайырақ екеніне аударады.

Оқу әрекетінің құрылымын бастауыш сыныптарда өтілетін нақтылы бір пән негізінде алынған тапсырмалар арқылы түсіндіріледі.

Тақтадағы естелік.

1. 
   Тапсырманы оқыңдар. Белгілі мен белгісізді ажыратуға талпыныңдар.
   
2. 
   Бұл тапсырманы орындай отырып, неге үйренетініңді ойлаң.
   
3. 
   Осы тапсырманы орындауға қажетті ережелер мен іскерлікті еске түсір.
   
4. 
   Тапсырманы орындау жоспарын құр.
   
5. 
   Орында (есепті шығар, тапсырманы орында).
   
6. 
   Тапсырманы тексер.
   
7. 
   Осы тапсырманы орындай отырып, неге үйренгеніңді анықта.
   

Оқушылар тапсырманы орындап болғаннан кейін, олардың назарын жаттығудың келесі кезеңіне аударады.

Осылай бастауыш сынып оқушылары оқу әрекетінің компоненттер мен олардың аталуын біледі, есеп, жаттығу, тапсырманы орындаудың кезеңдерімен танысады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің ендігі негізгі міндеттерінің бірі-әрбір компоненттерді сан алуан тәсілдер арқылы қалыптастыру. Төсілдер тізбегін осы еңбектің 2-ші бөлімінен қараңыз).

Оқушыларға ”құрылысшы” сөзімен орындауға болатын сұрақтарды (белгісіздерді) іріктеу ұсынылады. Оқушылардың белсеңді араласуымен төмендегідей сұрақтар белгіленді:

1. 
   сөзді құрамына қарап талдау;
   
2. 
   сөз табына талдау;
   
3. 
   сөзге дыбыстық талдау жасау.
   

Тапсырманы орындап болған соң, мұғалім мұқият жасалған талдау ғана жұмысты оңай да жемісті орындалуына мүмкіндік беретіндігі туралы қорытынды жасайды. Сонымен қатар, талдау мен мақсат сабақтастығын дәлелдеуге ұмтылады.

Бұндай тапсырмаларды орындаудағы мақсат - оқушылардың зейінін есептің (тапсырманың, жаттығудың) құрамын дәл айқындаудың мәніне аудару, олардың бір-біріне тәуелділігін көрсету.

Мұғалім оқушыларға шағын жарыс өткізуді ұсынды: әр топ үшін тақтаға сөздер жазылған, оларға талдау жасау қажет. Тапсырманы шапшаң орындаған топ жеңіске жетеді (тақтадағы жазу): домбырашы, жазғы, доп. Мұғалім 5 минуттан соң тапсырманы тексеруді бастайтынын хабарлайды. Оқушылардың бір тобы бірден жұмысқа кірісіп кетті, ал кейбіреуі мұғалімге түсінбей қарап, ”қалай орындау керек” деп сұрады. Бірақ жарыс рухы сыныпты баурап алғандықтан, олар да сөзді талдауға кірісті. 5 минуттан соң тексеру басталды. Бірінші баған бойынша Сара домбырашы сөзін құрамына қарай қате жібермей, талдаған. Асқар сол сөзге әріптік-дыбыстық талдау жасапты. Екінші бағандағы ”жазғы” сөзін сөз табы ретінде және құрамына қарай талдаған. Үшінші бағандағы ”доп” сөзін барлығы да сөз табына талдапты. Кім дұрыс орындаған?

Кімді жеңімпаз деп есептейміз? Оқушылар арасында талас туды: тапсырманы дұрыс орындағандардың бәрі жеңімпаз бола ма, кім бірінші аяқтаса, сол жеңімпаз бола ма?...

Мұғалім оқушыларды тыныштаңдырып, тапсырманы орындаудың мәні айқын болмағандықтан, бұл жағдайда оны орындауға кіріспеу керек еді деген қорытынды жасайды.

Мұндай есептерді, жаттығуларды, тапсырмаларды орындаудағы мақсат - талдау негізінде жалпылықты анықтау іскерлігін қалыптастыру.

Қазақ тілі сабағында ”Біріккен сөздер және олардың жазылуы” туралы оқушылардың білімдерін тексеру және бекіту мақсатында мына мазмұндағы тапсырма берілді: ”Сөздерді үш бағанаға бөліп жаз”

Көкжиек, Сарыадыр, Жылқайдар, қарақұс, Мырзахмет, Қандыағаш.

Әр бағанаға ережеге сәйкес тағы 2 сөз қосып жаз. Оқушылар тапсырманы орындауға кірісті. К.Марат сөздерді төмендегідей түрде бөліп, келесі сөздерді қосқан:

Көкжиек	Сарыадыр	Жылқайдар
Қарақұс	Қандыағаш	Мырзахмет
Қырықаяқ	Сарыарқа	Жоламан
Қарақұйрық	Қараой	Нұрахмет

Бірнеше оқушы Мараттың жазған Жоламан, Нұрахмет сөздерінің дұрыстығына күмән келтірді. Олар мұғаліммен бірлесіп қана оқушыға қатесін түсіндіре алды. Үшінші баған екі түбірден құралған екі дауысты қатар келсе, олардың біреуінің түсіріліп айтылып, солай жазылатыны туралы ережеге арналған. Ал Мараттың жазған сөздерінде дауысты дыбыс біреу ғана екені анықталды, сондықтан бұл сөздер беріліп отырған ережені ашуға мысал бола алмайды. Марат 3-бағанға Исахмет, Жылқаман сөздерін жазғаннан кейін ғана балалар оның жұмысын мақұлдады. Бұдан соң мұғалім тапсырманың бірден дұрыс орындалмауы оған талдаудың жеткіліксіз жасалуынан, яғни оқушы сыртқы ұқсастықтың әсерінен сөздердің берілген ережеге сәйкес мәнін аңғармаған деген қорытынды жасады. Осы міндетті дұрыс шешуге тапсырманың шартын мұқият талдап, есептің белгілі, белгісіз компоненттерін нақты бөлу арқылы ғана қол жетті. Оқушыларға тапсырманың дұрыс орындалуына талдаудың ықпалы,талдаудың маңыздылығы мен қажеттігі осылай түсіндірілді. Сонымен қатар оқушылар жұмысты тексеру барысында есепті шешудің бірінші операциясына қайта оралғанына назар аударды. Эксперименттік оқыту кезенінде байқалған айырмашылықтарды ескере отырып, біз оқушыларға әр түрлі пәндік мазмұндағы есепті талдауда кездесетін жалпы компонентті аңғартып, түсіндіруге ұмтылдық. (Үшінші сыныптарға дайын кеппешөп негізінде арамшөп пен дақылдық өсімдіктерді салыстыруға тапсырма берілді).

Әрекеттің мақсаты мен орындау тәсілдерін анықтағаннан кейін 3-ші сынып оқушылары практикалық жұмысты орындауға кіріседі. Одан соң мұғалім оқушылармен әңгімені одан әрі жалғастырады.

Сабақтың тақырыбы: папка дайындау.

Мұғалім папканың моделін, оның ашылуын, жабылып бекітілуін көрсете отырып, оқушылардан папканың не үшін қолданылатынын, неден жасалатынын сұрайды.

Мұғалім: Балалар, тапсырмадағы белгіліні атаңдар.

Оқушылар: Сабақтың аты, заттың үлгісі (папка) белгілі

Мұғалім: Дұрыс, ал бізге не белгісіз (талап).

Оқушылар: Папка дайындау.

Мұғалім: Енді ойланып, біздің сабақтағы жұмысымыздың мақсатын, неге үйренетінімізді айтыңдар.

Оқушылар: Папка дайындау.

Мұғалім: Кім басқаша ойлайды, кім біздің сабақтағы жұмысымыздың мақсатын басқаша айта алады?

Оқушылар: Бізге папка жасап үйрену керек.

Мұғалім: Дұрыс, біз үшін сабақтағы негізгі мәселе - папка жасап үйрену, ол жай папка жасап шығудан гөрі маңыздырақ. Себебі папка жасап үйренсек, оны досымызға, аға-інімізге сыйлыққа жасап бере аламыз. Өмірде мүмкін, болашақ жұмыстарыңда қажет болған жағдайда осындай заттарды өздерің жасап аласыңдар.

Мұғалім: Балалар, қазір біз еңбекке баулу сабағында талдау жасап үйрендік. Біз талдау мәселесіне бұрын қазақ тілі, дүниетану сабақтарында да бірнеше рет қайталап оралғанбыз. Ал осы үш пәнде тапсырмаға талдау жасағанда, сендердің істеген әрекеттеріңде ортақ нәрсе болды ма?

Оқушылар: Иә, ортақ нәрселер бар. Қазақ тілі, дүниетану, еңбекке баулу сабақтарының барлығында да біз алдымен белгіліні (шарт), содан соң белгісізді (сұрақ немесе нені табу керектігін анықтау) бөліп алдық.

Талдау процесіндегі ортақ білікті бөліп алу жалпы еңбек міндетін шешу іскерлігін қалыптастыру шарты ретінде қарастырылатынын ескеру керек. Бұдан соң әрекет тәсілдерін меңгеруге қызығушылығын қалыптастыру мақсатында оқушылардың өз әрекеті үшін талдаудың маңызын түсінуіне назар аударылды.Ол үшін төмендегідей сұрақтар қойылды:

74. 
    Сен тапсырманы не үшін талдайсың?
    
75. 
    Сабақ үстінде жүргізілген талдау саған көмек бола ма, әлде тіпті қажеті жоқ деп есептейсің бе?
    
76. 
    Талдауды дұрыс жасауға жеке басыңның қандай қасиеттері көмектесті?
    
77. 
    Қалай ойлайсыңдар, еңбек тапсырмасын орындауға үйренген талдау жасау білігінің көмегі болды ма?
    

Енді бастауыш сынып оқушыларын есепті (жаттығуды, тапсырманы) орындаудың екінші кезенін меңгеруге бағытталған тәсілдерге көшейік.

Бұдан соң мұғалім оқушыға орындаған тапсырманың тұсына ”М-1” белгісін қоюды ұсынады. Бұл - мақсаттың санын көрсетеді, бұдан соң оқушылар тапсырманы орындауға кірісті. Жаттығуды орындау барысында мұғалім ”Тапсырманы орындай отырып, нені үйренесің?” деген сұраққа жауап алып отырды.

Мұғалім үшінші сынып оқушыларына үй тапсырмасын орындағанда жаттығудың тұсына жиек сызыққа қарындашпен мақсат санын көрсететін ”М-1”, ”М-2”... белгілерін қойып отыруды ұсынады.

Математика

Берілген есептің мақсатын мұғалім анықтайды. ”Берілген тапсырманы орындай отырып, сендер көп таңбалы сандарды қосуға және азайтуға үйренесіңдер”. Одан соң есептің мақсатын анықтауға көмектесетін шарттарға тоқталды: білім, өткен тәжірибе (атап айтқанда олардың үйренгендеріне талдау жасауы), оқушылардың осы тақырып бойынша нені біліп, нені істей алатындарын, әлі де болса неге үйренуі керектігін көрсетеді. Одан басқа оқушылар өз әрекеттерінде мақсатты анықтаудың қаншалықты маңызды екенін түсінеді.

Ол үшін мұғалім оқушыларға ”Берілген тапсырманы орындай отырып, сен нені үйренесің?”, ”Біз бұл тапсырманы неліктен орындаймыз?, ”Бұндай тапсырмаларды орындау іскерлігі саған қайда қажет болады деп ойлайсың?” деген сұрақтар бойынша үнемі мақсатты белгілеп отыруды ұсынады.

Мұғалім осылай жұмыстың мақсатын нақты белгілеу үлгісін көрсетіп, мақсатты анықтау шарттарын атайды, олар: тақырып, өтілген материалдар бойынша білімі, тапсырманың мазмұны. Жұмыстың мұндай мақсаттық бағыттылығы (мақсатты ойланып белгілеу, оның бастауыш сынып оқушылары үшін айқын болуы) оқушылардың өзін-өзі еріктік тұрғыдан басқаруын қалыптастырады. Ең бастысы оқушыларды мақсатты анықтауға және белгілеуге үйрету, сондықтан алғашқы кезде мақсатты анықтау өздеріне түрі таныс тапсырманы орындап болғаннан кейін ұжымдық түрде, кейінірек тапсырманы орындар алдында жүргізіледі. Мұғалім төмендегідей типтес сұрақтар ұсынады: шындығында, сендерге дейін бұл тапсырманы жүздеген бастауыш сынып оқушылары орындады. Егер дұрыс орындасаңдар. сендер де басқалар алған жауапқа жетесіңдер Шығарылған есепті қайта шешудің не мәні бар?

Сол сияқты бастауыш сынып оқушыларын оқулықтағы нақты практикалық міндетті оқу міндетіне айналдыруға жаттықтырудың маңызы зор. Мысалы, мұғалім №3 (математика, 65-бет) есептегі көбейтуді орында деген нақты практикалық тапсырманы оқу міндетімен алмастыруды ұсынады.

Ал қазақ тілінен 320 - жаттығудағы ”Зат есімнің астын бір, етістіктің астын екі сызындар. Етістіктің қай заттың қимылын білдіретінін айтыңдар. Қарамен жазылған сөздердің түбірі қайсы, қосымшасы қайсы, қандай сұрақ қойылады?” деген тапсырмалардан оқу міндетін анықтау. Мақсатты анықтауды, қабылдауды еңбекке баулу сабағында нақтылы материал негізінде дәлелдеген жөн. Себебі әрбір операцияның басталуы мен аяқталуын көрнекті түрде сезіне алады.

Тақырыбы: ”Папка” дайындау. Материал 2 сағатқа есептелген, сабақтың екінші бөліміне сипаттама.

Мұғалім: Дұрыс. Біздің тақырыбымыз ”папка дайындау”. Ол аяқталған жоқ. Өткен сабақта жұмыстың алғашқы бөліктерін ғана жасап үлгердік, бүгін оны аяқтаймыз, яғни бүгін жұмысты одан әрі қалай жалғастыруды үйренеміз. Мақсаттың бұлай анықталуы мен оның берілу формасына барлығы да келісті. Оқушылар барлық шартты бөліп алып атаудың әрекет мақсатын анықтауға зор ықпалы болғанын атап көрсетті. Тақырыппен алғаш танысу сабақтарында мұғалім әрекеттің мақсатын өзі анықтап, айтып берді, оқушыларды келесі сабақтарға бағыттады. Кейінірек оқушылар барлық шарттқа - тақырыпты атау,өтілген материал бойынша білімдері, білім мазмұнына өз беттерінше талдау жасайды.

Тақырып: ”Көп таңбалы сандарды қосу және азайту” (тақырып тақтаға жазылып қойылады).

сандар туралы білетінімізді еске түсіру.

78. 
    сурет бойынша балалардың құстар туралы әңгімелеуі;
    
79. 
    берілген сызба үлгі бойынша бұйым құрастырып үйрену;
    
80. 
    оқып шығып, қысқаша әңгіме дайындау;
    
81. 
    көшіріп жазып, септік жалғаулы зат есімнің септіктерін анықтау;
    
82. 
    сызба үлгі бойынша макет құрастыру;
    
83. 
    оқулықтағы сурет бойынша сөйлеуге үйрену. Бұдан кейін бастауыш сынып оқушылары мұғалімнің көмегінсіз алда тұрған жұмыстың мақсатын анықтайды, мұғалім үй тапсырмасын бере отырып, мақсатын анықтауды талап етеді.
    

Тапсырманы орындауға ғана қажетті ереже, заңдарды және білікті жаңғыртып,еске түсіруді актуализация дейді. Білімнің мазмұндық және амалдық (операциялық) тұрғыда өзектендіру мақсатында мұғалім әр түрлі тәсілдер қолданылады. Мысалы, белгілі бір ережеге сәйкес бірнеше сөзді бір жолға жазуды ұсынады: тарағың, көйлегі, қорабымыз.

Сәуле: Лағы, өрнегің, кітабым.

Еңбекке баулу сабағында сағат моделін жасау аяқталып қалған кезде мұғалім оқушыларға сағат көрсеткіші сандардың бойымен қозғалып тұратындай бекіткіш ойлап табуға тапсырма берді. Оқушылар бекіткіш туралы өткен материалды еске түсіре отырып, тапсырманы қиналмай орындады.

Мұғалім берілген тапсырманы орындауда бұрынғы білім, біліктіліктің (іскерліктің) қаншалықты көмегі болғаны туралы қорытынды жасап өтті.

Сонымен қатар мұғалім оқушыларға белгілі білімдерінің жеткіліксіздігі байқалатын педагогикалық ситуация қолданады. Бұл жағдайда білімді өзектендіру үшін жаңа ережелер, жеке пәндер бойынша естеліктер ұсынуға болады. Мысалы, сөзді құрамына қарай талдауға үйрету үшін әрекеттің төмендегідей ретін ұсынады:

1. 
   Сөзді оқып, түбірін тап, түбірлес сөздерді тауып, оны тексер.
   
2. 
   Қосымшаны немесе қосымшаларды ажырат.
   
3. 
   Әр қосымшаның өзіндік ерекшелігіне зейін аудар.
   

Жоғарыда баяндалған кезеңдердің нәтижесі төртінші кезеңге, яғни оқу мен еңбек міндетін орындау жоспарын құру, жоспарлау кезеңіне өтуге мүмкіндік береді. Жоспарлау біліктілігін қалыптастыру мақсатында әр түрлі тәсілдер қолданылады.

1. 
   Ертегіні оқып шығу.
   
2. 
   Ертегіні бөліктерге бөлу.
   
3. 
   Бірінші бөлімді оқып, ондағы ең басты мәселені бөліп алу.
   
4. 
   Оған ат қою.
   
5. 
   Осындай жұмысты басқа да бөлімдермен де жалғастыру.
   
6. 
   Өзінді тексеру.
   

Мысалы, қазақ тілі сабағында 256-жаттығудың оқу міндетін мұғалім ”тәуелдік жалғаулы сөздің жағын ажыратуға үйрену және сөзді талдау іскерліктерін жетілдіру” деп белгілейді де, әрекет тәсілін дайын күйінде береді.

1. 
   Зат есімді табу.
   
2. 
   Төуелдік жалғауын еске түсіру.
   
3. 
   Күмән туған жағдайда тәуелді жалғаулы сөздің алдына ойша менің, сенің, оның (көпше түрін) есімдіктерінің бірін қойып, байланыстырып көру.
   

Сөздерге дыбыстық-әріптік талдау жасау жоспары:

1. 
   Сөзді буынға ажырату.
   
2. 
   Дауысты, дауыссыз дыбыстарды табу.
   
3. 
   Олардың түрлерін еске түсіріп, әр дыбыс туралы толық мағлұмат беру.
   
4. 
   Сөзде қанша дыбыс және әріп бар екенін анықтау.
   

Сабақтың тақырыбы: Жұқа кітапшаларды түптеу.

(Мұғалім сабақтың тақырыбын хабарлап, оны тақтаға жазған соң, жұқа кітапшалардың түптелген үлгісін көрсетеді).

Кіріспе әңгімеден соң мұғалім оқушылармен бірлесе отырып, бүкіл әрекеттің барысын жоспарлауға кіріседі. Кітапшаны түптеуге дайындау жоспарын түсіндіріп, тақтаға жазып отырады.

Бірінші тәсіл:

а) сыртқы мұқабаны өлшеп, дайындау;

ә) бізбен 4 тесік тесу;

б) кітапшаның мұқабасын жіппен тігу.

Екінші тәсіл.

а) сыртқы мұқабаны өлшеп, дайындау;

ә) жұқа дәке қиып алып, оған жіппен кітапшаны бекіту,

б) кітапшаны мен мұқабаны желіммен байланыстыру (бекіту).

в) форзацты жапсыр.

Бүгін кітапшаны бірінші тәсілмен түптеуге үйренеміз деп оқу міндеті белгіленеді. Оқушылар еңбекке баулу сабағының негізгі ерекшелігін, яғни олардың әрекетінің мақсаты сол әрекеттің тәсілдерін меңгеруге бағытталатынын,нәтижесінде материалдық бұйым шығатынын байқайды. Қазақ тілі, Ана тілі сабақтарында да әрекет тәсілдерін меңгереді, бірақ олардың сипаты өзгеше болады. Солардың көмегімен тапсырма немесе жаттығуды орындай отырып, оқушылар кез келген міндетті шешуге дайындалады, себебі жоспарлау - барлық әрекетке тән нәрсе.

”Талдау - мақсат-өзектендіру-жоспарлау-нәтиже” тәуелді байланыстарын көрсетуді мақсат, яғни белгісіз айқын беріліп, мақсат пен әрекет жоспарын таңдаудың бір-біріне тәуелділігі көрнекті түрде байқалатын есептерді шешуден бастаған дұрыс деп есептейміз.

Осы мақсатта оқушыларға шарты бірдей, бірақ мақсаты яғни белгісізі әр түрлі үш есептің шешуін қарастыру ұсынылды.

Математика: Тақырыбы ”Көп таңбалы сандарды қосу және азайту”

”Станциядан темір жол арқылы 4900т. жүк тасылуы керек. Бірінші күні 1800т. жүк жіберілді, бұл екінші күні жіберілген жүктен 2 есе көп еді”. Мақсат - белгісіз (сұрақ) . Екінші күні қанша тонна жүк жіберілген 1800:2=900(т). Мақсат - белгісіз (сұрақ). Екі күнде қанша тонна жүк жіберілген 1800:2=900(т). 1800+900=2700(т). Мақсат - белгісіз (сұрақ). Үшінші күні қанша тонна жүк жіберілген 1800:2=900(т). 4900-2700=2200(т). Жауабы: 2-күні 900т. жүк жіберілген. Жауабы: 2 күнде 2700 жүк жіберілген. Жауабы: 3-күні 2200 т. жүк жіберілген. Бұл есептер арқылы мұғалім әрекет мақсаты, оны орындау барысына және жұмыстың нәтижелі болуына қаншалықты әсер ететініне оқушылардың көзін жеткізді. Сонымен бірге есептің белгісізін (сұрақты) түсіну мақсатты қабылдап, шартты талдау бағытын, берілген мақсат нәтижесіне жету жолдарын анықтайды. Оқушылар есептің белгілі, белгісізіне талдау жасап, әр белгісізге сәйкес әрекет жасалады. Оқушылар әр бағандағы есептің шешімінің дұрыс екенін, белгілі, белгісізге байланысты олардың орындалу ерекшелігін салыстыра отырып, төмендегідей қорытынды жасады.

”Есептің белгілі, белгісізін және шешілу тәртібін салыстыр. Бұл есептердегі бірдей және өзгеше белгілерді тап”

Белгілісі...........................

Белгісізі...........................

Орындалу тәртібі............

Бұл жазба оқушыларға есептегі ортақ (белгілісі) және өзгеше (мақсат-белгісіз, шешімінің орындалу тәртібі) белгілерді бірден көруге мүмкіндік берді. Олар есептің шешімі белгілінің мазмұнына ғана емес, белгісіздің қалай қойылғанына да байланысты екенін байқады. Оқушылардың шығарған қорытындысы төмендегідей болды: ”Шарттары бірдей есептердің шешімдерінің әр түрлі болу себебі бұл есептерде әр түрлі мақсат - белгісіз қойылған, сондықтан жұмыс әрекетінің жоспарын әр қайсысына сәйкес дұрыс таңдай білу керек” Бұдан соң оқушыларға бір мазмұнды есепті шешудің дұрыс жоспарын анықтауға тапсырма берілді:

Есепті және шешудің варианттарын оқы:

1) Жолаушы пойызында 10 вагон бар. 6 вагонда 40 жолаушыдан, қалған вагондарда 30 жолаушыдан орналасқан. Пойызда барлығы қанша жолаушы бар? ”А” деген оқушының есепті шешу жоспары: 6 вагонда неше жолаушы келе жатқанын анықтау.

2) Пойыздағы қалған вагондардың санын табу.

3) Барлық жолаушылар санын анықтау. ”Б” деген оқушының есепті шешу жоспары:

3.1) 6 вагондағы жолаушылар санын анықтау.

3.2) Пойыздағы 30 жолаушымен келе жатқан вагондар санын

анықтау.

3.3) Қалған вагондардағы жолаушылар санын анықтау. ”С” де

ген оқушының есепті шешу жоспары:

3.3.1) Қалған вагондарды табу.

3.3.2) 6 вагондағы жолаушылар санын табу.

3.3.3) 6 вагондағы жолаушылар санының қаншаға артық екенін табу.

3.3.4) Қалған вагондардағы жолаушылар саның табу.

3.3.5) Пойыздағы барлық жолаушының санын табу.

Оқушыларға шартты А,Б,С деп алынған оқушылардың бір есепті шешуге құрған жоспарларымен танысып, төмендегі сұрақтар бойынша талдау жасау ұсынылады.

- Есепті мұқият оқы. Есепте мақсат-белгісіз біреу ме?

- Мұндай жағдайда шешімінің әр түрлі болуы мүмкін бе?

- Есепті шешудің жоспарларын оқы. Олардағы бірдей және өзгешелігін ата.

- Қай оқушының жоспары мақсатқа жеткізеді. Неге?

Басқа пәндер бойынша да осындай тапсырмалар беріледі. Содан кейін оқушылардың алдына өздерінің сабақтан тыс әрекетін жоспарлау міндеті қойылды. Демалыс күнін өткізу, бөлмені жинау жоспарларын құруға тапсырма берілді. Өзінің әр түрлі мазмұндағы жоспарлау әрекетін салыстырып байқау ұсынылды: ”Әңгіменің мазмұнын айту, демалысты өткізу, еңбекке баулу сабағына жұмыс орныңды дайындау жоспарларын құрғанда не істегеніңді салыстыр, бұл жоспарлардағы сәйкестілікті жаз”. Осындай тапсырмаларды орындау нәтижесінде оқушылар барлық жоспарлардың құрамына міндетті түрде мақсатты анықтау, соған сәйкес әрекетті және оның орындалу ретін таңдау әлементтері енетінін түсінді. Сабақтарда ұжымдық, топтық және жеке жасалған жоспарларға есепті шешу құрылымының барлық операцияларын қамту тұрғысынан талдау жасалды. Талдау барысында оқушылардың жоспарлау үшін мақсатты қаншалықты дәл қоя алатыны, жоспарға қандай әрекеттерді енгізгені, олардың қойылған мақсатқа сәйкестігі, жоспарда барлық қажетті әрекеттің қамтылуы, артық әрекеттің болмауы, операциялық әрекет жүйесінің дұрыс анықталуы есепке алынды. Бұдан кейін оқушыларға теңсіздіктерді шешу, геометриялық фигураның ауданын анықтау, екі таңбалы санды екі таңбалы санға көбейту, зат есімнің септік жалғауларын меңгеру, мәтін мазмұнын айтуға жоспар құру, еңбек сабағында конверт және басқа бұйымдар дайындау жоспарын жасау т.б. тақырыптарға әр түрлі пәндерден өздері құрған жоспарлар арасынан дұрыс жоспарды табуға тапсырма беруге болады.

Осындай сабақтардан бір мысал келтірейік.

Тақырыбы: Зат есімнің тәуелденуі.

Мұғалім: Біз жұмысты неден бастайтын едік?

Оқушы: Міндетті түрде мақсатты (сабақтағы әрекет нәтижесінде неге үйренетінімізді) анықтау керек.

Мұғалім: Сабақтың тақырыбын хабарлап, тақтаға жазғаннан кейін, сабақтың мақсатын айтуды сұрайды.

Оқушы: Біз зат есімді тәуелдеп үйренуіміз керек.

Мұғалім: Дұрыс, сабақтың мақсаты қалайша тез анықтадыңдар?

Оқушылар: Сабақтың мақсатын анықтауға сабақтың тақырыбы, өтілген материалдар бойынша біліміміз көмектесті, себебі бұндай тақырыпты біз әлі өткен жоқпыз.

Мұғалім: Өте дұрыс айттыңдар, жарайсыңдар?

Бұдан кейін бүгін неше жаттығу орындау керек екенін хабарлап, оқушылардан оқулықтан сол жаттығуларды қарауды сұрайды (жұмыстың жалпы жоспарын құру). Бұл тапсырма бастауыш сынып оқушыларына жұмыстың көлемін білдіріп, оны орындауға талпынысын ояту мақсатын көздейді.

255-жаттығуды орындау сұралады. Оқушылар жаттығуға талдау жасайды.

Мұғалім сыныпта екінші және үшінші сұрақтарды да осылай талдайды.

1. 
   Төуелдік жалғауларын мұғалім түсіндірмей, оқулық бойынша терең түсіну.
   
2. 
   Әр жақтағы тәуелдік жалғауын бөліп, есте сақтау.
   
3. 
   Мәтіннен тәуелдеуге берілген зат есімнің кімге меншікті екенін көрсететін сөздерді табу.
   
4. 
   Ол сөздердің қай жақты көрсетіп тұрғанын анықтау, соған сәйкес зат есімге тиісті тәуелдік жалғауын жалғау.
   

Мұғалім осылайша оқушыларды өз әрекетін дұрыс жоспарлауға сабақтың басында сабақтың тақырыбы, ал кейін тапсырманың мазмұны көмектесетінін түсінуге алып келеді. Егер әрекеттің бірізділігі сақталса, белгіленген нәтижеге жетуге болады. Еңбек әрекетін жоспарлауға үйрету жұмысының осындай бірізділікпен құрылуы бізге логиканы, жұмыстың ретін белгілеуге көмектесетінін атап өту керек. Мұғалім жоғарыда сипатталған тәсілдерден де басқа кұрделі тәсілдерді де пайдаланады (әдістемені қараңыз).