199
11-кесте
Дене қалпына байланысты тыныштық күйде жəне
жүктеменің əсер етуі кезіндегі қан айналу көрсеткіштері
Көрсеткіштер
Тыныштық
күйде
Орташа
жүктеме
Макси-
малды
жүктеме
Арқамен
жатқанда Тұрғанда
Арқамен
жатқанда Тұрғанда
Тұрғанда
Жүректің
минуттық қан
көлемі, л/мин
5,6
5,1
19,0
17,0
26,0
Жүректің
систолалық қан
көлемі, мл
90
80
164
151
145
Жүректің
жиырылу
жиілігі, екп/мин
60
65
116
113
185
Систолалық қан
қысымы, мм
сынап бағанасы
120
130
165
175
215
Өкпелік
систолалық қан
қысымы, мм
сынап бағанасы
20
19
36
33
50
Оттек бойынша
артериялық
айырма, мл/л
70
64
92
92
150
Жалпы
перифериялық
тамыр кедергісі,
дин/с/смª (а=-5)
1490
1270
485
555
415
Сол жақ
қарынша
жұмысы, кг/мин
6,3
7,8
29,7
27,3
47,7
О
2
пайдалану,
мл/мин
250
280
1750
1850
3200
Гематокрит
44
44
48
48
52
Қазіргі кезде қан айналым көрсеткіштерін біле отырып,
вегетативтік жүйке жүйесін (вегетативтік тонусты) бағалауға
200
мүмкіндік беретін Кердо индексі жиі қолданылады. Вегетативті то-
нус тіршілік пен сыртқы əсерлердің тепе-теңдігін сақтау мақсатында
барлық мүшелердің қызметін реттейтін организм функциясы болып
табылады. Кердо индексі:
V.I.=(1-D/P)*100
формуласы бойынша анықталады. Мұндағы,
V.I.– вегетативтік индекс (ВИ);
d – диастолалық артериялық қан қысымы (мм сынап бағанасы);
Р – пульс жиілігі (екп/мин).
Осы формулаға сəйкес, егер индекс мəні нөлден жоғары (+) болса,
вегетативтік жүйке жүйесінің симпатикалық ықпалының (симпатико-
тония), ал теріс (-) мəн болатын болса, керісінше, парасимпатикалық
ықпалдың (парасимпатикотония) жоғары екендігін көрсетеді. Егер
нөлге тең болса, функциялық тепе-теңдікті (эйтония) көрсетеді. Мы-
салы, артериялық қан қысымы 130/60 мм сынап бағанасы, пульс 80
екп/мин. делік, онда d/p=0,75, V.I.=+25 (симпатикотония), ал егер
артериялық қан қысымы 130/80 мм сынап бағанасы; пульс 60 екп/
мин. тең болса, d/p=1.33, V.I.=-33 (парасимпатикотония).
60
5
0
5
10
15
20
ìèí
80
100
120
140
160
,,,
,,
,
ǛȄǶȄȁǻȄá
ǏédzǻǮǵǮ
âǩDzǻǩ áǩǴǸȄǶǩ dzǮǴǼ
ǏǏǏ
50-сурет. Дене жүктемелері қарқындылығының ЖЖЖ-не ықпалы
(L. Droucha бойынша):
І – жеңіл жүктеме;
ІІ – орташа жүктеме;
ІІІ – ауыр жүктеме
201
Төзімді спортшыларда ЖЖЖ төмендеуі систолалық қан
көлемінің ұлғаюы есебінен өтеледі. Тыныштық күйде неғұрлым
ЖЖЖ төмен болса, соғұрлым систолалық қан көлемі жоғары бо-
лады. Егер систолалық көлем жаттықпаған адамдарда тыныштық
күйде орта есеппен, 70 мл болса, ал жоғары білікті спортшыларда
(тыныштық күйде ЖЖЖ 40-45 екп/мин) 100-120 мл болады.
Систолалық көлем төзімділікке ұзақ қарқынды жаттықтыру
нəтижесінде біртіндеп артады жəне жүректегі екі негізгі
өзгерістердің: жүрек қуысы көлемінің ұлғаюы (дилятация) жəне
миокардтың жиырылу қабілетінің жоғарылауы салдары болып та-
былады.
Қарынша көлемінің ұлғаюы арқасында оның
соңғы диастолалық
көлем, яғни қарынша сыйдыра алатын максималды қан көлемі де
өседі, функциялық қалдық сыйымдылығы, яғни систола аяқталған
соң қарыншада қалған қан мөлшері жоғарылайды жəне қарыншадағы
қанның резервті көлемі, яғни функциялық қалдық сыйымдылық пен
қанның қалдық көлемі арасындағы айырмашылығы жоғарылайды.
Қанның резервті көлемі жүректің функциялық резервінің өлшемі
болып саналады: неғұрлым бұл резерв көп болса, бұлшық ет жұмысы
кезінде əр жиырылған сайын соғұрлым жүректен айдалатын қан
көбірек болады. В. Л. Карпман мəліметтері бойынша ол спортшы-
ларда спортпен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда тыныштық
күйде систолалық көлемнің жоғары болғанына қарамастан сол жақ
қарыншаның толық (əрине, диастолалық) көлемінен біріншілерде
50%-дан аз, ал екіншілерінде 80% жуық болады.
Жүрек жұмысының максималды көрсеткіштері максималды
аэробтық жүктемені (ОМП деңгейінде) орындау кезінде тіркеледі.
Үлкен ОМП тек жоғары максималды жүректің минуттық қан
көлемі (МҚК) спортпен шұғылданбайтын адамдарға қарағанда екі
есе жоғары болатын спортшыларда ғана болуы мүмкін. Мəселен
тредбанда жүгіру кезінде айтулы швед шаңғышыларында ОМП
деңгейінде жүректің минуттық қан көлемі орта есеппен 38 л/мин, ал
солардың 6,24 л/мин. ОМП жоғары біреуінде 42,3 л/мин. (81,1 мл/
кг-мин) болған.
Максималды ЖЖЖ тіпті, ұзақ емес төзімділікке жаттықтыру
нəтижесінде біршама, бірақ өте айтарлықтай емес 3-5 екп/
мин-қа төмендейді. Жоғары білікті спортшыларда спортпен
шұғылданбайтын адамдарға қарағанда 10-15 екп/мин. төмен бо-